WYKŁADY


BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Botanika farmaceutyczna- wykłady
Znaczenie roślin (i grzybów w przyrodzie).
Producenci materii organicznej i tlenu w procesie fotosyntezy
Tworzenie węgla i ropy w okresie karbooskim
Rozkład materii organicznej (saprofityczne grzyby)
Podstawowy element łaocucha pokarmowego
Środowisko życia:
Schronienie dla innych gatunków roślin i zwierząt
Miejsce rozrodu
Filtr powietrza, wody i gleby
Utrzymywanie równowagi hydrologicznej
Istotny element sukcesji pierwotnej i wtórnej
Składnik ekosystemów tworzących glebę
Udział w tworzeniu klimatu
Bank genów
Rośliny i grzyby wykorzystywane przez człowieka
Rośliny pokarmowe
Rośliny przyprawowe
Rośliny miododajne
Rośliny stosowane w produkcji napojów i używek
Rośliny trujące
Rośliny halucynogenne
Rośliny narkotyczne (stymulanty i depresanty)
Rośliny afrodyzjakalne
Rośliny w gospodarstwie domowym
Rośliny wykorzystywane do produkcji mebli
Rośliny kauczukodajne
Rośliny używane w budownictwie
Rośliny stosowane jako narzędzia pracy
Rośliny wykorzystywane do produkcji broni
Rośliny wykorzystywane do produkcji tkanin
Rośliny aromatyczne
rośliny barwiarskie
rosliny wykorzystywane do produkcji papieru
rośliny stosowane w obrzędach
rośliny do budowy instrumentów muzycznych
rośliny jako element estetyczny
1
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
rośliny jako zródło inspiracji i naśladownictwa
rośliny wykorzystywane w celach rekreacyjnych
rośliny wykorzystywane w rekultywacji
rośliny jako filtr zanieczyszczeo
rośliny kosmetyczne
rośliny lecznicze
Historia roślin leczniczych
5000 p.n.e. Sumerowie uprawiali czosnek, cebulę
2-3000p.n.e. W Egipcie uprawiano len, rącznik, kolendrę, miętę
2700p.n.e. Shen-Nung opisał 100 roślin i 365 leków
2000p.n.e. Hammurabi z Babilonu przekazał wiele znanych wcześniej
zasad obchodzenia się z roślinami oraz surowcami
leczniczymi, aktualnymi również dzisiaj
VIII w p.n.e. Izajasz napisał o uprawie kminku, najprawdopodobniej o
najstarszej roślinie leczniczej
VII Iw p.n.e. Król babilooski nakazał założyd ogród, gdzie uprawiano rośliny
lecznicze
VII w p.n.e. Na terenie Biskupina zostały znalezione rośliny: kozłek
lekarski, rdest ptasi, rzepik pospolity, dziurawiec, dziewanna,
jałowiec, psianka słodkogórz, lulek czarny
V/IV w p.n.e. Hipokrates z Kos w swoim dziele  Corpus Hipocraticum
wymienił ok. 200 leków pochodzenia roślinnego
I w n.e. Piniusz Starszy w swoim dziele  Historia naturalis opisał aż
1000 gatunków roślin leczniczych
I w n.e. Dioskurides opisał 600 gatunków ziół
II w n.e. Galen z Pergamonu opisał 400 roślin leczniczych i stworzył
nowe postaci leku roślinnego: napar, odwar, mazidło i
nalewkę
XI w Awicenna z Buchary najsłynniejszy przyrodnik tadżycki,
napisał księge z opisami 1400 roślin leczniczych
XI w Św. Hildegarda z Bingen, opatka klasztoru Ruppersberg,
opisała 250 roślin leczniczych
XIII/XIV w Powstały pierwsze apteki zwane początkowo  składami
pieprzu lub  sklepami korzennymi
XIV/XV w Stopniowy rozwój zielarstwa wraz z rozpoczęciem działalności
Akademii Krakowskiej
XV w Jan Stanko opisał 523 rośliny lecznicze
XV/XVI w Stefan Falimierz przetłumaczył z łaciny dzieło lekarskie, które
jest najstarsze w języku polskim
XVI w Li-Szu-Czena (Chiny) opisał 1892 gatunki roślin leczniczych i
dał 12 000 recept
XVIw Marcin z Urzędowa założył ogród zielarski w Sandomierzu.
Opracował :Herbasz Polski, to jest o przyrodzeniu ziół
XVI/XVII w Szymon Syreoski opisał 765 gatunków roślin. Było to
najobszerniejsze dzieło w Europie.
XVII w Valerius Cordus (Niemcy) napisał kodeks lekarski, uważany za
pierwowzór współczesnej farmakopei
2
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
XVII w Jan Jonston napisał 13 dzieł w języku Polskim, które
przetłumaczono na inne języki
XVIII w F.W.Scheele (Szwed) pierwszy wyizolował z roślin kwasy
organiczne
XVIII w William Withering opisał naukowo zastosowanie naparstnicy
w leczeniu niewydolności serca
1805 r W. F. Serturner wyodrębnił z opium morfinę
1819 Z pokrzyku wilczej jagody wyodrębniono atropinę
1820 Pelletier i Caveton wyodrębnili chininę z kory chinowca
1828 Wohler pierwszy uzyskał substancję organiczną (mocznik)
poza organizmem żywym
1830 Leroux wyizolował z kory wierzbowej salicynę
1913 Utworzono w Polsce pierwsze przedsiębiorstwo zajmujące się
handlem ziołami oraz Towarzystwo Popierania produkcji
Roślin Leczniczych
1918 Powstał Wydział Roślin Lekarskich przy Ministerstwie Spraw
Wewnętrznych
1923 Wydano w Warszawie pierwsze pismo zajmujące się
problematyką zielarską  Wiadomości zielarskie
1928 Alexander Fleming odkrył, że pleśo jest zródłem silnego
antybiotyku, co umożliwiło produkcję penicyliny
1929 Powstał Związek Producentów Roślin Leczniczych i
Przemysłowych
1930 Utworzono Polski Komitet Zielarski
1933 J. Lypa wydał książkę pt. Phyoterapia. Roślinne środki
lecznicze. Recepty dla lekarzy . Pierwszy użył w
piśmiennictwie polskim słowa fitoterapia.
1938 Ogólne powierzchnia plantacji leczniczych w Polsce wynosiła
ok. 450 ha
1945 W świecie i w Polsce nastąpił powrót do ziołolecznictwa
1945 Powołano do życia Polski Związek Zielarski
1947 Utworzono w Poznaniu Instytut Zielarstwa
1949 Utworzono Centralę Zielarską, która została przekształcona w
1950 roku Zjednoczenie Przemysłu Zielarskiego :Herbapol
Udział leków ziołowych w ogólnej puli leków
Dane z kooca XX wieku:
Według Komisji Światowej Organizacji Zdrowia przy ONZ wykorzystuje się 20 000 roślin
leczniczych, ale tylko 1900 ma większe znaczenie i wymienia się je w farmakopeach 38
krajów. W handlu światowym znajduje się niewiele ponad 900 gatunków.
3
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Średnia wielkośd skupów surowców zielarskich w Polsce wynosi od 20 do 26 ton suszu
zielarskiego, w tym z plantacji uprawowych 17-22 tyś. ton i ze stanu naturalnego 3-5 tyś ton.
Zioła są uprawiane w Polsce przez około 20 000 gospodarstw rolnych. Wielkośd plantacji
waha się od 0,5ha do 10 ha.
W krajach UE zioła uprawią się na łącznym areale około 70 000ha, z czego na Francję i
Hiszpanie przypada 40 000 ha.
Ok. 70% skupowanych i produkowanych w Polsce ziół jest przeznaczonych na rynek krajowy
do dalszego przetwórstwa, głównie na leki ziołowe, a także wyroby spożywcze i kosmetyki.
W Polsce produkuje się ok. 20 000 ton suchych surowców zielarskich (20% to surowce ze
stanu naturalnego, 80% z upraw). Surowiec zielarski pochodzi z ok. 120 gatunków roślin
leczniczych, z których ok. 60 gatunków wprowadzono do upraw. Ich powierzchnia wynosi ok.
20 000ha.
Wg WHO w ogólnej puli preparatów stosowanych w światowej praktyce medycznej, udział
leków ziołowych wynosi 30-40%.
Botanika  nauka o roślinach
Botanika  nauka o roślinach, ich budowie, rozwoju, klasyfikacji, funkcjach życiowych i
zależności od warunków środowiska.
Zadaniem botaniki jest gromadzenie wiadomości o świecie roślin i zachodzących w
nim zjawiskach na podstawie obserwacji i pomiarów wykonanych w warunkach naturalnych
lub doświadczalnych; ich konsekwencją jest wykrywanie prawidłowości w występowaniu
zjawisk oraz próby ich przyczynowego wyjaśnienia.
Morfologia roślin  budowa organizmów roślinnych
organografia  budowa i rozwój organów
anatomia  budowa wewnętrznej struktury organów
histologia  budowa i rozwój tkanek
embriologia  budowa i rozwój zarodka
cytologia  struktura i ultrastruktura komórki
4
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Fizjologia roślin  czynności życiowe roślin
Biochemia roślin  skład chemiczny i procesy biochemiczne
Biofizyka  zjawiska fizyczne w procesach życiowych
Genetyka  przekazywanie cech dziedzicznych
Biotechnologia  wytwarzanie produktów biologicznych i nowego genetycznie materiału
hodowlanego
Paleobotanika  rośliny wymarłe, historia szaty roślinnej
Systematyka roślin (taksonomia)  wyróżnianie, opis i klasyfikacja roslin:
Algologia (fykologia)  nuka o glonach
Briologia  nauka o mszakach
Mikologia  nauka o grzybach
Lichenologia  nauka o porostach
Dendrologia  nauka o drzewach o krzewach
Chemotaksonomia  badania cech chemicznych
Biometria  badanie cech morfologicznych
Fitogeografia (geografia roślin)  rozmieszczenie roślin i stref klimatyczno-roślinnych na Ziemi
Ekologia roślin  związki między roślinami a środowiskiem
o Fitosocjologia  struktura i rozmieszczenie zbiorowisk roślinnych
o Demografia roślin  zmiennośd i funkcjonowanie populacji
Ochrona przyrody  zachowanie szaty roślinnej i jej składników
Fitopatologia (choroby roślin)
Nauki stosowane:
Rolnictwo  dostarczanie żywności
5
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Ogrodnictwo  hodowla i uprawa roślin sadowniczych, warzywnych i ozdobnych oraz
architektura krajobrazu
Leśnictwo  gospodarka leśna
Zielarstwo  hodowla, uprawa i zbiór roślin mających zastosowanie w lecznictwie,
kosmetyce i dietetyce
Entobotanika:
Entobotanika  dziedzina nauki z pogranicza botaniki i entologii.
Jej przedmiot to kontekst kulturowy różnych gatunków roślin na świecie.
Uwzględnia te gatunki, które odgrywają znacząca rolę w rytuałach magicznych, praktykowanych od
wielu pokoleo, w wierzeniach, a nawet w religiach.
Daje podstawy do poszukiwao nowych gatunków i surowców leczniczych, biorąc pod uwagę
stosowanie roślin w medycynie ludowej różnych części świata.
Wiedza dotycząca środków uśmierzających ból lub przeciwgorączkowych była przekazywana z
pokolenia na pokolenie w obrębie plemienia lub rodziny. Ludzi posiadających tą wiedzę nazywano
znachorami.
Zioła stosowano w celach leczniczych i profilaktycznych, a także celem zabezpieczenia się przed
urokami, wzrokiem czarownicy lub uderzeniem pioruna.
Do dziś w wielu regionach Polski wiesza się w oknach wianki z ziół święcone w Boże Ciało, które
chronią domostwo przed piorunami. Wierzono też, że pokruszone zioła ze święconych wianków,
dodane do paszy krów, chronią je przed złym wzrokiem nieżyczliwych ludzi i utratą mleka. A z badao
naukowych wiemy, że niektóre rośliny jak np. kminek , ogórecznik, melisa mają właściwości
mlekopędne.
W XIX wieku na Kielecczyznie włosy panny młodej przyozdabiano gałązką ruty, przewiązaną
białą wstążką, jako dowód niewinności i nadziei.
W średniowieczu w skład  maści czarownic wchodził wyciąg z pokrzyku wilczej jagody 
oszałamiający narkotyk.
Botanika farmaceutyczna i farmakognozja
Botanika farmaceutyczna  dyscyplina z grupy specjalistycznych nauk farmaceutycznych, obejmująca
działy botaniki ogólnej, dotyczących roślin stosowanych w lecznictwie.
Dział botaniki  znaczenie w farmacji:
Morfologia  opis morfologicznych i anatomicznych cech roślin leczniczych i surowców roślinnych ,
charakterystyka elementów diagnostycznych roślin i surowców.
Systematyka  identyfikacja gatunków roślin leczniczych , cechy fitochemiczne określonych grup
taksonomicznych, poznawanie nowych roślin leczniczych.
6
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Biotechnologia  pozyskiwanie surowców roślinnych metodą kultur In vitro
Ekologia, ochrona przyrody  wymagania siedliskowe gatunków w uprawach, zasady zbioru roślin i
surowców, ochrona zasobów naturalnych roślin leczniczych.
Farmakognozja  nauka o leku pochodzenia naturalnego, głównie roślinnego. Zajmuje się surowcami
leczniczymi, preparatami pochodzenia roślinnego i roślinami dostarczającymi tych surowców.
Surowce roślinne:
Korzeo  radix
Kłącze  rhizoma
Cebula  bulbus
Bulwa  tuber
Kora  cortex
Drewno  lignum
Pęd  turio
Ziele  herba
Liśd  folium
Pączki  gemmae
Kwiat  flos
Kwiatostan  inflorescentia
Koszyczek  anthodium
Owoc  fructus
Nasienie  semen
Morfologia  komórkowa
Robert Hook Micrographia(1665) - odkrycie komórki (opis
budowy korka)
Marcello Malpighi Anatome plantarum (1675)  początki anatomii
roślin
Nehemiah Grew The anatomy of plants (1682)  j.w.
7
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Robert Brown 1831)  odkrycie jądra komórkowego
Schleide i Schwwann (1838)  teoria komórkowa
Friedrich Miescher (1869) odkrycie kwasów nukleinowych
W. Mayzel (1875)  odkrycie kariokinezy
Edward Strasburger (1875) - odkrycie mitozy jako procesu
poprzedzającego podział komórki
(1939)  początki metod kultury tkanek
roślinnych na syntetycznych pożywkach
(ok. 1950)  wprowadzenie mikroskopu
elektronicznego do badao komórki
James D. Watson, (1953)  teoria kodu genetycznego (poznanie
struktury DNA)
Francis G. Crick
Budowa komórki
Charakterystyka poszczególnych elementów komórki:
Ściana komórkowa
8
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
o Martwy element komórek,
o Tworzy  szkielet komórek,
o Stanowi barierę przed infekcjami, zwłaszcza bakteryjnymi,
o Odpowiada za tworzenie połączeo pomiędzy sąsiednymi.
