Prof. Władysław Lubaś

(Wykład nieautoryzowany)

Poprzedni wykład:

1.Przedmiot wykładu : Retoryka i kultura języka

2.Struktura komunikacji

III.

Znak i znakowość a język

1.Znaczenie pojęcia „ZNAK” : Charles Morris (filozof i semiolog) „pojęcie znaku jest fundamentalne dla nauki o człowieku, podobnie jak pojęcie atomu dla wiedzy o przyrodzie i pojęcie komórki dla wiedzy biologicznej” (1938).

2. Język i znaki : Charles Morris : „Język w semiotycznym rozumieniu jest jakimkolwiek intersubiektywnym zespołem nosicieli znaków, których użycie jest dyktowane syntaktycznymi, semantycznymi i pragmatycznymi prawami (prawidłościami)” (1938).

3.Definiuje się niekiedy człowieka jako „zwierzę symbolizujące/symboliczne”( „animal simbolicum”).

4.Rozległość zainteresowań znakami: filozofia, logika, lingwistyka, medycyna (symptomatologia = nauka o symptomach), muzykologia, etologia (znaki u zwierząt), mikrobiologia, genetyka, biochemia.

4.Lingwistyczne podejście do znaków: Ferdynand de Saussure (1916) Kurs językoznawstwa ogólnego, odtąd semiologia, semiotyka= nauka o znakach

6.Istota znaku . znak= oznaczający + oznaczany ( dwie strony tej samej kartki papieru); nigdy nie utożsamiać znaku z przedmiotem, ani przedmiotu ze znakiem ( wykazać błędy

Oznaczający	↔	Oznaczany
			← Pojęcie →
			↔

5.Podział znaków : A. 1) Ikony, 2) indeksy, 3) symbole (Pears); B. 1) Sygnały(syndromy, symptomy= znaki naturalne, np. wyrażające ból), 2) ikony, 3)indeksy, 4)symbole, imiona (Sebeok).

6.1. Ikona : jakieś podobieństwo między oznaczającym i oznaczanym; rzadki typ znaków

6.2. Indeks: (idykator, Schifter): istnieją asocjacje między Oznacz. i Oznaczanym , np. dym =ogień, dzwony=osiedle, zapach =rodzaj jedzenia; odcisk stopy ludzkiej na piasku=świadectwo pobytu człowieka,

6.3.Symbole = znak istnieje na podstawie konwencji; nie ma żadnych podobieństw między Oznaczającym i Oznaczanym; tak w mowie, jak i w piśmie; zagadnienie onomatopei

6.4.Sygnły .mechaniczny , nawykowy związek między wydawanym dźwiękiem (znakiem) a przedmiotem ;są to reakcje fizjologiczne, psychiczne, socjalne ( wszkole dzwonek rano=początek lekcji, później =koniec lekcji).

6.5.Symptom(syndrom) związek między znakiem a przedmiotem fizjologiczny ( ból)

7.Omówić część lingwistyczną - od syntaktycznej do fonologicznej. Scharakteryzować system dźwiękowy (graficzny) na wszystkich poziomach + system komunikacyjny ( ten jest charakteryzowany oddzielnie.

Język

Poziom pragmatyczny (kontekstualny)

Poziom gatunkowy i stylistyczny

Poziom tekstualny (poziom dyskursywny)

Poziom syntaktyczno-semantyczny

Poziom leksykalny

Poziom morfologiczny

Poziom fonologiczny

Rycina. W.Lubaś, Struktura znaków językowych w aktach mowy (wg M.Radovanović, Sociolingvistika, 3.izd., Sremski Karlovci-Nowi sad 2003, s.97.

IV

Rola języka (ludzkiego) w procesie komunikacji

Funkcje języka (mowy)

Rozpatruje się je ze względu na rolę, która język spełnia w czasie komunikacji w relacji między nadawcą i odbiorcą , w relacji do rzeczywistości, sytuacji, w której się odbywa komunikacja i wobec samego siebie, czyli systemu językowego. Funkcje mowy określano z różnych pozycji: psychologicznej, lingwistycznej, kulturowej, pragmatycznej

I. Teoretycy przed Jakobsonem

1.Określano z różnych pozycji: psychologicznej, lingwistycznej, kulturowej, pragmatycznej

2.Kark Bühler( 1879-1963) austriacki (potem amerykański) psycholog i filozof języka (trzydzieste lata XX w.).

