DSCN2271 (2)

XIV. Stres i wypalenie zawodowe pracowników socjalnych 255

Wypalenie zawodowe mylone jest również z depresją. Depresja^{1 2} jest rozumiana jako nastrój dysforyczny, polegający na utracie zainteresowania dotychczasowymi zajęciami i pasjami oraz na utracie czerpanej z nich przyjemności. Nastrój ten przejawia się ogólnym przygnębieniem, smutkiem, rozdrażnieniem, pesymizmem. chandrą, i rozpaczą aż do prób samobójczych włącznie. Depresja przenika wszystkie sfery żyda. Leczona jest głównie farmakologicznie. Objawy wypalenia dostrzegalne są zaś przede wszystkim w obszarze żyda zawodowego. Nie przypadkowo mówimy przedeż o .wypaleniu zawodowym*. Szczególnie w początkowym etapie rozwoju wypalenia jednostki starają się, by problemy zawodowe, nie miały wpływu na funkcjonowanie rodzinne czy towarzyskie. Tak więc, konsekwencje wypalenia dotyczą sytuacji pracy, depresja jest zaś problemem, który ujawnia się we wszystkich aspektach ludzkiego żyda. Chodaż depresja i wypalenie stanowią dwa niezależne konstrukty, to z badań wynika, że osoby, które są bardziej skłonne do depresji są również bardziej narażone na rozwój wypalenia zawodowego (Ch. Masłach, W. Schaufeli, M. Leiter 2001).

Wypalenie jest efektem stresującej pracy w zawodach wspierających, jednak obciążające relacje pomocy mogą również występować w niektórych sytuacjach pozazawodowych. Bliski emocjonalny kontakt między osobą wspierającą i wspieraną rozwija się również wtedy, gdy osoba wspierająca nie jest formalnie pracownikiem instytucji, np. udziela pomocy jako wolontariusz, realizuje zadania podczas stażu łub praktyk zawodowych, pracuje charytatywnie na rzecz osób potrzebujących, opiekuje się pozazawodowo niepełnosprawnym lub przewlekle chorym członkiem rodziny. W tych wszystkich sytuacjach długotrwałe obciążenie obowiązkami może doprowadzić do podobnych efektów, jakie można zaobserwować w przypadku regularnej pracy zawodowej. Powoli wyczerpują się zasoby energii osoby wspierającej, pogarszają się stosunki z podopiecznym, monotonna codzienność i poczucie .uwięźnięda’ w obowiązkach sprawiają, że zaczyna brakować satysfakcji z wykonywanej pracy. Mówi się wówczas o wypaleniu rodzicielskim, małżeńskim, opiekuńczym³.

XIV.5. Źródła wypalenia zawodowego

Do rozwoju wypalenia zawodowego przyczynić się mogą uwarunkowania: (a) indywidualne, czyli pewne osobiste cechy pracownika; (b) interpersonalne, wynikające z charakteru relacji z klientami i współpracownikami; (c) organizacyjne, wynikające ze sposobu kierowania placówką i organizowania w niej pracy.

Indywidualne cechy pracownika, które mogą sprzyjać wypaleniu zawodowemu to: niska samoocena, niepewność, defensywność, zależność, bierność (J. Terelak 2001), poczucie kontroli zewnętrznej, nieracjonalne przekonania o roli zawodowej, niskie poczucie skuteczności zaradczej, specyficzny typ kontroli polegający na unikaniu sytuacji trudnych (H. Sęk 1996), wysoka reaktywność i silna motywacja do pracy (L. Golińska, W. Świętochowski 1998). Można zatem sądzić, iż wypalenia zawodowego z większym prawdopodobieństwem mogą doświadczać osoby, które:

•    obawiają się wyzwań, doszukują się w nich pułapek trudności, rezygnują z zadań wymagających przyjęcia na siebie odpowiedzialności,

•    nie wierzą we własne możliwości, często mówią .i tak nic mi się nie uda’,

•    mają poczucie, że niewiele od nich zależy i dlatego często .milczą* nawet jeżeli miałyby ochotę w jakiejś sprawie zabrać glos,

•    są perfekcjonistami i jeśli podejmują się realizacji jakiegoś zadania, to z pewnością będą w stanie wiele poświęcić, żeby wykonać je jak najlepiej, ale też często odczuwają niezadowolenie, jeśli efekt nie jest taki jakiego się spodziewały, karcą się za swoje potknięcia,

•    na trudne sytuacje zawodowe reagują bardzo emocjonalnie, łatwo wyprowadzić ich z równowagi, diugo przeżywają uwagi na temat swojej pracy i traktują je jako osobistą porażkę,

•    wykonywany zawód traktują jako misję wymagającą od nich szczególnego zaangażowania i specjalnych wyrzeczeń,

| są w szczególnym okresie żyda, np. zawierają związek małżeński, zmieniają mieszkanie, rodzi się im dziecko, lub właśnie dziecko odchodzi z domu, rozwodzą się lub dowiedziały się o ciężkiej chorobie własnej lub kogoś z rodziny, jednym słowem problemy osobiste wymagają od nich szczególnego nakładu energii, jednocześnie towarzyszy im dągie napięde a myśli skoncentrowane są na problemach lub zadaniach spoza pracy,

| od podjętej pracy wiele zależy, są jedynymi żywidelami rodziny, wzięły duży kredyt i muszą go spłacać, nie mogą więc pozwolić sobie na utratę pracy lub choćby pogorszenie relacji z przełożonymi.

Czynniki interpersonalne sprzyjające wypaleniu można podzielić na dwie grupy. W pierwszej grupie znajdują się uwarunkowania wynikające z kontaktu z klientami, zaś w drugiej grupie czynniki wynikające z relacji ze współpracownikami i przełożonymi. Praca ta wymaga zarówno zaangażowania się w działania służące rozwiązaniu konkretnych problemów osoby wspomaganej, jak i umie-jętnośd społecznych służące tworzeniu klimatu akceptacji, troski, szacunku i przede wszystkim wzajemnego zaufania. Zadania te pochłaniają wiele czasu i energii⁴. W obliczu wielości zadań i wymagań, pracownicy socjalni borykają się

1

¹ Depresja jako Jednostka chorobowa znalazła swoje miejsce w systemie klasyfikacji Dlagnostlc mi SMCWrlnd UamM to (DSM m).

2

W Poiace problemem wypalenia się sil rodziców dzieci autystycznych zajęła się Ewa Pisula

3

'1991; badając czynniki sprzyjające występowaniu zespołu wypalenia się sil u rodziców dzieci autystycznych i dzieci z zespołem Downa.

4

W relacjach z klientami pracownik socjalny pełni wiele ról społecznych, między innymi role: pomocnika, ratownika, doradcy, informatora, koordynatora, planisty, obserwatora, pośrednika, animatora, reformatora.