Rodzaje ścian komórkowej:
o Ściana pierwotna ( cienka , elastyczna, znajduje się w młodych komórkach)
o Ściana wtórna ( gruba, wielowarstwowa, znajduje się w komórkach dojrzałych)
Budowa ściany komórkowej
Składniki szkieletowe:
Celuloza ( fibryle mikrofibrylemakrofibryle)
Chityna ( u grzybów)
Kwas pimelonwy i muraminowy ( u sinic )  polimeryzują w mureinę
Materiały amorficzne, wypełniające ( matrix):
Pektyny
Hemicelulozy
Białka
Woda
Substancje inkrustujące ( odkładane wewnątrz ściany komórkowej, między elemęty
szkieletu celulozowego):
Lignina ( drzewnik )
Węglan wapnia lub krzemionka
Substancje adkrustujące ( odkładane na powierzchnię ściany pierwotnej ):
Kutyna  jest polimerem kwasów karboksylowych. Kutynizacji podlegają
zewnętrzne ściany epidermy liści i łodygi mezofitów i kserofitów , szczególnie u
sukulentów
Suberyna - jest polimerem nienasyconych kwasów tłuszczowych. Suberyna
odkładana jest w postaci samodzielnej blaszki na ścianie pierwotnej.
Sapropolenina
Kaloza ( polimer glukozy )
Śluzy
Gumy
9
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Cytoplazma:
Cytoplazma składa się z cytoplazmy podstawowej , czyli cytozolu ( hialoplazmy ) i
zawieszonych w nim struktur. Wypełnia wnętrze komórki oprócz jądra komórkowego.
Chemicznymi składnikami cytoplazmy są woda ( ponad60%), białka, lipidy, węglowodany i
związki nieorganiczne w postaci jonowej.
W cytoplazmie zanurzone są włókienka białkowe tworzące cytoszkielet. Niektóre
odpowiadają za przemieszczanie się organelli oraz ruch cytoplazmy. Inne budują
wrzeciono kariokinetyczne ( białko tubulina)
posiada wielofazowy, koloidalny charakter. Ma zdolnośd przekształcania się zolu w żel i
odwrotnie
towrzy środowisko dla zdecydowanej większości reakcji biochemicznych, dostarcza do nich
substraty i zawiera enzymy dla tych reakcji
cechuje ją ruch np. lokalny, cyrkulacyjny, rotacyjny i pulsacyny
uczestniczy w wymianie kazdje substancji pomiędzy wszystkimi strukturami
wewnątrzkomówrkowymi a środowiskiem (transport).
Jądro komórkowe
jest otoczone dwoma błonami tworzącymi perforowaną otoczkę jądrową. Kompleksy porowe
umożliwiają przemieszczanie materiałów z wnętrza jądra (nukleoplazma) do cytoplazmy i
odwrotnie, m.in. mRNa i rybosomów.
wnętrze jądra komórkowego wypełnia sok jądrowy (kariolimfa), tworzący płynne środowisko
w którym zanurzona jest chromatyna i jąderko.
jąderko jest miejscem syntezy podjednostek chromosomowych. Składa się z RNA i białek (np.
polimerazy RNA).
Materiał genetyczny (DNA) występuje jako kompleks DNA  białko, zwany chromatyną (w
interfazie).
jądro jest odpowiedzialne za replikację materiału genetycznego (DNA).
Plastydy:
Otoczone SA dwoma błonami lipopropeidowymi. Posiadają własne DNA (chlDNA) i aparat
translacyjny.
Ze względu na rolę, pochodzenie i barwę podzielono je na kilka grup:
o chloroplasty  organelle aktywne fotosyntetycznie, zawierające barwnik chlorofil.
Zbudowane są z tylakoidów, łączących się w system lamelarny zanurzony w stromie
(koloidalnej macierzy). U organowców występują dwa rodzaje tylakoidów: krótkie,
poukładane w stosy zwane granami (l.poj. granum) i długie, mniej liczne tylakoidy
stromy, łączące się ze sobą grana.
10
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
o tioplasty  obecnośd protochlorofilu (gdy występuje barak dostępu światła), który
pod wpływem światła przechodzi w chlorofil.
o chromoplasty  barwne, ale nie aktywne fotosyntetycznie, zawierają barwniki
karoteinowe
o leukoplasty  zwykle powstają z proplastydów w komórkach tkanek organów
podziemnych i głębiej położonych częściach organów nadziemnych, spełniających
funkcje spichrzowe. Mają zdolnośd do intensywnej produkcji skrobi. Leukoplast w
całości wypełniony skrobią nazywa się: amyloplast.
Mitochondria
są to organelle komórkowe kuliste lub wydłużone, wyspecjalizowane w przemianach
tlenowych i będące wyrazem przystosowania komórek eukariotycznych do tlenowych
warunków życia.
W środku mitochondriom znajduje się macierz mitochondrialna (matrix), czyli jednorodny
rozwtów koloidalny, w skład którego wchodzą m.in. enzymy cyklu Krebsa, -oksydacji.
otoczone są dwoma błonami lipopropeidowymi. Błona zewnętrzna jest gładka, pozbawiona
wypukłości i charakteryzuje się dużą przepuszczalnością dla substancji
drobnocząsteczkowych. Błona wewnętrzna tworzy poprzeczne uwypuklenia, tzw. grzebienie
mitochondrialne.
Funkcja mitochondriom polega na dostarczaniu do miejsc zapotrzebowania energii
chemicznej. Związkiem, który jest jej zródłem jest ATP (kwas adenozynotrifosforanowy)
Lizosomy (sfero somy) i makrociałka
lizosomy  są to pęcherzyki otoczone pojedynczą błoną białkowo-lipidową
o są organellami trawienia wewnątrzkomórkowego.
o powstają z retikulum endoplazma tycznego gładkiego lub aparatu Golgiego, stanowią
częśd systemu wodniczek
11
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
o zawierają kwaśne enzymy hydrolityczne w stanie latencji (uśpienia), jak proteazy,
nukleazy, lipazy, fosfatazy.
mikrociałka  zawierają enzymy z klasy oksydoreduktaz, nie wykazujących latencji:
o peroksysomy  odpowiadają za prosty rozkład substancji organicznych, w którym
wydzielany jest nadtlenek wodoru(rozkładany przez katalazę).Zawierają oksydazy,
np. L-aminokwasową, D-aminokwasową
o glioksysomy  zawierają enzymy -oksydacji (rozkładające kwasy tłuszczowe do
acetylo-CoA) oraz enzymy transformujące pochodne acetylo-CoA do kwasu
bursztynowego. Uczestniczą w uwalnianiu rezerw tłuszczowych i przksztalceniu ich w
tłuszcze.
Rybosomy:
w komórkach eukariotycznych występują ich dwa rodzaje:
o mniejsze 70 S (podobne do rybosomów prokariotycznych)  wchodzą w skłąd
mitochondriów i plastydów
o większe 80 S
składają się z dwóch podjednostek: mniejszej (40 S lub 30 S) i większej (60 S lub 50 S)
zbudowane są z białek kwaśnych o charakterze enzymatycznym, jak i zasadowych o
charakterze strukturalnymi kwasu rybonukleinowego (RNA)
są głównym ośrodkiem translacji, tj. syntezy białka w komórce
Plazmalemma:
jest to spolaryzowana, pojedyncza błona komórkowa, otaczająca cytoplazmę
jest przepuszczalna dla wody, ale nieprzepuszczalna dla makrocząsteczek (białka, kwasy
nukleinowe)
pełni liczne funkcje:
o utrzymuje homeostazę jonową cytoplazmy oraz selektywnie transportuje substancje
pokarmowe i inne materiały
o odbiera i przekazuje sygnały z otoczenia komórek. Białka receptorowe w błonie
komórkowej reagują na obecnośd sygnałów (np. hormonów) i powodują zmiany w
wewnątrzkomórkowych cząsteczkach, co prowadzi do zmiany funkcji komórki.
Retikulum endoplazma tyczne:
jest to cytoplazmatyczny system błonowy, dzielący komórkę na szereg kompartymentów i
łączący wiele organelli, np. otoczkę jądrową z plazmo lemmą
12
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
błony w postaciach siateczki wewnątrzplazmatycznej:
o gładkiej (retikulum endoplazmatczne agranularne)  na błonach nie występują
rybosomy. Jej funkcja to biosynteza lipidów i neutralizacja toksyn
o szorstkiej (retikulum endoplazma tyczne granularne)  na błonach występują
rybosomy. Odpowiada za proces biosyntezy białek enzymatycznych, wydzielanych
poza komórkę (np. enzymy trawienne)
Struktury Golgiego:
składają się z diktiosomów
pojedynczy diktiosom  spłaszczone woreczki(cysterny), często podkowiastego kształtu. Na
ich brzegach występują pęcherzyki (wakuole), które kontaktują się z cysternami.Po
oderwaniu przyłączają się do innych elementów cytoplazmy, przemieszczając w ten sposób
wydzielane substancje.
Odpowiedzialne są za:
o syntezę polisacharydów strukturalnych i mukopolisacharydów
o przekaz substancji w obrębie komórki
o sprzęganie węglowodanów z proteinami
Tonoplast:
jest to pojedyncza błona, która otacza wakuole
zapewnia utrzymanie homeostazy jonowej cytoplazmy i transportuje substancje pokarmowe
i inne produkty, dzięki utrzymywaniu gradientu elektrochemicznego wytwarzanego przez
pompowanie protonów (ATP-aza)
jest wyposażony w białka przenośnikowe
Substancje ergastyczne:
są to martwe, często zapasowe składniki komórki, występują w soku komórkowym w postaci
płynnej lub stałej (ziarna skrobi, ziarna aleuronowe, kryształy szczawianu wapnia, inulina,
barwniki)
substancje erga styczne w postaci stałej pełnią rolę elementów diagnostycznych komórek.
Sok komórkowy:
znajduje się w wodniczkach (wakuolach)
zawiera szereg substancji m.in.:
o glikozydy:
13
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
ż saponiny (es cyna)
ż antocyjany  barwniki (cyjanidyna)
ż flawonoidy  barwniki (rutyna)
ż garbniki (katechina, kwas galusowy)
ż kumaryny (kumaryna, es kulina)
ż glikozydy nasercowe (digitoksyna, strofantyna)
ż glikozydy cyjanogenne(amigdalina)
o alkaloidy (nikotyna, atropina, strychnina)
o kwasy organiczne (szczawiowy, jabłkowy, cytrynowy, winowy) w postaci wolnej lub
soli
o węglowodany (inulina, sacharoza, glukoza)
o aminokwasy
o olejki lotne (eukaliptusowy, lawendowy)
o substancje woskowe (kutyna, suberyna)
o balsamy
o żywice
o związki tłuszczowe
PORÓWNANIE CECH KOMÓREK EUKARIOTYCZNYCH I PROKARIOTYCZNYCH
ORGANELLE PROCARYOTA EUCARYOTA
Substancja jądrowa Nukleoid Jądro (nucleus)
Chromosomy W postaci wolnego pierścienia Niekiedy liczne, zbudowane z
DNA DNA i białka histonowego
Błona jądrowa Brak Występuje
Jąderko (nucleolus) Brak Występuje
Mitochondria Brak Występuje
Rybosomy 70S 80S
Retikulum endoplazma tyczne Brak Występuje
14
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Diktiosomy Brak Występują
centriole Brak Występują (glony, grzyby)
Ściana komórkowa mureinowa Błonnikowa, chitynowa
PORÓWNANIE TYPOWEGO ORGANIZMU ROŚLINNEGO I ZWIERZCEGO
ROŚLINY ZWIERZTA
Ściana komórkowa Brak ściany komórkowej
plastydy Brak plastydów
Kształt komórek zasadniczo stały Większa zdolnośd komórek do odkształceo
Komórki ściśle ze sobą połączone blaszką Brak ścisłego połączenia
środkową
autotrofy Heterotrofy
Bezpośrednie wykorzystanie energii słonecznej Pośrednie zdobywanie energii przez
pobieranie pożywienia
producenci konsumenci
Elementy diagnostyczne komórek:
ziarna skrobi:
o ziarna skrobi asymilacyjnej powstają w wyniku fotosyntezy między lamellami
chloroplastów. W nocy lub przy braku światła zostaje ona przekształcona w cukier i
przetransportowana m.in. do organów spichrzowych, gdzie ulega przekształceniu w
skrobię zapasową (budowa warstwowa)
o gdy w amyloplaście występuje więcej niż jedno centrum, powstaje ziarno złożone
o ziarna skrobi w części zewnętrznej (80% całości) zbudowane są z nierozpuszczalnej w
wodzie amylopektyny, która barwi się jodem na czerwono-brunatno, zaś wnętrze
tworzy rozpuszczalna w wodzie amyloza, barwiąca się jodem na ciemnoniebiesko.
Rodzina : Solanaceae  psiankowate
Solanum tuberosum  ziemniak
Solani amylum - skrobia ziemniaczana (FP VIII)
15
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Rodzina: Poaceae  trawy
Triticum aestivum  pszenica zwyczajna
Tritici amylum  skrobia pszeniczna (FP VIII)
Zea mays  kukurydza zwyczajna
Maydis amylum  skrobia kukurydziana
Oryza sativa  ryż siewny
Oryzae amylum  skrobia ryżowa (FP VIII)
16
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Ziarno aleuronowe (aleuron)  stanowią materiał zapasowy roślin. Jest to forma białka,
powstająca z licznych wodniczek na skutek zagęszczania się soku komórkowego.
Nagromadzone białko wytrąca się w postaci ziaren różnego kształtu i postaci:
Substancja podstawowa  płynne, bezpostaciowe białko, albumina
Krystaloid  wykrystalizowane białko typu globulina. Od właściwego kryształu różni się tym,
że ulega pęcznieniu.