Funkcje języka (mowy) : 1)[Darstellung: reprezentacyjna], referencjalna , 2)Ausdruck: ekspresywna [→Nadawca]/,3) [Appel : apelatywna] impresywna [→Odbiorca]

3.John Lyons (1977), angielski semantyk, językoznawca

Funkcje: 1)deskryptywna =opis /2)ekspresywna =wyrażanie/ ,3) socjalna =kontekst społeczny

4.Bronisław Malinowski, antropolog angielski (potem amerykański)

Funkcje: 1) narratywna (=język magazyn informacji), 2)pragmatyczna (=język jako działanie, akcja), 3) magiczna (=kontrola nad społeczeństwem). Doświadczenie z kultur „prymitywnych” .Dzisiaj w dobie „namawiania” medialnego szczególnie ważna

H.Halliday, Brytyjczyk ze szkoły antropologiczno-etnologicznej

Funkcje: 1) ideologiczna, ideowa (=przenoszenie idei, myśli od jednych do innych członków grup etnicznych, kulturowych), 2) interpersonalna ( = utwierdzania, podtrzymywania i specyfikowania stosunków między grupami społecznymi).

Powtórzenie częściowe

II. Funkcje języka

(wg Romana Jakobsona )

Akt komunikacyjny

Kontekst

↨

Komunikat

Nadawca ↔ Odbiorca

Kontakt

↨

Kod

W tym ujęciu pojawia się termin AKT MOWY

AKT MOWY — termin z dziedziny użycia języka. Akty mowy stanowią najmniejsze jednostki w językowym porozumiewaniu się.

Ważne jest pojęcie celu, czyli intencji mówienia .Por. Te same intencje mogą być językowo realizowane w różny sposób, porów­najmy dla przykładu teksty, które mogą powstać przy składaniu gratulacji: cieszę się razem z tobą / szczerze gratuluję / to prawdziwe osiągnięcie itp. ; wszystkie one realizują tę samą intencję, są realiza­cją tego samego aktu mowy ; trak­tują komunikowanie jako działanie przy pomocy języka, stąd np. takie rodzaje aktów mowy, jak:

1. obietnica (jutro wpadnę do ciebie na pewno),

2. groźba (po tym, co zrobiłeś, nie chcę cię już więcej znać), prośba (spróbuj przesunąć to ze mną),

3. przeproszenie (naprawdę jest mi głupio),

4. zaproszenie (wejdź do mnie choć na chwilę) itp,

Akty mowy uzależnione są od kultury i czynników społecznych

1) od kultury :Porównanie aktów mowy różnych języków prowadzi do wnio­sku, że „różne kultury znajdują wyraz w różnych systemach aktów mowy" (Wierzbicka 1999, s. 194). Okazuje się np., że tak „oczy­wisty" akt mowy jak podziękowanie w niektórych kulturach jest nieobecny. Anna Wierzbicka opisuje przypadek australijskich Aborygenów: „Yolngu nigdy nie wyrażają słownie podziękowań. [...] Zakładają, że ludzie normalnie robią jakieś rzeczy z dwóch powodów, albo dlatego, że chcą, albo dlatego, że mają jakieś zobowiązania wynikające z konkretnych relacji pokrewieństwa. Dlatego też Yolngu, któremu Balanda [biały] właśnie wyświadczył jakąś przysługę, myśli automatycznie, że Balanda np. podwiózł go łodzią, ponieważ tak chciał, a więc nie ma potrzeby za to mu dziękować". (Wierzbicka 1999, s. 235)

2) od czynnika socjalnego i psychicznego: Kod niewerbalny ściśle związany jest z obszarem kulturowym, w jakim powstał. Oto interesujące doświadczenia Grażyny Bacewicz w Indiach:

„Publiczność hinduska zupełnie inaczej reaguje na sztukę, niż publiczność europejska. Hindus wyraża podziw cmokaniem, a niezadowolenie pomrukiem. Cmoka­nie hinduskie jest bardzo swoiste — nie przypomina żadnego z naszych europej­skich cmokań. Posiadamy przecież parę rodzajów tego niezbyt szlachetnego wyda­wania dźwięku. Inaczej cmokamy na psa, inaczej na konia czy wreszcie na świnie. Cmokanie hinduskie jest zupełnie odmienne — bardzo delikatne, bardzo szybkie i niezwykle wymowne.

Gdy publiczności hinduskiej zdecydowanie coś się podoba, przez salę przelatuje jakby cmokający wiaterek. Gdy natomiast przez salę przeleci wiew pomruku, nie ma żadnych wątpliwości, że publiczność jest niezadowolona.

Hindusi wiedzą naturalnie, że w Europie się klaszcze, więc na koncertach artystów europejskich i oni klaszczą, lecz robią to jakoś nieśmiało, powiedzmy szczerze — drugoplanowo. Głównym sposobem wyrażania uczuć — głównym, bo odruchowym — są cmokania i pomruki.

Podsumowanie [częściowe powtórzenie]

Przegląd konstytutywnych czynników, cha­rakterystycznych dla wszystkich aktów mowy, dla każdego przypadku komunikacji językowej.

