DSCF6469

wało się z nimi wielu studentów innych narodowości. Na dowód solidarności niejeden z wybitnych uczonych również nie siadał podczas wykładów, lecz przemawiał stojąc.

Rezultatem tych przedsięwzięć był szybki spadek odsetka studentów wyznania mojżeszowego na uczelniach polskich z 20,7 proc. w 1925/26 r. do 10 proc. w 1937/38 r. Były wypadki — jak w Szkole Głównej Handlowej — że „narodowcy”, bezpośrednio przed wybuchem drugiej wojny światowej, nie dopuścili ani jednego Żyda do studiów. Zamożniejsi wyjeżdżali na studia za granicę, ubożsi mieli faktycznie zamkniętą drogę do nauki.

Wyłącznie żydowski charakter miały studia talmu-dyczne. Niektóre ośrodki zdobyły międzynarodową sławę wśród wiernych wyznania mojżeszowego. Do najstarszych należało miasteczko Mir w województwie nowogródzkim, gdzie w połowie XVIII w. pobierał nauki sławny filozof Salomon ben Majmon. Tradycyjne formy nauczania u miejscowych rabinów przekształciły się około 1817 r. w uczelnię talmudyczną — Jeszybot Mirski. Niedługo przed wybuchem drugiej wojny światowej miał on około czterystu studentów; wśród nich znajdowali się także absolwenci uniwersytetów polskich i zagranicznych, kontynuujący studia filozoficzne.

Już w latach międzywojennych powstała inna sławna w kołach konserwatywnych uczelnia — Jeszybot Mędrców Lublina, gdzie studiowało około trzystu osób. Uznawano go za twierdzę Agudas Jisroel, a wśród świeckich działaczy żydowskich stał się przedmiotem ostrej krytyki. Wybitny publicysta S.L. Schneiderman pisał: „Tu wojujący kler otoczył się szańcem, zbudował twierdzę przeciw świeckości, a młodzieńcy w pilśniowych kapeluszach — niby żołnierze w lśniących hełmach — są tu ćwiczeni i przygotowywani do boju. Z tych murów nie wyjdą już bezradne, głupkowate klerki, ograniczające się do udzielania ślubów i rozstrzy-116

gania sporów rytuału — co wolno i czego nie wolno. Rabini z Jeszybotu Lubelskiego będą po miasteczkach palić na stosach biblioteki heretyckie, pilnym okiem baczyć na wszystko i odważnie pukać do drzwi władz. Stąd rzuci się na miasteczka żydowskie chmura czarnej szarańczy, aby wysysać biedotę i ciemiężyć ją”.

Znaczny rozwój prywatnego szkolnictwa żydowskiego był możliwy dzięki działalności organizacji zakładających i utrzymujących szkoły. Oświata religijna znajdowała się pod wpływami politycznymi Agudas Jisroel. Szkoły z hebrajskim językiem nauczania tworzyła także stosunkowo mało wpływowa ortodoksyjna partia Mizrachi. Większość szkół hebrajskich należała do organizacji „Tarbut”, związanej z ruchem syjonistycznym. Szkoły o żydowskim języku nauczania znajdowały się z reguły pod kierownictwem Centralnej Żydowskiej Organizacji Szkolnej, utworzonej przez partie 'robotnicze,odrzucającej naukę religii. Socjalistyczny charakter szkół powodował, że napotykały one liczne przeszkody ze strony władz państwowych.

Społeczność żydowska w Polsce powołała do życia także liczne inne organizacje — oświatowe, kulturalne, naukowe, sportowe^ gospodarcze. W życiu naukowym zdobył uznanie Żydowski Instytut Naukowy w Wilnie, znajdujący się pod wpływami ugrupowań socjalistycznych. W Warszawie działał Instytut Judaistyczny, zbliżony do kół konserwatywnych. W obydwóch instytutach pracowali wybitni uczeni, zwłaszcza historycy, filozofowie i socjologowie; niektórzy z nich wykładali równocześnie na uniwersytetach państwowych. Polska stała się dzięki tym uczelniom i instytutom, reprezentującym rozmaite nurty ideologiczne, ośrodkiem żydowskiej myśli naukowej o znaczeniu światowym.

Sportem zajmowało się zrzeszenie Makabi, na które wpływ wywierał ruch syjonistyczny. W licznych miastach i miasteczkach istniały spółdzielnie zrzeszające rzemieślników oraz kupców. Szczególnym rodzajem orli?