Globoid  zawiera głównie sole manganowe i wapniowe kwasu inzytoheksafosforowego
Rodzina: Euphorbiaceae  wilczomleczowate
Ricinus communis  rącznik zwyczajny
Ricini oleum hydrogenatum  olej rycynowy uwodorniony (FP VIII)
17
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Ricini oleum raffinatum  olej rycynowy oczyszczony (FP VIII)
Ricini oleum wirginale  olej rycynowy pierwszego tłoczenia (FP VIII)
Rodzina: Poaceae  trawy
Triticum aestivum  pszenica zwyczajna
Kryształy szczawianu wapnia
Powstający w przemianie materii, toksyczny kwas szczawiowy, jest zobojętniany jonami wapniowymi,
tworząc nierozpuszczalną sól szczawianu wapnia w postaci kryształów. Odróżniane są następujące
formy kryształów:
Jedyoce  pojedyncze w postaci pryzmatów
styloidy (słupy) - pojedyncze, wydłużone
rafidy  kryształy zbiorowe w postaci wiązki igieł
druzy  zrosty licznych i drobnych kryształów
piasek krystaliczny  zbiór licznych i drobnych kryształów, zebranych luzno i wypełniających
niemal całkowicie światło komórki
Rodzina: Polygonaceae  rdestowate (kwas szczawiowy, szczawian potasu)
Rumex acetosa  szczaw zwyczajny
Rheum rhebarbarum  rabarbar kędzierzawy
Rodzina: Alliaceae  czosnkowate (jedynce)
Allium sativum  czosnek pospolity
18
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Alli sativi bulbi pulvis  sproszkowana cebula czosnku (FP VIII)
Rodzina: Araceae  obrazkowate
Arum maculatum  obrazki plamiste (CH) rafidy
Rodzina: Asphodelaceae  złotogłowiowate
Aloe arborescens  aloes drzewiasty (rafidy)
Aloe barbadensis  alona barbadoska (sok z liści) FPVIII
Aloe capensis  alona przylądkowa (sok z liści) FPVIII
Aloe extractum siccum normatum  wyciąg suchy standaryzowany z alony
Rodzina: Solanaceae  psiankowate
Atropa belladonna  pokrzyk wilcza jagoda (CH) (piasek krystaliczny)
Belladonnae folium  liśd pokrzyku (FPVIII)
Belladonae folium extractum siccum normatum  wyciąg suchy standaryzowany z liscia
pokrzyku (FP VIII)
Belladonae pulvis normatus  proszek standaryzowany z liścia pokrzyku (FP VIII)
Belladonae folii tinctura normata  nalewka standaryzowana z liścia pokrzyku (FP VIII)
Datura stramonium  bieluo dziędzierzawa (druzy)
Hyosyamus niger - lulek czarny (jedyoce)
Rodzina: Balsaminaceae  niecierpkowate
Impatiens noli-tangere  niecierpek pospolity (rafidy)
Rodzina: begoniaceae - ukośnicowate (druzy)
Rodzina: Cactaceae  kaktusowate (druzy, rafidy)
cystolity
Są to złoża węglanu wapnia, które odkładają się na wewnętrznych ścianach komórki skórki u
niektórych rodzin (Moraceae, Urticaceae, Cannabaceae)
Mają kształt groniasty, kulisty lub podługowaty.
Po rozpuszczeniu w kwasie odsłania się trzoneczek wysycony krzemionką.
19
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Rodzina: Moraceae  morwowate
Ficus elastica  figowiec sprężysty
Rodzina: Utricaceae  pokrzywowate
Urtica dioica  pokrzywa dwupienna
Urticae folium  liśd pokrzywy (FP VIII)
Rodzina: Cannabaceae  konopiowate (włoski cysto litowe)
Cannabis sativa  konopie siewne
Humulus lupulus  chmiel zwyczajny
Lupoli flos  szyszka chmielu (FP VIII)
Rodzina: Olaeceae  oliwkowate
Olea europaea  oliwka europejska
Oleae folium  liśd oliwkii (FP VIII)
Olivae oleum raffinatum  olejek z oliwek oczyszczony (FP VIII)
Olivae oleum virginale  oleje z oliwek pierwszego tłoczenia
Rodzina: Acanthaceae  akantowate
Barleria prionitis  barlerka
Rodzina: Cucurbiataceae  dyniowate (włoski cysto litowe)
20
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Cucurbita pepo  dynia zwyczajna
Cucumis dativus  ogórek zwyczajny
Botanika farmaceutyczna  wykład 4
Morfologia  tkanki
Tkanki twórcze:
składają się z komórek embrionalnych, wyróżniających się intensywnym podziałem
komórki są żywe, cienkościenne, o niewielkich wakuolach i dużym jądrze
dzięki merystemom zachodzi wzrost rośliny. Jest to albo wzrost ograniczony (kolce lub
kwiaty) albo nieograniczony, który odbywa się przez całe życie rośliny.
Tkanki twórcze:
tkanki twórcze zarodkowe
tkanki twórcze pierwotne (merystemy pierwotne)
o merystemy wierzchołkowe
ż wierzchołek wzrostu korzenia
ż wierzchołek wzrostu pędu
o merystemy interkalarne (wstawowe)
Tkanki twórcze wtórne (merystemy wtórne)
ż Merystemy boczne
Miazga (kambium)
Fellogen ( miazga korkotwórcza, miazga korkorodna)
Polidermatogen
ż Kalus
ż merystemoidy
Tkanki twórcze zarodkowe (cały zarodek)  wszystkie komórki dzielą się mitotycznie
Tkanki twórcze pierwotne (merystemy pierwotne)  komórki zachowują zdolnośd do podziałów
przez całe życie:
merystemy wierzchołkowe  w stożkach wzrostu (wzrost organów na długośd)
21
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
o wierzchołek wzrostu korzenia  okryty jest czapeczką, która okrywa grupę komórek
merystema tycznych. Poniżej tej strefy komórki zwiększają swoją długośd (strefa
elongacji), zaś w następnej strefie komórki różnicują się w tkanki (strefa
różnicowania)
o wierzchołek wzrostu pędu  nie jest okryty czapeczka, zawiera zawiązki liści i pędów
bocznych
merystemy interkalarne (wstawowe)  umieszczone między tkankami stałymi. Występują u
roślin o wyraznie zaznaczonych węzłach i międzywęzlach.
Tkanki twórcze wtórne (merystemy wtórne)  powstają z młodych tkanek stałych (miękisz), które
zachowały właściwości podziałowe.
Merystemy boczne - rozmieszczone równolegle do powierzchni organów, w skład których
wchodzą:
o Miazga (kambium) występuje w wiązce przewodzącej między drewnem a łykiem.
Zakłada się również w promieniach rdzeniowych pomiędzy wiązkami jako kambium
międzyzwiązkowe
o Fellogen (miazga korkotwórcza, miazga korkorodna)  merystem wytwarzający
perydermę
o Polidermatogen  merystem wytwarzający polidermę. Jest zbudowany z warstw
polidermalnych 9(wieloskórnikowych). Wytwarza się z perycyklu. Odkłada ku
obwodowi endodermę polidermalną i komórki międzyendodermalne.
Kalus  tworzy się w miejscu uszkodzenia rośliny. Ma charakter bujającej tkanki miękiszowej i
zasklepuje rany.
merystemoidy  są to grupy komórek, z których mogą powstawad aparaty szparkowe i włoski,
zawiązki liści, promienie rdzeniowe. Mają zdolnośd pobudzania do podziałów komórek w
bezpośrednim sąsiedztwie.
Tkanki okrywające
są to tkanki ochraniające całą powierzchnie 9wszytskie organy) rośliny
zabezpieczają wnętrze tkanki przed działaniem różnych czynników zewnętrznych,
pośredniczą w wymianie gazowej
są zróżnicowane pod względem budowy, zalicza się je do tkanek niejednorodnych
mają różną genezę, wśród nich są tkani pierwotne i wtórne
poza typowymi tkankami okrywającymi zewnętrznymi do tej grupy zalicza się tkanki
okrywające wewnętrzne
22
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Tkanki okrywające:
skórka
o epiderma
o ryzo derma
peryderma (korkowica)
tkanki skorkowaciałe:
o endoderma (śródskórnia)
o hipoderma (podskórnia)
o egzoderma (skórnia)
o metaderma (Skórzyna)
poliderma (wieloskórnia)
Skórka  najbardziej zewnętrzna warstwa komórek w organach o budowie pierwotnej:
epiderma  zewnętrzna warstwa komórek w organach części nadziemnych. Jej rolą jest
ochrona mechaniczna głębiej leżących tkanek, ograniczenie nadmiernej transpiracji,
wymiana gazowa przez aparaty szparkowe, a także magazynowanie wody i produktów
przemiany materii. Na powierzchni epidermy tworzy się kutykula (mieszanina kutyny i
wosków). U kserofitów jej warstwa jest gruba, zaś u roślin cieniolubnych i wodnych 
gruba. Inne substancje odkładane na powierzchni skórki to: wosk, żywica, krzemionka i
wykrystalizowane sole. Epiderma może też ulegad śluzowaceniu (Quercus, Linum).
Epiderma może byd nie tylko jednowarstwowa, ale i kilkuwarstwowa. W epidermie liści i
zielonych łodyg występują aparaty szparkowe (somata), których funkcją jest
dokonywanie wymiany gazowej rośliny z otoczeniem. U traw i turzyc w epidermie
znajdują się specyficzne krótkie komórki krzemionkowe. Mechanizm otwierania się i
zawijania liści traw zależny jest od funkcjonowania komórek zawiasowych. Epiderma
wykształca różne dodatkowe elementy jak włoski (trichomata) oraz wyrostki określane
jako emergencje do których zalicza się kolce i ciernie.
ryzoderma  jest to skórka korzenia. Różni się znacznie od epidermy łodygi i liści. Posiada
żywe komórki cienkościenne i pozbawiona jest aparatów szparkowych. Wykształca
włośniki.
Peryderma (korkowica)  tkanka okrywająca wtórna wytwarzana u roślin z przyrostem wtórnym. W
jej skład wchodzą:
fellogen (miazga korkotwórcza, miazga korkorodna)  merystem wtórny
23
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
fellem (korek) tkanka ściśle i elastycznie odkładana na zewnątrz komórki przez fellogen. W
związku z obecnością suberyny i wosków jest nieprzepuszczalna dla wody oraz odporna na
działanie enzymów i tłuszczów.
Feloderma  żywe komórki odkładane do środka, przypominające komórki miękiszu kory
pierwotnej.
Funkcje aparatów szparkowych w perydermie przejmują przetchlinki. Są to miejsca w korku o
komórkach ułożonych luzno z dużymi przestworami międzykomórkowymi.
Tkanki skorkowaciałe  tkanki często wewnętrzne, gdzie odkłada się suberyna na ścianach
celulozowych. Dzielą się na:
Endoderma (śródskórnia)  najbardziej wewnętrzny element kory pierwotnej. Jej komórki
pośredniczą w przewodzeniu substancji między korą pierwotną i walcem osiowym.
Promieniowe ściany komórek pokryte są substancją tłuszczowo-ligninową i tworzą zgrubienia
zwane pasmami Caspary ego. Niekiedy jest skorkowaciała całkowicie. Mogą też byd
zgrubienia U-kształtne.
Hipoderma (podskórnia)  łącznie z epiderma stanowi zwarty system tkanki okrywającej. Jej
komórki nie odpowiadają ściśle komórkom skórki. Posiada ściany kolenchymatycznie lub
sklerenchyma tycznie zgrubiale, niekiedy skorkowaciałe lub zdrewniałe.
Egzoderma (skórnia)  specjalny rodzaj hipodermy, występujący w korzeniach gdzie ryzo
derma wcześniej odpada. Pełni funkcje ochronne.
metaderma (skórzyca)  wielowarstwowa egzoderma, występuje w korzeniach i kłączach.
Odznacza się ciemnobrunatnym zabarwieniem komórek. Pełni funkcję ochronną po
odpadnięciu skórki.
Poliderma (wieloskórnia)  żywa tkanka wtórna, analogiczna do perydermy. Występuje w
łodygach, kłączach lub korzeniach. Składa się z ułożonych na przemian komórek polidermalnych i
miękiszowych. Komórki polidermalne mają przestwory międzykomórkowe, są błonnikowe, ale
mają tendencję do korkowacenia lub drewnienia.
Elementy diagnostyczne tkanek okrywających:
aparaty szparkowe (stomata)
komórki krzemionkowe
włoski (trichomata)
emergencje
Aparaty szparkowe (stomata)
24
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Aparat szparkowy składa się z 2 komórek szparkowych (tworzących szparkę), z przedsionka
przedniego i tylnego oraz komory powietrznej, która łączy się wewnątrz z przestworami
międzykomórkowymi. Komórki szparkowe są z reguły otoczone komórkami przyszparkowymi.
Typy aparatów szparkowych:
anomocytyczny  komórki szparkowe są otoczone komórkami przyszparkowymi, nie
różniącymi się w zasadzie od komórek skórki (Ranunculaceae, Malvaceae, Papaveraceae,
Rosaceae)
anizocytyczny  zwykle są 3 komórki przyszparkowe, w tym jedna jest mniejsza
(Brassicaceae, Solanaceae, Urticaceae).
diacytyczny  występują 2 komórki przyszparkowe ułożone prostopadle do osi szparki
(Lamiaceae, Caryophyllaceae)
peracytyczny  występują 2 komórki przyszparkowe ustawione równolegle do osi szparki
(Rubiaceae, Hyperiaceae)
tetracytyczny  zawiera 4 komórki przyszparkowe, przy czym 2 komórki są wyraznie mniejsze
(Eryngium sp.)
cyklocytyczny  występuje większa liczba komórek przyszparkowych pierścieniowato
otaczających komórki szparkowe (Piperaceae)
Wyróżnia się też typy zależne od kierunki otwierania się komórek szparkowych.
Elementy diagnostyczne tkanek okrywających:
komórki krzemionkowe
rodzina: Poaceae  trawy
rodzina: Cyperaceae  turzycowate
włoski  należą do wytworów epidermy. Każdy włosek początkowo jest żywy, lecz nie
wszystkie zachowują swą żywą treśd i wówczas obumierające komórki wypełniają się
powietrzem, stąd organy roślinne pokryte włoskami często przybierają charakterystyczne
zabarwienie białe lub szare. Rodzaje włosków:
o jednokomórkowe ( żywe lub martwe):
ż szczecinki  małe włoski o zgrubiałych ściankach
ż włoski czepne  są zakrzywione hakowato lub kotwocowato
ż włoski cystolitowe  przypominają retorty, wewnątrz których znajdują się
cystolity
Rodzina: Cannabaceae  konopiowate
25
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Humulus lupulus  chmiel zwyczajny
Lupuli flos  szyszka chmielu (FP VIII)
ż włoski parzące  kooczą się zakrzywioną główką, która odłamuje się przy
dotknięciu, co powoduje wylanie się substancji parzących.
Rodzina: Urticaceae  pokrzywowate
Urtica dioica  pokrzywa dwupienna
Urticae folium  liśd pokrzywy (FP VIII)
o wielokomórkowe (żywe lub martwe, nierozgałęzione lub rozgałęzione):
biczowate
teowate
sierpowate
wężowate
choinkowa te
gwiazdkowate
tarczowate
o gruczołowe (żywe, kilkukomórkowe):
różyczkowate (typ Labiateae)
dwoinkowate (typ Compositae)
o kosmki gruczołowe  wielokomórkowe włoski wielorzędowe, pełniące często funkcję
wydzielniczą.
Emergencje  wyrostki epidermy, mające funkcję podobna do włosków, lecz w ich tworzeniu
bierze udział nie tylko skórka, ale także w mniejszym lub większym stopniu głębiej leżace
warstwy miękiszu kory pierwotnej i elementy przewodzące. Do emergencji należą:
o Kolce  wyrastają z komórek epidermy i miękiszu kory, pełnią funkcję czepną lub
obronną
Rodzina: Rosaceae  różowate
Rosa canina  róża dzika
Rosae pseudo fructus  owoc dzikiej róży (FP VIII)
Rubus idaeus - malina właściwa
26
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Rubi idaei folium  liśd maliny
Rubi idaei fructus  owoc maliny
Rubus plicatus (R. fruticosus coll.)  jeżyna fałdowana
Rubi fruticosi folium  liśd jeżyny fałdowanej (FP VI)
o Wielokomórkowe włoski wydzielnicze  zawierają enzymy trawienne
Rodzina: Droseraceae  rosiczkowate
Drosea rotundifolia  rosiczka okrągłolistna (CH)
o Ciernie  powstają z głębszych tkanek, nie wyłączając drewna. Są to najczęściej
zmodyfikowane pędy.