1. Nadawca kieruje komunikat do odbiorcy.

2. Aby ko­munikat był efektywny, musi on być zastosowany do kontekstu (czyli musi coś oznaczać), kontekstu uchwytnego dla odbiorcy i albo a) zwerbalizowanego, albo takiego, b) który da się zwerbalizować;

3. dalej, konieczny jest kod w pełni lub przynajmniej w części wspólny dla nadawcy i odbiorcy (albo innymi słowy — dla tego, kto „koduje", i tego, kto „dekoduje" komunikat);

4. na koniec musi istnieć kontakt — a) fizyczny kanał i b) psycho-społeczny związek między nadawcą i odbiorcą, umożliwiający im obu nawiązanie i kontynuowanie komunikacji. Wszystkie te czynniki, nieodłącznie zwią­zane z komunikacją słowną, mogą być przedstawione w schemacie .

KODY

1. KOD JĘZYKOWY składa się ze znaków językowych; różne języki. Wieża babel. Głęboka historia, nie można dojść do początków

2.KODY NIEWERBALNE — na kody ten składają się trzy typy znaków pozasłownych (pozajęzykowych).

1. prozodyczne — tempo mówienia, intonacja, wysokość i bar­wa głosu, rytm towarzyszące dźwiękom mowy;

2. kinetyczne — czyli gesty, zachowania ruchowe, mimiczne towarzyszące mówieniu lub je zastępujące (mowa ciała ).

3. proksemiczne, czyli dające się interpretować socjalnie ( socjolingwistycznie) , np. odległości miedzy rozmówcami ( np. por. w naszej kultu­rze odległość neutralna, społeczna = 1,2 m — 3,6 m (zachowujemy ją wobec nieznajomych); intymna = 15 cm — 45 cm (najważniej­sza, bo pilnie strzeżona i zarezerwowana tylko dla osób związanych z nami uczuciowo); publiczna = powyżej 3,6 m (to najwygodniejsza odległość przy zwracaniu się do większej grupy osób).

Składniki aktu mowy a funkcje języka (wg Jakobsona)

POZNAWCZA

↑

(komunikat)

EMOTYWNA POETYCKA KONATYWNA

↑ ↑ ↑

(kod)

(nadawca) ↔ FATYCZNA ↔ (odbiorca)

METAJĘZYKOWA

↑ (kontekst) ↑

Objaśnienia:

Każdy z tych sześciu czynników determinuje inną funkcję języka. Odmienność każdorazowego aktu mowy po­lega nie na monopolu którejś z tych funkcji, ale na odmiennej hierarchii funkcji. Struk­tura słowna komunikatu zależy przede wszystkim od funkcji dominującej. Hierarchia jest zmienna w różnych aktach mowy, ale zasadnicza jest

1. funkcja poznawcza („oznaczająca", „denotatywna", „referencjalna”) jest zasadniczym celem licznych ko­munikatów; uboczne (peryferyjne) uczestnictwo również innych funkcji w tych komunikatach musi być brane pod uwagę

2. funkcja emotywna (albo ekspresywna), „[...] wskazuje na bez­pośrednie wyrażenie postawy mówiącego wobec tego, o czym on mówi. Chodzi tu o wywarcie wrażenia pewnej emocji, prawdziwej lub udanej;

2.1.Czysty element emotywny w języku sta­nowią wykrzykniki. Różnią się one od środków języka poznawczego zarówno przez swój kształt dźwiękowy (osobliwe szeregi dźwiękowe albo nawet dźwięki gdzie indziej nie spotykane), jak też i przez swą rolę syntaktyczną (nie są one komponentami, lecz ekwiwalen­tami zdań). Funkcja emotywna, wyrażona w wykrzyknikach, zabarwia do pewnego stopnia wszystkie nasze wypowiedzi na płaszczyźnie fonicznej, gramatycznej i leksykalnej.

1. a) „Pewien były aktor teatru Stanisławskiego opowiadał mi, jak na egzaminie wstępnym słynny reżyser kazał mu powtórzyć zwrot ,,dziś wieczorem" na czterdzieści sposobów, z różnymi odcieniami ekspresywnymi. Zrobił on spis czterdziestu sytuacji emocjonalnych, a następnie wypowiedział zwroty w sposób odpowiedni do każdej sytuacji, słuchacze zaś musieli rozpoznać daną sytuację na podstawie zmiany formy dźwiękowej tych samych dwu słów. Poprosiłem owego aktora, aby powtórzył to ćwiczenie na użytek naszych badań nad opisem i ana­lizą współczesnego rosyjskiego języka literackiego. Za­pisał około pięćdziesięciu sytuacji, ujętych w takie same eliptyczne zdania, i wykonał z nich pięćdziesiąt odpowiednich przekazów, nagranych na magnetofonie. Większość przekazów została ściśle i dokładnie „zdekodowana" przez słuchających moskwiczan”.