Rodzina: Rosaceae  różowate
Crataegus monogyna  głóg jednoszyjkowy
Crataegi folii cum flore extractum fluidum quantificatum  wyciąg płynny
kwantyfikowany z kwiatostanu głogu (FP VIII)
Crataegi folii cum flore extractum siccum  wyciąg suchy z kwiatostanu głogu
(FP VIII)
Crategi folii cum flore  kwiatostan głogu (FP VIII)
Crategi fructus  owoc głogu (FP VIII)
Tkanki miękiszowe :
Są to najbardziej rozpowszechnione tkanki roślinne. Występują we wszystkich organach,
stanowiąc zazwyczaj w ich obrębie składnik dominujący.
Są zbudowane z komórek żywych, cienkościennych i posiadają liczne przestwory
międzykomórkowe, tworząc ciągły system kanałów, umożliwiający prowadzenie przez roślinę
wymiany gazowej
Odgrywają istotną rolę w życiu rośliny, szczególnie w procesie fotosyntezy. Pełnią też często
funkcję tkanki zapasowej.
Rodzaje miękiszu (parenchymu):
Asymilacyjny (zieleniowy)  zawierają liczne chloroplasty, a przestwory komórkowe są
dośd duże. U roślin dwuliściennych miękisz asymilacyjny jest zróżnicowany na:
o Palisadowy
o Gąbczasty
27
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Spichrzowy  buduje organy spichrzowe takie jak bulwy, kłącza, liście i korzenie
spichrzowe, a także owoce i nasiona. W jej komórkach są przechowywane materiały
zapasowe m.in. skrobia, sacharoza, białko, tłuszcz.
o Wodny  występuje u sukulentów. Tworzą ją duże komórki o cienkich ścianach.
Jądro wraz z warstwą cytoplazmy umieszczone jest przyściennie, a środek
komórki zajmuje duża wakuola z mieszaniną wody i śluzów
Przewietrzający (aerenchyma, miękisz powietrzny)  występuje u roślin w warunkach
dużej wilgotności, a wiec u roślin bagiennych i wodnych. Rozwija się zamiast warstwy
korkowej, powstaje przez działalnośd fellogenu. Posiada duże przestwory
międzykomórkowe i luzno ułożone cienkościenne komórki. Ułatwia roślinom wodnym
unoszenie się w toni wodnej.
Zasadniczy  wypełnia wolne przestrzenie między innymi tkankami. Jest słabo
zróżnicowany, a komórki jego są zwykle izodiametryczne i cienkościenne.
Miękisz występuje także jako element tkanki przewodzącej i wzmacniającej. Może także przejawiad
działalnośd merystema tyczną (merystem wtórny).
Tkanki wzmacniające (mechaniczne)
Są to tkanki pełniące funkcje mechaniczne: zabezpieczają zarówno całą roślinę, jak też jej
poszczególne organy przed złamaniem, rozerwaniem lub zgnieceniem.
Mają znacznie pogrubione ściany komórkowe oraz komórki ściśle ze sobą połączone (brak
przestworów międzykomórkowych)
Tkanki wzmacniające:
Kolenchyma  jej komórki są zwykle wydłużone, zawierają żywe protoplasty i chloroplasty.
Ich ściany są pierwotne, składają się głównie z celulozy, związków pektynowych i wody.
Jamki w ścianach komórkowych są proste. Tkanka wykazuje giętkośd i plastycznośd, może się
więc wydłużad w organach rosnących. Jest odporna tylko na rozciąganie. Ze względu na
rodzaj zgrubienia kolenchymę dzielimy na:
o Kątową  o zgrubieniach znajdujących się w kątach stykających się ze sobą komórek
o Płatową  o zgrubiałych ścianach stycznych
o Włoknistą  o ścianach równomiernie zgrubiałych
o Lukową  o zgrubieniach występujących w kątach sąsiadujących komórek
otaczających przestwór międzykomórkowy
Sklerenchyma (twardzica)  są to zespoły komórek o grubych, wtórnych, często zdrewniałych
ścianach na ogół pozbawionych protoplastów. Tkanka jest odporna na rozciąganie, zginanie,
zgniatanie. Chroni delikatne komórki innych tkanek. Sklerenchymę dzieli się na:
28
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
o Komórki kamienne (sklereidy)  o grubej, zdrewniałej ścianie. Występują w twardych
owocach orzechów, w endokarpie pestkowców, także w miękiszu gruszy i pigwy.
o Włókna sklerenchyma tyczne (stereidy)  komórki wydłużone często o skośnych,
zachodzących na siebie, ścianach poprzecznych. Długośd włókien i możliwośd ich
skręcania wykorzystano do otrzymywania nici (Linum usitatitissimum, Cannabis
sativa). Stereidy występują jako włókna drzewne , łykowe, kory pierwotnej, liściowe i
włókna typu włosków ( na nasionach typu Gossypium)
Tkanki wydzielniczo-wydalnicze
Tkanki wydzielnicze wytwarzają wydzieliny, które wewnątrz lub na powierzchni rośliny
spełniają różne funkcje.
Tkanki wydalnicze gromadzą wydaliny, czyli uboczne produkty przemiany materii.
Tkanej tych nie da się zdecydowanie oddzielid dlatego ujmuje się je wspólnie jako tkankę
wydzielniczo-wydalniczą.
Tkanki wydzielniczo-wydalnicze:
gruczoły zewnętrzne:
o hydatody (szparki wodne)  służą do usuwania wody kroplami (gutacja)
o miodniki (nectaria)  wydzielają nektar (roztwory wodne sacharozy oraz inne
substancje np. olejki lotne)
o włoski gruczołowe  powstają ze skórki. Są kuliste, jajowate, beczułkowate.
Składają się z jedno- lub kilkukomórkowej główki, osadzonej na trzonku.
o kosmki gruczołowe  włoski wielokomórkowe i kilkurzędowe, często w postaci
rozszerzonego członka, z peryferycznie rozmieszczonymi komórkami
wydzielniczymi. Wytwarzają śluzy, olejki lotne i żywice.
układy wewnątrztkankowe
o komórki olejkowe  zawierają olejki lotne  początkowo w wakuolach, a
następnie w całej komórce, która korkowacieje i obumiera. Dzięki temu olejek
lotny zostaje zamknięty w świetle komórki i oddzielony od otaczających
komórek.
o zbiorniki wydzielnicze (mieszki)  są tworami wielokomórkowymi. Mają kształt
izodiametryczny, okrągławy lub woreczkowaty. Na zewnątrz zbiornik jest zwykle
otoczony pochwą ochronną w postaci zgrubiałych komórek. Wydzielinę
wytwarza komórek zwana epitelem gruczołowym.
o przewody wydzielnicze  tworzą długie kanały, których światło jest utworzone z
dużego przestworu międzykomórkowego. Wewnątrz przestworu znajduje się
29
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
epitel gruczołowy, którego zadaniem jest wydzielanie olejków lotnych, śluzów,
żywic, balsamów i innych ważnych substancji.
rury mleczne  specjalne układy w których gromadzony jest lateks (garbniki, gumożywice,
alkaloidy, kauczuk, wosk, białko, skrobia)
o nieczłonowane (pojedyncze)  nie mają ścian poprzecznych. Wraz z rozwojem
rośliny wydłużają się w postaci rozgałęzieo.
o członowane (złożone)  tworzą się poprzez fuzję komórek. Ściany poprzeczne
ulegają częściowemu lub całkowitemu ropuszczeniu.
Elementy diagnostyczne tkanek wydzielniczo-wydalniczych:
rury mleczne
zbiorniki wydzielnicze
przewody wydzielnicze
włoski gruczołowe
kosmki gruczołowe
Rodzina: Ateraceae  złożone
Taraxacum officinale coll.  mniszek pospolity
Taraxaci herba  ziele mniszka (FP VI)
Taraxaci radix  korzeo mniszka (FP VI)
Taraxacum kok-saghyz  mnieszek gumodajny (Turkiestan)
Cichorium intybus  cykoria podróżnik
Cichorii radix  korzeo cykorii podróżnika (FP VI)
Lacyuca sativa  sałata siewna
Rodzina: Papaveraceae  makowate
Papaver somniferum  mak lekarski
Opii extractum sic cum normatum  wyciąg suchy standaryzowany z opium (FP VIII)
Opii pul vis normatus  opium, proszek standaryzowany (FP VIII)
Opii tinctura normata  nalewka standaryzowana z opium (FP VIII)
Opium crudum  opium (FP VIII)
30
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Chelidonium majus  glistnik jaskółcze ziele
Chelidonii herba  ziele glistnika (FP VIII)
Rodzina: Euphorbiaceae  wilczomleczowate
Euphorbia cyparissias  wilczomlecz sosnka
Euphorbia pulcherimma  wilczomlecz nadobny (poinsettia nadobna)
Euphorbia resinifera  wilczomlecz żywico nośny
Hevea brasiliensis  kauczukowiec brazylijski
Rodzina: Moraceae  morwowate
Ficus elastica  figowiec (fikus) sprężysty
Morus alba  morwa biała
Rodzina : Solanaceae  psiankowate
Solanum tuberosum  ziemniak
Solani amylum - skrobia ziemniaczana (FP VIII)
Rodzina: Poaceae  trawy
Triticum aestivum  pszenica zwyczajna
Tritici amylum  skrobia pszeniczna (FP VIII)
31
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Zea mays  kukurydza zwyczajna
Maydis amylum  skrobia kukurydziana
Oryza sativa  ryż siewny
Oryzae amylum  skrobia ryżowa (FP VIII)
Elementy diagnostyczne komórek:
Ziarna skrobi
Ziarna aleuronowe
Ziarno aleuronowe (aleuron)  stanowią materiał zapasowy roślin. Jest to forma białka, powstająca z
licznych wodniczek na skutek zagęszczania się soku komórkowego.
32
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Nagromadzone białko wytrąca się w postaci ziaren różnego kształtu i postaci:
Substancja podstawowa  płynne, bezpostaciowe białko, albumina
Krystaloid  wykrystalizowane białko typu globulina. Od właściwego kryształu różni się tym,
że ulega pęcznieniu.
Globoid  zawiera głównie sole manganowe i wapniowe kwasu inzytoheksafosforowego
Elementy diagnostyczne komórek:
Ziarna skrobi
Ziarna aleuronowe
Kryształy szczawianu wapnia
Powstający w przemianie materii, toksyczny kwas szczawiowy, jest zobojętniany jonami wapniowymi,
tworząc nierozpuszczalną sól szczawianu wapnia w postaci kryształów. Odróżniane są następujące
formy kryształów:
Jedyoce  pojedyncze w postaci pryzmatów
styloidy (słupy) - pojedyncze, wydłużone
rafidy  kryształy zbiorowe w postaci wiązki igieł
druzy  zrosty licznych i drobnych kryształów
piasek krystaliczny  zbiór licznych i drobnych kryształów, zebranych luzno i wypełniających
niemal całkowicie światło komórki
33
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Elementy diagnostyczne komórek:
ziarna skrobi
ziarna aleuronowe
kryształy szczawianu wapnia
cysto lity
Są to złoża węglanu wapnia, które odkładają się na wewnętrznych ścianach komórki skórki u
niektórych rodzin (Moraceae, Urticaceae, Cannabaceae)
Mają kształt groniasty, kulisty lub podługowaty.
Po rozpuszczeniu w kwasie odsłania się trzoneczek wysycony krzemionką.
34
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Tkanki twórcze:
składają się z komórek embrionalnych, wyróżniających się intensywnym podziałem
komórki są żywe, cienkościenne, o niewielkich wakuolach i dużym jądrze
dzięki merystemom zachodzi wzrost rośliny. Jest to albo wzrost ograniczony (kolce lub
kwiaty) albo nieograniczony, który odbywa się przez całe życie rośliny.
Tkanki twórcze:
tkanki twórcze zarodkowe
tkanki twórcze pierwotne (merystemy pierwotne)
o merystemy wierzchołkowe
ż wierzchołek wzrostu korzenia
ż wierzchołek wzrostu pędu
o merystemy interkalarne (wstawowe)
Tkanki twórcze wtórne (merystemy wtórne)
ż Merystemy boczne
Miazga (kambium)
Fellogen ( miazga korkotwórcza, miazga korkorodna)
Polidermatogen
35
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
ż Kalus
ż merystemoidy
Tkanki twórcze zarodkowe (cały zarodek)  wszystkie komórki dzielą się mitotycznie
Tkanki twórcze pierwotne (merystemy pierwotne)  komórki zachowują zdolnośd do podziałów
przez całe życie:
merystemy wierzchołkowe  w stożkach wzrostu (wzrost organów na długośd)
o wierzchołek wzrostu korzenia  okryty jest czapeczką, która okrywa grupę komórek
merystema tycznych. Poniżej tej strefy komórki zwiększają swoją długośd (strefa
elongacji), zaś w następnej strefie komórki różnicują się w tkanki (strefa
różnicowania)
o wierzchołek wzrostu pędu  nie jest okryty czapeczka, zawiera zawiązki liści i pędów
bocznych
merystemy interkalarne (wstawowe)  umieszczone między tkankami stałymi. Występują u
roślin o wyraznie zaznaczonych węzłach i międzywęzlach.
Tkanki twórcze wtórne (merystemy wtórne)  powstają z młodych tkanek stałych (miękisz), które
zachowały właściwości podziałowe.
Merystemy boczne - rozmieszczone równolegle do powierzchni organów, w skład których
wchodzą:
o Miazga (kambium) występuje w wiązce przewodzącej między drewnem a łykiem.
Zakłada się również w promieniach rdzeniowych pomiędzy wiązkami jako kambium
międzyzwiązkowe
o Fellogen (miazga korkotwórcza, miazga korkorodna)  merystem wytwarzający
perydermę
o Polidermatogen  merystem wytwarzający polidermę. Jest zbudowany z warstw
polidermalnych 9(wieloskórnikowych). Wytwarza się z perycyklu. Odkłada ku
obwodowi endodermę polidermalną i komórki międzyendodermalne.
Kalus  tworzy się w miejscu uszkodzenia rośliny. Ma charakter bujającej tkanki miękiszowej i
zasklepuje rany.
merystemoidy  są to grupy komórek, z których mogą powstawad aparaty szparkowe i włoski,
zawiązki liści, promienie rdzeniowe. Mają zdolnośd pobudzania do podziałów komórek w
bezpośrednim sąsiedztwie.
Tkanki okrywające
są to tkanki ochraniające całą powierzchnie 9wszytskie organy) rośliny
36
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
zabezpieczają wnętrze tkanki przed działaniem różnych czynników zewnętrznych,
pośredniczą w wymianie gazowej
są zróżnicowane pod względem budowy, zalicza się je do tkanek niejednorodnych
mają różną genezę, wśród nich są tkani pierwotne i wtórne
poza typowymi tkankami okrywającymi zewnętrznymi do tej grupy zalicza się tkanki
okrywające wewnętrzne
Tkanki okrywające:
skórka
o epiderma
o ryzo derma
peryderma (korkowica)
tkanki skorkowaciałe:
o endoderma (śródskórnia)
o hipoderma (podskórnia)
o egzoderma (skórnia)
o metaderma (Skórzyna)
poliderma (wieloskórnia)
Skórka  najbardziej zewnętrzna warstwa komórek w organach o budowie pierwotnej:
epiderma  zewnętrzna warstwa komórek w organach części nadziemnych. Jej rolą jest
ochrona mechaniczna głębiej leżących tkanek, ograniczenie nadmiernej transpiracji,
wymiana gazowa przez aparaty szparkowe, a także magazynowanie wody i produktów
przemiany materii. Na powierzchni epidermy tworzy się kutykula (mieszanina kutyny i
wosków). U kserofitów jej warstwa jest gruba, zaś u roślin cieniolubnych i wodnych 
gruba. Inne substancje odkładane na powierzchni skórki to: wosk, żywica, krzemionka i
wykrystalizowane sole. Epiderma może też ulegad śluzowaceniu (Quercus, Linum).
Epiderma może byd nie tylko jednowarstwowa, ale i kilkuwarstwowa. W epidermie liści i
zielonych łodyg występują aparaty szparkowe (somata), których funkcją jest
dokonywanie wymiany gazowej rośliny z otoczeniem. U traw i turzyc w epidermie
znajdują się specyficzne krótkie komórki krzemionkowe. Mechanizm otwierania się i
zawijania liści traw zależny jest od funkcjonowania komórek zawiasowych. Epiderma
wykształca różne dodatkowe elementy jak włoski (trichomata) oraz wyrostki określane
jako emergencje do których zalicza się kolce i ciernie.
37
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
ryzoderma  jest to skórka korzenia. Różni się znacznie od epidermy łodygi i liści. Posiada
żywe komórki cienkościenne i pozbawiona jest aparatów szparkowych. Wykształca
włośniki.
Peryderma (korkowica)  tkanka okrywająca wtórna wytwarzana u roślin z przyrostem wtórnym. W
jej skład wchodzą:
fellogen (miazga korkotwórcza, miazga korkorodna)  merystem wtórny
fellem (korek) tkanka ściśle i elastycznie odkładana na zewnątrz komórki przez fellogen. W
związku z obecnością suberyny i wosków jest nieprzepuszczalna dla wody oraz odporna na
działanie enzymów i tłuszczów.
Feloderma  żywe komórki odkładane do środka, przypominające komórki miękiszu kory
pierwotnej.
Funkcje aparatów szparkowych w perydermie przejmują przetchlinki. Są to miejsca w korku o
komórkach ułożonych luzno z dużymi przestworami międzykomórkowymi.
Tkanki skorkowaciałe  tkanki często wewnętrzne, gdzie odkłada się suberyna na ścianach
celulozowych. Dzielą się na:
Endoderma (śródskórnia)  najbardziej wewnętrzny element kory pierwotnej. Jej komórki
pośredniczą w przewodzeniu substancji między korą pierwotną i walcem osiowym.
Promieniowe ściany komórek pokryte są substancją tłuszczowo-ligninową i tworzą zgrubienia
zwane pasmami Caspary ego. Niekiedy jest skorkowaciała całkowicie. Mogą też byd
zgrubienia U-kształtne.
Hipoderma (podskórnia)  łącznie z epiderma stanowi zwarty system tkanki okrywającej. Jej
komórki nie odpowiadają ściśle komórkom skórki. Posiada ściany kolenchymatycznie lub
sklerenchyma tycznie zgrubiale, niekiedy skorkowaciałe lub zdrewniałe.
Egzoderma (skórnia)  specjalny rodzaj hipodermy, występujący w korzeniach gdzie ryzo
derma wcześniej odpada. Pełni funkcje ochronne.
metaderma (skórzyca)  wielowarstwowa egzoderma, występuje w korzeniach i kłączach.
Odznacza się ciemnobrunatnym zabarwieniem komórek. Pełni funkcję ochronną po
odpadnięciu skórki.
Poliderma (wieloskórnia)  żywa tkanka wtórna, analogiczna do perydermy. Występuje w
łodygach, kłączach lub korzeniach. Składa się z ułożonych na przemian komórek polidermalnych i
miękiszowych. Komórki polidermalne mają przestwory międzykomórkowe, są błonnikowe, ale
mają tendencję do korkowacenia lub drewnienia.
Elementy diagnostyczne tkanek okrywających:
aparaty szparkowe (stomata)
38
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
komórki krzemionkowe
włoski (trichomata)
emergencje
Aparaty szparkowe (stomata)
Aparat szparkowy składa się z 2 komórek szparkowych (tworzących szparkę), z przedsionka
przedniego i tylnego oraz komory powietrznej, która łączy się wewnątrz z przestworami
międzykomórkowymi. Komórki szparkowe są z reguły otoczone komórkami przyszparkowymi.
Typy aparatów szparkowych:
anomocytyczny  komórki szparkowe są otoczone komórkami przyszparkowymi, nie
różniącymi się w zasadzie od komórek skórki (Ranunculaceae, Malvaceae, Papaveraceae,
Rosaceae)
anizocytyczny  zwykle są 3 komórki przyszparkowe, w tym jedna jest mniejsza
(Brassicaceae, Solanaceae, Urticaceae).
diacytyczny  występują 2 komórki przyszparkowe ułożone prostopadle do osi szparki
(Lamiaceae, Caryophyllaceae)
peracytyczny  występują 2 komórki przyszparkowe ustawione równolegle do osi szparki
(Rubiaceae, Hyperiaceae)
tetracytyczny  zawiera 4 komórki przyszparkowe, przy czym 2 komórki są wyraznie mniejsze
(Eryngium sp.)
cyklocytyczny  występuje większa liczba komórek przyszparkowych pierścieniowato
otaczających komórki szparkowe (Piperaceae)
Wyróżnia się też typy zależne od kierunki otwierania się komórek szparkowych.
Elementy diagnostyczne tkanek okrywających:
komórki krzemionkowe
rodzina: Poaceae  trawy
rodzina: Cyperaceae  turzycowate
włoski  należą do wytworów epidermy. Każdy włosek początkowo jest żywy, lecz nie
wszystkie zachowują swą żywą treśd i wówczas obumierające komórki wypełniają się
powietrzem, stąd organy roślinne pokryte włoskami często przybierają charakterystyczne
zabarwienie białe lub szare. Rodzaje włosków:
o jednokomórkowe ( żywe lub martwe):
39
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
ż szczecinki  małe włoski o zgrubiałych ściankach
ż włoski czepne  są zakrzywione hakowato lub kotwocowato
ż włoski cystolitowe  przypominają retorty, wewnątrz których znajdują się
cystolity
Rodzina: Cannabaceae  konopiowate
Humulus lupulus  chmiel zwyczajny
Lupuli flos  szyszka chmielu (FP VIII)
ż włoski parzące  kooczą się zakrzywioną główką, która odłamuje się przy
dotknięciu, co powoduje wylanie się substancji parzących.
Rodzina: Urticaceae  pokrzywowate
Urtica dioica  pokrzywa dwupienna
Urticae folium  liśd pokrzywy (FP VIII)
o wielokomórkowe (żywe lub martwe, nierozgałęzione lub rozgałęzione):
biczowate
teowate
sierpowate
wężowate
choinkowa te
gwiazdkowate
tarczowate
o gruczołowe (żywe, kilkukomórkowe):
różyczkowate (typ Labiateae)
dwoinkowate (typ Compositae)
o kosmki gruczołowe  wielokomórkowe włoski wielorzędowe, pełniące często funkcję
wydzielniczą.
Emergencje  wyrostki epidermy, mające funkcję podobna do włosków, lecz w ich tworzeniu
bierze udział nie tylko skórka, ale także w mniejszym lub większym stopniu głębiej leżace
warstwy miękiszu kory pierwotnej i elementy przewodzące. Do emergencji należą:
40
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
o Kolce  wyrastają z komórek epidermy i miękiszu kory, pełnią funkcję czepną lub
obronną
o Wielokomórkowe włoski wydzielnicze  zawierają enzymy trawienne
o Ciernie  powstają z głębszych tkanek, nie wyłączając drewna. Są to najczęściej
zmodyfikowane pędy.
Tkanki miękiszowe :
Są to najbardziej rozpowszechnione tkanki roślinne. Występują we wszystkich organach,
stanowiąc zazwyczaj w ich obrębie składnik dominujący.
Są zbudowane z komórek żywych, cienkościennych i posiadają liczne przestwory
międzykomórkowe, tworząc ciągły system kanałów, umożliwiający prowadzenie przez roślinę
wymiany gazowej
Odgrywają istotną rolę w życiu rośliny, szczególnie w procesie fotosyntezy. Pełnią też często
funkcję tkanki zapasowej.
Rodzaje miękiszu (parenchymu):
Asymilacyjny (zieleniowy)  zawierają liczne chloroplasty, a przestwory komórkowe są
dośd duże. U roślin dwuliściennych miękisz asymilacyjny jest zróżnicowany na:
o Palisadowy
o Gąbczasty
Spichrzowy  buduje organy spichrzowe takie jak bulwy, kłącza, liście i korzenie
spichrzowe, a także owoce i nasiona. W jej komórkach są przechowywane materiały
zapasowe m.in. skrobia, sacharoza, białko, tłuszcz.
o Wodny  występuje u sukulentów. Tworzą ją duże komórki o cienkich ścianach.
Jądro wraz z warstwą cytoplazmy umieszczone jest przyściennie, a środek
komórki zajmuje duża wakuola z mieszaniną wody i śluzów
Przewietrzający (aerenchyma, miękisz powietrzny)  występuje u roślin w warunkach
dużej wilgotności, a wiec u roślin bagiennych i wodnych. Rozwija się zamiast warstwy
korkowej, powstaje przez działalnośd fellogenu. Posiada duże przestwory
międzykomórkowe i luzno ułożone cienkościenne komórki. Ułatwia roślinom wodnym
unoszenie się w toni wodnej.
Zasadniczy  wypełnia wolne przestrzenie między innymi tkankami. Jest słabo
zróżnicowany, a komórki jego są zwykle izodiametryczne i cienkościenne.
Miękisz występuje także jako element tkanki przewodzącej i wzmacniającej. Może także przejawiad
działalnośd merystema tyczną (merystem wtórny).
Tkanki wzmacniające (mechaniczne)
41
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Są to tkanki pełniące funkcje mechaniczne: zabezpieczają zarówno całą roślinę, jak też jej
poszczególne organy przed złamaniem, rozerwaniem lub zgnieceniem.
Mają znacznie pogrubione ściany komórkowe oraz komórki ściśle ze sobą połączone (brak
przestworów międzykomórkowych)
Tkanki wzmacniające:
Kolenchyma  jej komórki są zwykle wydłużone, zawierają żywe protoplasty i chloroplasty.
Ich ściany są pierwotne, składają się głównie z celulozy, związków pektynowych i wody.
Jamki w ścianach komórkowych są proste. Tkanka wykazuje giętkośd i plastycznośd, może się
więc wydłużad w organach rosnących. Jest odporna tylko na rozciąganie. Ze względu na
rodzaj zgrubienia kolenchymę dzielimy na:
o Kątową  o zgrubieniach znajdujących się w kątach stykających się ze sobą komórek
o Płatową  o zgrubiałych ścianach stycznych
o Włoknistą  o ścianach równomiernie zgrubiałych
o Lukową  o zgrubieniach występujących w kątach sąsiadujących komórek
otaczających przestwór międzykomórkowy
Sklerenchyma (twardzica)  są to zespoły komórek o grubych, wtórnych, często zdrewniałych
ścianach na ogół pozbawionych protoplastów. Tkanka jest odporna na rozciąganie, zginanie,
zgniatanie. Chroni delikatne komórki innych tkanek. Sklerenchymę dzieli się na:
o Komórki kamienne (sklereidy)  o grubej, zdrewniałej ścianie. Występują w twardych
owocach orzechów, w endokarpie pestkowców, także w miękiszu gruszy i pigwy.
o Włókna sklerenchyma tyczne (stereidy)  komórki wydłużone często o skośnych,
zachodzących na siebie, ścianach poprzecznych. Długośd włókien i możliwośd ich
skręcania wykorzystano do otrzymywania nici (Linum usitatitissimum, Cannabis
sativa). Stereidy występują jako włókna drzewne , łykowe, kory pierwotnej, liściowe i
włókna typu włosków ( na nasionach typu Gossypium)
Tkanki wydzielniczo-wydalnicze
Tkanki wydzielnicze wytwarzają wydzieliny, które wewnątrz lub na powierzchni rośliny
spełniają różne funkcje.
Tkanki wydalnicze gromadzą wydaliny, czyli uboczne produkty przemiany materii.
Tkanej tych nie da się zdecydowanie oddzielid dlatego ujmuje się je wspólnie jako tkankę
wydzielniczo-wydalniczą.
Tkanki wydzielniczo-wydalnicze:
gruczoły zewnętrzne:
42
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
o hydatody (szparki wodne)  służą do usuwania wody kroplami (gutacja)
o miodniki (nectaria)  wydzielają nektar (roztwory wodne sacharozy oraz inne
substancje np. olejki lotne)
o włoski gruczołowe  powstają ze skórki. Są kuliste, jajowate, beczułkowate.
Składają się z jedno- lub kilkukomórkowej główki, osadzonej na trzonku.
o kosmki gruczołowe  włoski wielokomórkowe i kilkurzędowe, często w postaci
rozszerzonego członka, z peryferycznie rozmieszczonymi komórkami
wydzielniczymi. Wytwarzają śluzy, olejki lotne i żywice.
układy wewnątrztkankowe
o komórki olejkowe  zawierają olejki lotne  początkowo w wakuolach, a
następnie w całej komórce, która korkowacieje i obumiera. Dzięki temu olejek
lotny zostaje zamknięty w świetle komórki i oddzielony od otaczających
komórek.
o zbiorniki wydzielnicze (mieszki)  są tworami wielokomórkowymi. Mają kształt
izodiametryczny, okrągławy lub woreczkowaty. Na zewnątrz zbiornik jest zwykle
otoczony pochwą ochronną w postaci zgrubiałych komórek. Wydzielinę
wytwarza komórek zwana epitelem gruczołowym.
o przewody wydzielnicze  tworzą długie kanały, których światło jest utworzone z
dużego przestworu międzykomórkowego. Wewnątrz przestworu znajduje się
epitel gruczołowy, którego zadaniem jest wydzielanie olejków lotnych, śluzów,
żywic, balsamów i innych ważnych substancji.
rury mleczne  specjalne układy w których gromadzony jest lateks (garbniki, gumożywice,
alkaloidy, kauczuk, wosk, białko, skrobia)
o nieczłonowane (pojedyncze)  nie mają ścian poprzecznych. Wraz z rozwojem
rośliny wydłużają się w postaci rozgałęzieo.
o członowane (złożone)  tworzą się poprzez fuzję komórek. Ściany poprzeczne
ulegają częściowemu lub całkowitemu ropuszczeniu.