22.Orientacja na odbiorcę to funkcja konatywna, prezentuje najczystszą ekspresję gramatyczną w for­mach wołacza i rozkaźnika, które pod względem syntaktycznym, morfologicznym, a często nawet fonematycznym różnią się od innych kategorii nominalnych i werbalnych. Zdanie rozkazujące różni się zasadniczo od zdania oznajmującego: pierwsze z nich [rozkazujące] nie podlega, drugie zaś podlega ocenie prawdziwości. Kiedy się mówi: „Pij!", rozkaźnik nie może wy­wołać pytania: „Czy to prawda?", które z pełnym uza­sadnieniem może nastąpić po zdaniach takich, jak: „Piło się", „Będzie się piło". W przeciwieństwie do zdań rozkazujących, zdania oznajmujące mogą być za­mienione na pytajne: „Piło się?", „Będzie się piło?"

2.3.Istnieją komunikaty służące przede wszyst­kim do ustanowienia, przedłużenia lub podtrzymania komunikacji, do zaznaczenia, że kontakt nie został przerwany („Hallo, czy pan mnie słyszy?"), do pobudzenia uwagi współrozmówcy lub do sprawdzenia tej uwagi („Słucha pan?", a po drugiej stronie [...]: „Uhm!"). To nastawienie na kontakt albo — we­dług terminu Bronisława Malinowskiego (1953) — funkcja fatyczna może być zobrazowana przez obfitą wymianę rytualnych formuł, a nawet przez całe dialogi, których jedynym zadaniem jest przedłużenie komunikacji.

Przykład:

Pisarka amerykańska Dorothy Parker w humoresce Here we are dostarcza tu wymownych przykładów: [

[ No tak! — powiedział młody człowiek. — Ano tak! — odpowiedziała ona. — No więc, jesteśmy — powiedział. — Jesteśmy — powtórzyła ona. — Nie­prawdaż? — Można nawet powiedzieć, że byliśmy — powiedział. — Ach! Ach! Jesteśmy. — No tak! — po­wiedziała. — No tak! — odpowiedział — tak, tak!]

2.4.Ta fatyczna funkcja stanowi jedyną z funkcji językowych, która jest wspól­na ptakom i ludziom. Jest to również pierwsza funkcja słowna, którą opanowują dzieci: zdradzają one skłon­ność do komunikowania, zanim są zdolne nadawać lub odbierać komunikat zawierający informację.

2.5.W nowoczesnej logice zostało dokonane rozróżnie­nie między dwiema płaszczyznami języka: „językiem przedmiotowym", mówiącym o przedmiotach, i ,,meta­językiem", mówiącym o samym języku — według zna­nego terminu, którego twórcą jest Alfred Tarski (1933). Lecz metajęzyk jest nie tylko koniecznym instrumen­tem naukowym używanym przez logików i lingwistów. Gra on również ważną rolę w naszej mowie codzien­nej.

2.6.Nastawienie (Einstellung) na sam komu­nikat, skupienie się na komunikacie dla niego same­go — to poetycka funkcja językowa. Rozpatrzenie tej funkcji nie może być zadowalające bez wzięcia pod uwagę ogólnych problemów językowych, a z drugiej strony — badanie języka wymaga pełnego uwzględnie­nia jego funkcji poetyckiej. Wszelkie próby zreduko­wania zakresu funkcji poetyckiej do samej poezji lub ograniczenia poezji tylko do funkcji poetyckiej byłyby błędnym uproszczeniem. Funkcja poetycka nie jest je­dyną funkcją w zakresie sztuki słowa, jest wszakże jej dominantą, funkcją determinującą, gdy tymczasem w pozostałych aktach językowych występuje ona jako element podrzędny, akcesoryjny. Funkcja ta, przez wy­sunięcie wyczuwalności znaku, pogłębia podstawową dychotomię: znak — przedmiot.

Dodatki .Wykresy. Ryciny

Składniki aktu mowy a funkcje języka

(wg Romana Jakobsona)

Akt komunikacyjny

Kontekst

↨

Komunikat

Nadawca ↔ Odbiorca

Kontakt

↨

Kod

Składniki aktu mowy a funkcje języka

(wg Romana Jakobsona)

POZNAWCZA

↑

(komunikat)

EMOTYWNA POETYCKA KONATYWNA

↑ ↑ ↑

(kod)

(nadawca) ↔ FATYCZNA ↔ (odbiorca)

METAJĘZYKOWA

↑ (kontekst) ↑

W.Lubaś , Składniki aktu mowy a funkcje języka (wg R.Jakobsona 1989, W poszukiwaniu istoty języka, 2, Warszawa,81-88.

2

---