Elementy diagnostyczne tkanek wydzielniczo-wydalniczych:
rury mleczne
zbiorniki wydzielnicze
przewody wydzielnicze
włoski gruczołowe
kosmki gruczołowe
43
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Elementy diagnostyczne tkanek wydzielniczo-wydalniczych:
rury mleczne
zbiorniki wydzielnicze
przewody wydzielnicze
włoski gruczołowe:
o różyczkowate (typ Labiteae)
o dwoinkowa te (typ Compositae)
kosmki gruczołowe
TKANKI PRZEWODZCE:
są to tkanki odpowiedzialne za transport roztworu wodnego pobranego przez korzeo i
asymilatów tworzących się w liściach do wszystkich organów
przemieszczanie się substancji jest ułatwione przez skośne ustawienie ścian poprzecznych lub
umieszczenie w nich większych lub mniejszych otworów. Dzięki obecności licznych jamek w
ścianach wzdłużnych i poprzecznych, komórki tkanki przewodzącej tworzą  w różnym
stopniu  fuzję komórek, powiązane w swoisty system, ciągnący się przez całą roślinę.
Tkanki przewodzące:
łyko (floem)  zbudowane z żywych komórek. Zajmuje położenie zewnętrzne w stosunku do
ksylemu w łodydze oraz wewnętrzne w liściu. Odbywa się w nim przewodzenie na dalsze
odległości organicznych substancji pokarmowych, przede wszystkim cukrów.
o rurki sitowe (lub komórki sitowe)  są to żywe, wydłużone komórki, ułożone pionowo
jedna na drugiej. Zawierają leukoplasty i często ziarna skrobi. Na ścianach
poprzecznych znajdują się pola sitowe (sita). Występują u roślin okrytonasiennych.
Paprotniki i rośliny nagonasienne zamiast rurek maja komórki sitowe. Są one mniej
wyspecjalizowanym odpowiednikiem rurek sitowych. Komórki sitowe mają
wydłużony kształt, małe światło i ściany poprzecznie skośne, zachodzące na siebie.
Pola sitowe występują na ścianach poprzecznych i podłużnych.
o komórki przyrurkowe (towarzyszące)  są to znacznie krótsze od członów rurek
sitowych żywe komórki pozbawione plastydów, lecz zawierające obfitą cytoplazmę i
liczne mitochondria. Aączą się z rurkami sitowymi za pomocą plazmodesmów przez
delikatne jamki.
drewno (ksylem)  rozprowadza wodę i sole mineralne po całej roślinie pobrane z gleby przez
korzenie. Ponieważ składa się w większości z elementów silnie zdrewniałych pełni tez funkcje
wzmacniające.
o naczynia (tracheje)  ułożone w rzędy w postaci rur. Są zdrewniałe i usztywnione
przez odpowiednie zgrubienia, których ciągłośd jest poprzerywana przez jamki
lejkowate ( ułatwienie krążenia wody w naczyniach i przewodzenie jej do
otaczających tkanek).Nazwa naczyo pochodzi od rodzaju zgrubieo na ścianie
(pierścieniowate, spiralne, siatkowate, drabinkowate, jamkowate, cętkowate).
44
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
o cewki (tracheidy)  są jednokomórkowe, mają wydłużony kształt i małe światło oraz
zdrewniałe, wtórne ściany. Ich ściany są zaopatrzone w liczne jamki lejkowate.
TYPY WIZEK PRZEWODZCYCH:
promieniste  układ drewna i łyka jest naprzemianległy
koncentryczne  jedna wiązka centralna otoczona jest na obwodzie przez drugą
o hadrocentryczna  drewno znajduje się w środku
o lepto centryczna  łyko znajduje się w środku
ko lateralne  pasma floemu i ksylemu leżą obok siebie
o ko lateralne zamknięte  drewno graniczy bezpośrednio z łykiem
o ko lateralne otwarte  pasma łyka i drewna oddzielone są kambium
o bikolateralne  zawierają floem po obu stronach części naczyniowej
WALEC OSIOWY (STELA)
PODZIAA TKANEK:
ż ze względu na zdolnośd do podziałów:
o twórcze
o stałe (okrywające, miękiszowe, wzmacniające, wydzielniczo-wydalnicze,
przewodzące)
ż ze względu na złożonośd budowy:
o jednorodne ( miękiszowe, wzmacniające)
o niejednorodne (okrywające, wydzielniczo-wydalnicze, przewodzące)
ż ze względu na genezę:
o pierwotne (epiderma, endoderma, miękisz kory pierwotnej, itd.)
o wtórne (peryderma, poliderma, egzoderma, ksylem wtórny, floem wtórny i In.)
MORFOLOGIA  ORGANY WEGETATYWNE
Organ  morfologicznie wyodrębniona częśd rośliny, zbudowana z określonych tkanek i pełniąca
określone funkcje. Najwyższy poziom organizacji organizmu roślinnego.
Podział ogólny organów:
ż korzeo (radix)
ż pęd (turio):
o łodyga (caulis)
o liśd (folium)
o kwiat (flos)
o owoc (fructus)
o nasienie (semen)
45
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Podział organów wg ich funkcji:
ż wegetatywne:
o korzeo
o łodyga
o liśd
ż generatywne:
o kwiat
o owoc
o nasienie
KORZEO
ż podziemna zwykle częśd rośliny, wyspecjalizowana głównie jako organ chłonny, służący
pobieraniu wody i soli mineralnych oraz umacniający roślinę w podłożu.
ż często pełni rolę spichrzową
ż brak jest w nim węzłów, pączków i liści
ż wyrastają z niego korzenie boczny
ż posiada stożek wzrostu okryty czapeczką
ż ułożenie wiązek przewodzących jest radialne
ż wszystkie korzenie rośliny składają się na jeden system korzeniowy
Typy systemów korzeniowych:
ż palowy  zbudowany z korzenia głównego i jego odgałęzieo (korzeni bocznych).
ż wiązkowy  powstaje w przypadku zaniku korzenia głównego, gdy w jego miejsce z
nasady wyrastają liczne korzenie przybyszowe.
Korzeo  morfologia:
W rozwoju korzenia wyróżniane są 3 podstawowe strefy
ż strefa wzrostu - odbywa się w niej wzrost elongacyjny oraz różnicowanie się tkanek
ż strefa włośnikowa  charakteryzuje się obecnością włośników, które powstały z ryzo dermy
ż strefa umacniająca (korzeni bocznych)  znajduje się bezpośrednio nad strefą włośnikową.
Wyrastają tu korzenie boczne. Zamiast ryzodermy występuje egzoderma.
Schemat budowy pierwotnej korzenia:
ryzo derma (lub egzoderma)
kora pierwotna:
o miękisz kory
o endoderma
walec osiowy
o perycykl (perykambium)
o wiązka przewodząca (radialna)
o rdzeo (lub jego brak)
Schemat budowy wtórnej korzenia:
46
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
peryderma lub martwica korkowa (niekiedy kora pierwotna)
kora wtórna (łyko)
o floem wtórny
o promienie rdzeniowe w łyku
o miazga w postaci pierścienia
drewno:
o ksylem wtórny
o promienie rdzeniowe w drewnie
o ksylem pierwotny (protoksylem, metaksylem)
o rdzeo wąski lub jego brak
Korzeo przekształcenia:
U niektórych roślin spotykana jest odmienna struktura i nietypowe funkcje korzeni. Mówimy
wówczas o korzeniach przekształconych.
korzenie spichrzowe
korzenie kurczliwe
korzenie podporowe
korzenie czepne
korzenie powietrzne
korzenie oddechowe
korzenie pasożytów
Pęd (turio)
Pęd  częśd rośliny składająca się z łodygi i liści, pełniąca głównie funkcje odżywiania rośliny (poprzez
wytwarzanie związków organicznych w procesie fotosyntezy) oraz rozmnażania (poprzez
wytwarzanie organów generatywnych).
Aodyga  stanowi częśd osiową pędu i nadaje roślinie typowy wygląd i kształt
Liście  stanowią boczne twory osi pędu, mające z reguły ograniczony wzrost.
Rodzaje pędów:
pęd główny
pędy boczne
krótkopędy
długopędy
pędy nadziemne
pędy podziemne
Rozgałęzienia pędów:
monopodialne  są wtedy gdy pęd główny jest prosty i wysoki, wykazuje wzrost
nieograniczony w kierunku wierzchołkowym, rośnie i grubieje znacznie szybciej niż pędy
boczne, które są cieosze i krótsze
sympodialne  pęd główny przestaje rosnąd i wydłużad się lub zamiera, a zamiast niego z
pęczka niżej położonego wyrasta pęd boczny, który kontynuuje wzrost a z boku rozwija się
następnyy pęd boczny, itd. W ten sposób rozwija się pozorna oś główna, podczas gdy pączek
szczytowy zanika.
47
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
pseudodychotomiczne  pod pączkiem szczytowym wyrastają 2 naprzeciwległe pączki
boczne, które dają początek nowym pędom podczas gdy pączek szczytowy zanika
dychotomiczne  typowe rozgałęzienia roślin niższych (widłaki)
Pędy nadziemne:
zielne
o jednoroczne
o dwuletnie
o byliny
zdrewniałe
o drzewa
o krzewy
o krzewinki (półkrzewy)
o liany
Przekształcenia pędów podziemnych:
cebula (bulbus)  silnie skrócony pęd, łodyga ma postad piętki, z której wyrastają korzenie
przybyszowe, zaś liście występują w postaci soczystych łusek (Allium sp.)
kłącze (rhizoma)  funkcja spichrzowa, przypomina korzeo, ale jest zbudowana z węzłów,
międzywęzli i pączków (Iris sp., Polygonum bistorta, Tussilago farfara)
bulwa (tuber)  organ typowo spichrzowy, pokryty drobnymi, łuskowatymi liśdmi, które
często wcześnie odpadają (Crocus sp., Solanum tuberosum)
rozłóg (stolo)  pęd płożący się i zakorzeniający o stosunkowo długich międzywęzlach
(Solanum tuberosum, Potentilla reptans)
Przekształcenia pędów nadziemnych:
bulwy pędowe
nadziemne rozłogi
pędy pnące
ciernie
gałęziaki
liściaki
wici
wąsy
liście pułapkowe
AODYGA
Rodzaje łodyg:
obła
trójkanciasta
czterokanciasta
wielokanciasta
oskrzydlona
ścieśniona
Schemat budowy pierwotnej łodygi roślin dwuliściennych:
48
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
epiderma
kora pierwotna
o hipoderma (kolenchyma)
o miękisz kory
o endoderma (pochwa skrobiowa)
walec osiowy
o perycykl
o wiązki przewodzące (ko lateralne otwarte lub bikolateralne)
o promienie rdzeniowe pierwotne
o rdzeo
Schemat budowy wtórnej łodygi roślin dwuliściennych:
peryderma lub epiderma
kora pierwotna
włókna perycykliczne
wiązki przewodzące
o łyko (floem)
o miazga (kambium)
o drewno (ksylem)
promienie rdzeniowe
rdzeo
Schemat budowy wtórnej łodygi roślin dwuliściennych drzewiastych
peryderma lub martwica korkowa
kora pierwotna
o hipoderma (kolenchyma)
o miękisz kory
kora wtórna (łyko)
o włókna perycykliczne
o floem wtórny
o promienie rdzeniowe (łykowe) pierwotne i wtórne
o miazga (kambium)
drewno (ksylem)
o ksylem wtórny
o promienie rdzeniowe (drzewne)pierwotne i wtórne
o ksylem pierwotny (protoksylem, metaksylem)
o rdzeo
Schemat budowy łodygi nadziemnej roślin jednoliściennych:
epiderma
hipoderma (sklerenchyma, kolenchyma)
miękisz zasadniczy
wiązki przewodzące (ko lateralne zamknięte)
rdzeo - brak lub kanał powietrzny
49
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Schemat budowy łodygi podziemnej (kłącza) roślin jednoliściennych:
epiderma
kora pierwotna
o hipoderma (sklerenchyma, kolenchyma)
o komórki miękiszu
o endoderma
walec osiowy
o perycykl
o komórki miękiszu
o wiązki przewodzące (kolateralne , lepto centryczne)
o rdzeo
LIŚD (folium)
Liśd  morfologia
Formy liści w stadiach rozwojowych rośliny:
liścienie
liście dolne
liście właściwe młodociane
liście właściwe dojrzałe
liście przykwiatowe
Ulistnienie:
różyczkowe
skrętoległe
naprzeciwległe
okółkowe
Liście wyrastają z węzłów (nodi), między którymi znajdują się międzywęzla (internodia).
Rodzaje liści:
właściwe
łuskowate
przykwiatowe
o podsadki
o przysadki
o podkwiatki
Budowa liścia:
ogonek liściowy (petiolus)
blaszka liściowa (lamina)
przylistki
pochwa liściowa
Typy liści:
pojedynczy
o blaszka niepodzielona
50
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
o blaszka podzielona
złożony
o pierzastozłożony
ż parzystopierzastozłożony
ż nieparzysto pierzastozłożony
o dłoniasto złożony
o trójlistkowy
Kształt blaszki liściowej:
szpilkowaty (igiełkowaty)
równowąski
szydlasty
lancetowaty
eliptyczny
jajowaty
kolisty (okrągły)
rombowy (rombowaty)
trójkątny
odwrotnie jajowaty
łopatkowaty
wachlarzowaty
odwrotnie sercowaty
nerkowaty
sercowaty
oszczepowaty
tarczowaty
Nasada blaszki liściowej:
klinowata
zaokrąglona
sercowata
strzałkowata
oszczepowata
Brzeg blaszki liściowej:
cały (gładki)
piłkowany
ząbkowany
kolczasty
falisty
orzęsiony
mogą występowad również liście podwójnie piłkowane, podwójnie ząbkowane, itd.
Głębokośd wcięd:
(dotyczy liści pojedynczych o blaszce podzielonej)
wrębny  wcięcia do ź szerokości blaszki
51
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
klapowany  wcięcia do 1/3 szerokości blaszki
dzielny  wcięcia głębiej niż do 1/3 szerokości blaszki
sieczny  wcięcia do nerwu głównego
Mogą występowad liście podwójne pierzastosieczne, pierzasto wrębne, dłoniasto klapowane, itd.
Nerwacja:
równoległa
łukowata
dłoniasta (siatkowa dłoniasta)
pierzasta (siatkowa pierzasta)
widlasta (dychotomiczna)
Schemat budowy liścia bifacjalnego:
epiderma górna
miękisz palisadowy
wiązka przewodząca (kolatralna zamknięta)
o ksylem
o floem
o sklerenchyma lub kolenchyma
epiderma dolna
Podział liści ze względu na typ budowy:
bifacjalny  (dwupowierzchniowy, o budowie grzebie to  brzusznej)  miekisz palisadowy
występuje w górnej stronie liścia, a miękisz gąbczasty w dolnej, ponadto skórka jest
zróżnicowana na górną i dolną
unifacjalny  (jednopowierzchniowy)  mezofil i skórka nie są zróżnicowane
izolateralny  (jednakostronny) - miękisz palisadowy może występowad po obu stronach
miękiszu gąbczastego lub od dolnej strony liścia (kserofity); skórka jest jednego rodzaju
Podział liści ze względu na rozmieszczenie aparatów szparkowych:
epistomatyczne  aparaty szparkowe występują na górnej stronie liścia (skiofity, hydrofity o
liściach pływających)
hipostomatyczne - aparaty szparkowe występują na dolnej stronie liścia (mezofity,
sklerofity)
amfistomatyczne  aparaty szparkowe występują na dolnej i górnej stronie liścia (trawy)
MORFOLOGIA  ORGANY GENERATYWNE
Kwiat (flos)  organ roślinny, częśd skróconego pędu, składająca się z przekształconych liści
przystosowanych do rozmnażania płciowego.
W skład kwiatu wchodzą:
działki kielicha = kielich (calyx)
płatki korony = korona (corolla)
pręciki = pręcikowie (androeceum)
52
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
słupki = słupkowie (gynaeceum)
Wszystkie części kwiatu osadzone są na dnie kwiatowym. Kwiaty są zwykle zebrane w kwiatostany
(inflorescentia).
Typy kwiatostanów:
kłos  zawiera kwiaty skupione na wydłużonej osi kwiatostanowej. Są siedzące lub na bardzo
krótkich szypułkach.
kolba  powstaje z kłosa jeśli oś kwiatostanowa jest zmięśniała i zgrubiała
grono  kwiaty zaopatrzone są w długie szypułki i zakwitają od dołu ku górze.
wiecha  jest to grono złożone w którym pojedyncze pędy są jeszcze raz groniasto
rozgałęzione
główka  ma oś kwiatostanową nieco podłużnie zgrubiałą i skróconą. Kwiaty są siedzące lub
na krótkich szypułkach
baldach prosty  wszystkie szypułki kwiatowe wyrastają z tej samej wysokości w łodydze i są
jednakowo długie.
baldach złożony  w miejscu pojedynczych kwiatów w baldachu wyrastają krótkie szypułki z
kwiatami, czyli baldaszki.
podbaldach  kwiatostan w którym poszczególne szypułki kwiatowe wyrastają z różnych
wysokości osi kwiatostanowej dorastają do jednego poziomu.
baldachogrono
koszyczek
wierzchotkowe:
o sierpik  oś kwiatostanowa ulega skróceniu i kooczy się jednym kwiatem. Poniżej i po
jednej tylko stronie wyrasta nowy pęd, Powtarzający się kilkakrotnie ten sam rozwój
dalszych pędów tworzy kwiatostan kształtu sierpowatego.
o wachlarzyk  oś kwiatostanowa ulega skróceniu i kooczy się jednym kwiatem. Poniżej
kwiatu szczytowego wyrastają raz z jednej raz z drugiej strony pędy boczne które
nadają kwiatostanowi postad wachlarzowatą.
o wierzchotka dwuramienna  oś kwiatostanowa przestaje wzrastad i kooczy się
jednym kwiatem, a poniżej naprzeciw siebie wyrastają pędy boczne przerastające
długością oś główną.
o wierzchotka wieloramienna  oś kwiatostanowa przestaje wzrastad i kooczy się
jednym kwiatem, a poniżej z jednego miejsca wyrasta więcej niż dwa pędy boczne
przerastające długością oś główną.
OWOC (FRUCTUS)
Owoc  organ służący do ochrony i rozsiewania nasion. Powstaje z zalążni słupka zwykle po procesie
zapylenia i zapłodnienia. Składa się z owocni i nasion.
Owocnia (pericarpium) powstaje ze ściany zalążni o tworzą ją 3 warstwy:
owocnia zewnętrzna (egzocarpium)
śródowocnia (mezocarpium)
owocnia wewnętrzna (endocarpium)
PODZIAA OWOCÓW
Owoce pojedyncze  powstają z jednej zalążni. W zależności od tego, czy owocnia w okresie
dojrzewania wysycha czy pozostaje soczysta, owoce te dzieli się na:
53
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
owoce suche
o pękające
ż mieszek (folliculus)- owoc wielonasienny powstały z jednego owocolistka.
Pęka jednostronnie wzdłuż szwu po stronie brzusznej.
ż strąk (legumen)  powstaje z jednego owocolistka, który pęka z dwóch stron
(grzbietowej i brzusznej). Nasiona są rozmieszczone wzdłuż brzegu łupiny
nasiennej.
ż łuszczyna (siliqua)- owoc wydłużony niekiedy poprzewężany powstały z
dwóch owocolistków pękających klapkami. Wewnątrz znajduje się błoniasta
fałszywa przegroda.
ż łuszczynka (silicula)  odmiana łuszczyny różni się od niej szerokością i
długością
ż torebka (capsula)  jest zwykle utworzona z zalążni górnej w wyniku
zrośnięcia się dwóch lub kilku owocolistków
ż puszka (pixidium)  rodzaj torebki zaopatrzonej na szczycie w wieczko, które
po dojrzeniu owocu odpada
ż rozłupnia (schizocarpium)  owoc rozpadający się na 2, 4 lub liczne owocki
zwane rozłupkami.
o niepękające
ż ziarniak (caryopsis)  zawiera jedno nasienie zrośnięte ze ścianą owocni
ż niełupka (achaenium)- powstaje z jednego lub więcej owocolistków. Zawiera
jedno nie zrośnięte ze ścianą owocni nasienie
ż orzech (nux)powstaje z 2-3 owocolistków i ma twardą zdrewniałą owocnię
ż orzeszek (hucula)  podobny do orzecha ale powstaje z jednego owocolistka.
Ma małe rozmiary.
ż skrzydlak (samara)  stanowi orzech. Ze ścian owocni wyrastają błoniaste
skrzydełka.
owoce mięsiste
o jagoda (bacca)- owoc wielonasienny. Powstaje z kilku owocolistków, przy czym brak
tu części zdrewniałej na wewnętrznej ścianie owocni. Środek owocu wypełnia
soczysta śródowocnia w której znajdują się nasiona. Jagoda pokryta jest skórką.
o pomaraocza (hesperidium)
o pestkowiec (drupa)  owoc jednonasienny. Jego owocnia zawiera 3 warstwy: skórkę,
śródowocnię (częśc mięsista owocu), pestkę (warstwa wewnętrzna, silnie zdrewniała,
zamyka nasienie)
o jabłko (pomum)  owoc szupinkowy (pozorny)
Owoce złożone (zbiorowe)  powstają z wielu zalążni wielosłupkowego kwiatu. W tworzeniu ich
biorą udział również inne elementy kwiatu, głównie dno kwiatowe. Są to:
wielopestkowce (malina, jeżyna)
wieloorzeszkowe (poziomka, truskawka, róża)
Owocostany  powstają z przekształcenia całych kwiatostanów. W ich tworzeniu może brad udział
dno kwiatowe, okwiat, liście przykwiatowe i oś kwiatostanu. Są to:
owocostan jagodowy (ananas)
owocostan pestkowcowy (figa)
54
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
owocostan orzeszkowy (olsza, morwa)
Nasienie  organ o charakterze przetrwalnikowym, służący do rozsiewania i rozprzestrzeniania się
roślin. powstaje z zapłodnionego zalążka.
Podział nasion ze względu na:
1. rodzaj tkanki spichrzowej:
bielmowe
bezbielmowe
obielmowe
2. gromadzone związki zapasowe:
skrobiowe
oleiste
białkowe
Budowa nasienia:
łupina nasienna (testa seminis)
o znaczek (hilum)
o okienko (micro pyle)
o szew (raphe)
o [grzebyczek (caruncula)]
o *osnówka (arillus)+
bielmo (endospermom)  powstaje w wyniku zapłodnienia jądra bielmowego w woreczku
zalążkowym. Zawiera substancje zapasowe które służą do odżywiania kiełkującego zarodka.
[obielmo )perispermum)]  występuje u niektórych roślin na obwodzie nasienia. Rozwija się z
ośrodka zalążkowego i zawiera dodatkowe materiały zapasowe.
zarodek (embryo)
o liścienie (cotyledones)
o pączuszek (plomula)
o korzonek (radicula)
o łodyżka podliścieniowa (hypocotylum)
TYPY EKOLOGICZNE ROŚLIN
Formy życiowe roślin
Podział roślin ze względu na trwałośd pędów:
rośliny jednoroczne
rośliny dwuletnie
byliny (rośliny trwałe, rośliny wieloletnie)
rośliny drzewiaste (drzewa, krzewy, krzewinki)
Formy życiowe Raunkiaera:
megafanerofity - drzewa zwykle większe > 5m wysokości
nanofarenofity - krzewy i niskie drzewa 0,5  5 m wysokości
chamefity zdrewniałe  pączki > 25cm nad ziemią
chamefity zielne  pączki < 25cm nad ziemią
hemikryptofity  pączki na poziomie ziemi
geofity  pączki w glebie
55
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
hydrofity i helofity  pączki w wodzie
terofity  rośliny jednoroczne
epifity  rośliny osiedlające się na innych roślinach, które stanowią dla nich fizyczną podporę
Podział roślin ze względu na sposób odżywiania:
rośliny samożywne
rośliny mięsożerne (owadożerne, planktonożerne)
rośliny cudzożywne
o pasożyty
o półpasożyty
o saprofity
Allelopatia  współoddziaływanie między roślinami, mikroorganizmami i grzybami w które
zaangażowane są wtórne metabolity przez nie wytwarzane i wydzielane do środowiska, wpływające
na ich wzrost i rozwój.
Pod względem oddziaływania związki allelopatyczne można podzielid na stymulatory bądz inhibitory.
allelopatia dodatnia (stymulacja):
fiołek polny, wyka  na żyto
koniczyna, luceryna  na trawy
kąkol, chaber bławatek  na żyto
Allelopatia ujemna (inhibicja)
cebula, czosnek pospolity  na fasolę
lulek czarny  na koniczynę
Rośliny a czynniki środowiskowe:
wilgotnośd:
o hydrofity  rośliny wodne
o helofity  rośliny bagienne
o higrofity  rośliny siedlisk wilgotnych
o mezofity  rośliny siedlisk średnio wilgotnych
o kserofity  rośliny siedlisk suchych
ż sklerofity
ż sukulenty
światło:
o heliofity  rośliny światłolubne
o skiofity  rośliny cieniolubne
temperatura
o rośliny termofilne (ciepłolubne)
o rośliny mezofile
o rośliny o niskich wymaganiach termicznych
zasobnośd siedlisk (trofia):
o rośliny siedlisk eutroficznych, m.in. rośliny azotolubne
o rośliny siedlisk mezotroficznych
o rośliny siedlisk oligotroficznych
zakwaszenie siedlisk:
o rośliny acidofilne  rośliny siedlisk kwaśnych
56
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
o rośliny neutrofile  rosliny siedlisk obojętnych
o rosliny bazyfilne (m.in. kalcyfile)  rosliny siedlisk alkalicznych
zasolenie siedlisk:
o halofity (słonorośla)  rośliny siedlisk zasolonych
o rośliny siedlisk niezasolonych
Hydrofity, helofity:
ż słabo rozwinięty system korzeniowy lub jego brak
ż łodyga i ogonki liściowe często elastyczne
ż blaszki liściowe cienkie, delikatne, w przypadku liści podwodnych zwykle pocięte, często
różnolistnośd
ż brak kutykuli lub rozwinięta bardzo słabo
ż skórka z chloroplastami
ż aparaty szparkowe w epidermie liści pływających po górnej stronie
ż brak aparatów szparkowych w epidermie liści podwodnych
ż obecna aerenchyma w łodygach i liściach
ż mezofil tylko gąbczasty
ż tkanki mechaniczne  brak lub słabo wykształcone
ż tkanki przewodzące słabo wykształcone
Higrofity:
ż system korzeniowy słabo rozwinięty
ż cienkościenne komórki epidermy, często z żywymi włoskami
ż aparaty szparkowe stale otwarte i przeważnie po obu stronach blaszki liściowej
ż częste wydzielanie wody przez hydatody
ż cienka blaszka liściowa zbudowana z niewielu warstw mezofilu, miękisz palisadowy słabo
wykształcony
ż tkanki przewodzące (drewno) słabo wykształcone
Mezofity:
ż cechy pośrednie między higrofitami a kserofitami
ż organy wykształcone w sposób typowy
ż liści eo budowie grzbietobrzusznej (bifacjalnej)
ż dobrze wykształcone elementy umożliwiające transpirację, a zwłaszcza jej ograniczenie
Sklerofity:
ż silnie rozwinęty system korzeniowy, głównie palowy
ż często spłaszczone łodygi (gałęziaki) z łuskowatymi lub ciernistymi liśdmi
ż blaszki liściowe sztywne, skórzaste, często zimozielone, małe i grube
ż skórka zgrubiała często wielowarstwowa, skutynizowana, niekiedy zdrewniała, gruba
kutykula, często wosk lub kutner
ż liczne aparaty szparkowe w zagłębieniach, możliwośd regulowania transpiracji, u traw
zwijanie się blaszki liściowej
ż słabo wykształcone przestwory międzykomórkowe
ż dominuje miękisz palisadowy (często po obu stronach liścia)
ż tkanka mechaniczna dobrze rozwinięta
ż tkanka przewodząca dobrze wykształcona
Sukulenty:
57
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
ż korzenie zwykle cienkie, niekiedy zgrubiałe
ż system korzeniowy płytki, szeroko rozgałęziony
ż u sukulentów łodygowych pędy grube i mięsiste, słabo rozgałęzione
ż u sukulentów łodygowych liście wykształcone w postaci łusek i cierni
ż u sukulentów liściowych kształt liści zwykle w przekroju kulisty, mała powierzchnia
transpiracyjna
ż epiderma skutynizowana, często kilkuwarstwowa, nalot woskowy
ż obecny miękisz wodny
ELEMENTY BIOTECHNOLOGII
Biotechnologia roślin zajmuje się praktycznym wykorzystaniem roślinnych kultur In vitro w
ogrodnictwie , leśnictwie (mikropropagacja = mikrorozmnażanie, selekcja nowych cennych
odmian) i w przemyśle farmaceutycznym(produkcja związków naturalnych pochodzących z roślin
tj. metabolitów wtórnych)
Eksplantat  fragment tkanki lub organu rośliny użyty do zapoczątkowania hodowli
mikrorozmnażanie  rozmnażanie roślin metodą kultue tkankowych
kultury In vitro - hodowle protoplastów, komórek, tkanek lub organów roślinnych na sztucznych
podłożach w sterylnych, ściśle kontrolowanych warunkach
In vitro  badanie tkanek, rozwoju zarodka itp. w warunkach poza żywym organizmem, w probówce
In vivo  badanie procesów biologicznych i biochemicznych w żywym organizmie roślinnym
PRZEGLD SYSTEMATYCZNY
PROCARYOTA
nadkrólestwo: procaryota
królestwo  eubacteria
gromada : bacteriophyta  bakterie
ż ściana komórkowa zbudowana głównie z mureiny i kwasu pimelinowego
ż bakterie gram dodatnie  mureina złożona z ok. 40 warstw, do której są przyłączone
kwasy tej cholowe
ż bakterie gram ujemne  jednowarstwowa mureina oraz obecnośd błony zewnętrznej.
Brak kwasów tej cholowych. Odporne na lizozym.
ż posiadają nukleoid, mezosomy i małe rybosomy (70 S)
ż zdolnośd do aktywnego ruchu (wici i rzęski)
ż rozmnażanie przez podział lub u niektórych poprzez proces koniugacji (pile)
Podział ze względu na kształt:
ż kuliste
o dwoinka
o paciorkowiec
o gronkowec
o pakietowiec
ż wydłużone
o pałeczka
58
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
o laseczka
o maczugowiec
ż spiralne
o przenik owiec
o krętek
o śrubowiec
ż rozgałęzione
o prątek
Nadkrólestwo: procaryota
królestwo: eubacteria
gromada: Cyanophyta - sinice
ż barwniki fotosyntetyczne
o chlorofil a
o karotenoidy
o barwniki fikobilinowe (fikocyjanina, fikoerytyna)skupione w struktury zwane
fikobilisomami
ż ściana komórkowa zbudowana z mureiny i kwasu pimelinowego
ż na zewnątrz ściany komórkowej znajduje się błona zewnętrzna, dookoła której wytwarzane
są zwykle bardzo grube pochwy śluzowe
ż posiadają nukleoid, mezosomy i małe rybosomy
ż zdolnośd do wiązania azotu atmosferycznego (specyficzne utwory  heterocysty)
ż rozmnażania wyłącznie wegetatywne (podział, akinety, endospory, egzospory, hormogonia)
ż często tworzą skupienia o charakterze kolonii, które są otoczone wspólną otoczką śluzową
FUNGI
ż saprofity lądowe
ż plechę stanowi duży komórczak zupełnie niepodzielony septami lub podzielony na
wielojądrowe fragmenty
ż ściany komórkowe zbudowane z chityny i chitosanu
ż rozmnażanie płciowe typu oogamii (kopulacja zróżnicowanych płciowo gametangiów
należących do różnych strzępek), w wyniku którego powstaje zoospora
ż procesowi kiełkowania zygospory towarzyszy podział redukcyjny, tak więc przedstawiciele
sprzężniowców są organizmami haploidalnymi. Jedynie zygota jest diploidalna.
ż rozmnażanie bezpłciowe za pomocą nieruchomych zarodników (aplanospor)
GROMADA ASCOMYCOTA  WORKOWCE
ż organizmy typowo lądowe
ż ściana komórkowa chitynowa
59
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
ż strzępki grzybni haploidalnej i dikariotycznej budują owocniki. Wewnątrz owocników lub
na ich powierzchni może się rozwijad warstwa hymenialna (hymenium), złożona z
worków (zarodni) i zwykle oddzielających je płonnych wstawek (parafiz).
ż dojrzały worek zawiera zwykle 8 zarodników zwanych askosporami. W nim zachodzi
podział redukcyjny.
ż tworzenie zarodników endogeniczne
ż rozmnażania bezpłciowe głównie przez konidia
ż typy owocników: zamknięty (klejstotecjum), otocznia (peritecjum), miseczka
(apotecjum)
KLASA EUTIOMYCETES - eurocje
ż wytwarzają luzną, przewietrzną grzybnię (zwane są dlatego pleśniami), rozmnażają się
przede wszystkim wegetatywnie za pomocą konidiów
ż rozmnażanie płciowe odbywa się przez gametangiogamię , ale istnieje tu wyrazna
tendencja prowadząca często do zaniku rozmnażania płciowego
ż owocnikami są zwykle klejstotecja
ż szereg gatunków wywołuje grozne choroby zwierząt i ludzi
ż wykorzystywane do produkcji antybiotyków (Penicillium notatum i P. chrysogenum)
kwasu cytrynowego, szczawiowego, serów pleśniowych
KLASA  PEZIZOMYCETES  kustrzebki
ż grzyby saprofityczne lub pasożytnicze
ż budują owocniki typu perytecjum (Claviceps purpurea) i apotecjum (tuber sp. Morchella sp.)
M.in. owocniki mogą byd tworzone pod powierzchnią gleby
ż worki mogą otwierad się na szczycie wieczkiem i wyrzucad zarodniki na duże odległości
ż Claviceps purpurea poraża słupki Zyta i przekształca je w czarne, twarde przetrwalniki
(skleroty), zwane sporyszem.
KLASA SACCHAROMYCETES  DROŻDŻE
ż saprofity żyjące na słodkich wydzielinach roślin lub pasożyty roślinne
ż komórki są głównie pojedyncze lub zebrane w łaocuszki
ż ściany komórkowe zbudowane z mannanu i glukanu z niewielką domieszką chityny
ż rozmnażanie bezpłciowe przez podział lub pączkowanie
ż rozmnażanie płciowe polega na kopulacji jednojądrowych gametangiów. Zygota abo
przekształca się w worek z 8 haploidalnymu zarodnikami , albo dzieli się na komórki
diploidalne
ż u Saccharomycetales występuje zlewanie się komórek wegetatywnych (somatogamia) w
wyniku czego powstają worki o 4 lub 8 zarodnikach
ż brak jest owocników
GROMADA BASIDIOMYCOTA  GRZYBY PODSTAWKOWE
60
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
ż zarodniki (mejospory) powstają na bardzo charakterystycznym tworze zwanym podstawką
(bazydium). Podstawka jest komórką, w której następuje zespolenie jąder (kariogamia), po
której występuje mejoza, prowadząca do powstania 4 haploidalnych jąder. Jądra te
przemieszczają się pojedynczo do wyrostków zwanych sterygmami, nabrzmiewają, odcinają
się ścianą od reszty podstawki i przekształcają w zarodniki (bazydiospory), które są następnie
odrzucane
ż proces płciowy typu somatogamii
ż egzogeniczne tworzenie zarodników (na zewnątrz podstawek)
ż zarodniki kiełkując tworzą komórczakowe strzępki, które pózniej dzielą się na jednojądrowe
fragmenty
ż owocniki, zwane bazydiokarpiami, są bardzo zróżnicowane, od bardzo prostych do dużych
owocników kapeluszowa tych lub bulwiastych
ż rozmnażanie wegetatywne odbywa się przez konidia, ale odgrywa mniejszą rolę niż u
workowców
KLASA BASIDIOMYCETES  PODSTAWCZAKI
ż sporofity, grzyby mikoryzowe i pasożyty, których hymenium jest otwarte, często na długo
przed dojrzewaniem zarodników
ż saprofityczne i mikoryzowe grzyby o owocnikach często podziemnych, otwierających się
dopiero dojrzeniu zarodników
ż podstawki są jednokomórkowe nie podzielone ścianami
ż warstwa rodzajna hymenium pokrywa jedynie częśd owocnika zwaną hymenoforem
ż owocniki u tzw. grzybów kapeluszowych są zróżnicowane na trzonek i kapelusz, na którego
spodzie hymenofory mogą byd wykształcone m.in. rurkowato lub blaszkowato.
POROSTY  ASCOMYCOTA LICHENISATI
ż organizmy składające się z 2 komponentów: grzyba i glonu lub sinicy
ż podział plechy ze względu na budowę morfologiczną:
o skorupiasta
o listkowata
o krzaczkowata
ż podział plechy ze względu na budowę anatomiczną:
o homeomeryczna  glony (gonidia) i strzępki grzyba są rozrzucone równomiernie
(jednolita warstwa) w obrębie całej plechy i otoczone z zewnątrz pseudotkanką (zbite
strzępki grzyba)
o heteromeryczna  z wyraznym zróżnicowaniem na warstwy: korową górną,
konidialną (glonową), miąższową z luznych strzępek grzyba i niekiedy korową dolną
ż rozmnażanie wegetatywne odbywa się poprzez:
o izydia  łatwo się odłamujące , pałeczkowate wyrostki
o soredia (urwistki)  komórki glonów oplecione strzępkami grzyba
o fragmentację plechy  większe fragmenty
ż glony rozmnażają się przez podział
ż Typy owocników wytwarzanych przez grzyby:
o perytecja
61
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
o apotecja
ż owocniki powstają na powierzchni lub na brzegach plech, albo na specjalnych trzoneczkach,
zwanych podecjami.
ż porosty są dobrymi wskaznikami (bioindykatorami) zanieczyszczeo powietrza (zwłaszcza
dwutlenkiem siarki) i na podstawie tego zjawiska lokalnie opracowuje się tzw. skale
porostowe
PHYCOBIONTA
Gromada: Chrysophyta  chryzolity
klasa: Bacillariophyceae  okrzemki:
organizmy jedno komórkowe żyjące pojedynczo lub w koloniach
brak wici
barwniki: chlorofil a i c, beta-karoten, fukoksantyna
pektynowa ściana komórkowa wysycona krzemionka, zbudowana z 2 części denka i wieczka,
które składają się z tarczki szczytowej i pasa obwodowego
rozmnażanie przez podział komórki (dorabiane jest denko), auksospory  zygoty (izogamia,
oogamia)
Gromada : Chlorophyta  zielenice
organizmy jedno i wielo komórkowe
2 lub 4 wici jednakowej długości
barwniki: chlorofil a i b, beta  karoten, luteina
62
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
materiał zapasowy skrobia
rozmnażanie wegetatywne (podział, zarodniki, pływki) i płciowe (izogamia, anizogamia i
oogamia). Przemiana pokoleo
auto- , mikso- , i heterotrofy
Gromada: Charophyta  ramienice
makrolity zróżnicowane morfologicznie na częśd chwytnikową i troficzną (węzły i
międzywęzla)
ściana komórkowa celulozowa wysycona węglanem wapnia
barwniki: chlorofil a i b, beta  karoten, luteina
materiał zapasowy  skrobia
Rozmnażanie wegetatywne (fragmentacja plechy) i płciowe (oogamia)
Gromada: Phaeophyta  brunatnice
plecha plektenchymatyczna, pseudaparenchymatyczna lub tkankowa, o wysokim
zróżnicowaniu i dużych rozmiarach nawet do 100m
ściana komórkowa celulozowa
barwniki: chlorofil a i c, beta- karoten, fukoksantyna
materiał zapasowy: laminaran i mannit an
rozmnażanie wegetatywne (pływki = zoospory) i płciowe (izogamia, oogamia). Przemiana
pokoleo.
Gromada: Rhodophyta  krasnorosty
dwuwarstwowa ściana  wewnętrzna celulozowa i zewnętrzna  pektynowa
barwniki: chlorofil a i d, beta  karoten, luteina, fikocyjanina, fikoerytryna
materiał zapasowy: skrobia krasnorostowa
tylakoidy pojedyncze, obecnośd fikobilisomów (jak u sinic)
rozmnażanie z przemianą pokoleo. Plemniki bez wici (spermacja)
Bryopchyta i Marchantiphyta:
splątek nitkowy lub plechowaty
gametofit, który jest rośliną zieloną i samożywną, dominuje nad sporofitem, zwykle
bezzieleniowym
plemniki są opatrzone w 2 wici
cyk rozwojowy:
splątek (stadium młodociane gametofitu) gametofit dojrzały z plemnią i rodnią plemniki
+ komórka jajowa (środowisko wodne) zygota seta (trzonek sporangialny) + zarodnia
zarodniki splątek
63
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Bryophyta  mchy
Sphagnopsidia  torfowce:
splątek plechowaty, jednowarstwowy
bardzo krótka seta, niewidoczna zewnątrz (sporofit), jej funkcję przejmuje haploidalne
pseudopodiom
ulistniona łodyżka nie posiada elementów przewodzących
liście posiadają duże komórki wodonośne i mniejsze komórki zielone, pełniące funkcje
asymilacyjne
64
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW


Polytrichopsidia  płonniki:
splątek nitkowaty, często trwały
ulistniona łodyżka posiada wiązkę przewodzącą zbudowaną z martwych hydroidów i żywych
leptoidów
Czepek, okrywający zarodnię, pokryty jest gęstymi i długimi włosami
sporofit ma dobrze wykształconą, sztywną setę z wiązką przewodzącą Hydroidy i czasem
leptoidy)
zarodnia, którą od góry zamyka wieczko, okryta jest czepkiem
65
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
Marchantiophyta  wątrobowce
Marchantiopsidia  porostnicowce
splątek plechowaty, widlasto rozgałęziony o złożonej budowie
plecha posiada zagłębienia w których znajdują się rozmnóżki
zarodnia, osadzona na krótkiej secie, pęka klapami, wysypując zarodniki i sprężyce
Jungermaniopsidia - meszkowe:
gametofity zróżnicowane na łodyżkę (bez elementów przewodzących) i liście
listki ustawione są na łodyżce w 3 rzędach
dobrze wykształcona seta, zakooczona zarodnią, ze sprężycami i zarodnikami w środku
zarodnia pęka 4 klapami
Gromada : PTERIDOPHYTA  paprotniki:
rośliny naczyniowe
wykształcają podstawowe organy roślinne: korzeo, łodygę, liście
w cyklu rozwojowym dominuje ulistniony sporofit, który po krótkim okresie zależności od
gametofitu, usamodzielnia się
pokolenie płciowe (gametofit) stanowi przedrośle
proces zapłodnienia w środowisku wodnym drogą chemotaksji

Klasa: widłaki jednakozarodnikowe  LYCOPODIOPSIDIA:
przedrośle rozwijające się kilka lat, początkowo bezzieleniowe i współżyjące z
grzybami
pędy dzielą się na płożące (z nich wyrastają korzenie przybyszowe) i wzniesione (z
zarodniami)
u większości gatunków liście są zarodnionośne zebrane w kłosy
66
BOTANIKA FARMACEUTYCZNA - NOTATKI Z WYKAADÓW
wytwarzanie jednakowych zarodników
Klasa: widłaki różnozarodnikowe  ISOETOPSIDIA:
łodygę stanowi bulwiaste kłącze, z którego wyrastają, dzielące się dychotomicznie,
korzenie przybyszowe
na górnym biegunie rośliny znajduje się różyczka szydlastych liści o rozszerzonej i
pogrubionej nasadzie, zawierającej zarodnie
silnie zredukowane przedrośla męskie i żeoskie tkwią w ścianach zarodników
67


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Sieci komputerowe wyklady dr Furtak
Wykład 05 Opadanie i fluidyzacja
WYKŁAD 1 Wprowadzenie do biotechnologii farmaceutycznej
mo3 wykladyJJ
ZARZĄDZANIE WARTOŚCIĄ PRZEDSIĘBIORSTWA Z DNIA 26 MARZEC 2011 WYKŁAD NR 3
Wyklad 2 PNOP 08 9 zaoczne
Wyklad studport 8
Kryptografia wyklad
Budownictwo Ogolne II zaoczne wyklad 13 ppoz
wyklad09
Sporzadzanie rachunku przepływów pienieżnych wykład 1 i 2
fcs wyklad 5
Wyklad08 Zaopatrz wWode
Wyklad3

więcej podobnych podstron