Podręczny słowniczek astronomiczny
Achondryty - meteory kamienne, składające się głównie z piroksenów i plegioklazów. Pod względem składu chemicznego i mineralnego są najbardziej zbliżone do niektórych skał ziemskich.
Akrecja - spadanie materii na powierzchnię gwiazdy lub do czarnej dziury. Podczas akrecji energia mechaniczna opadającej materii zamienia się na energię cieplną, czemu towarzyszy emisja promieniowania.
Aktynometr - przyrząd do pomiaru natężenia promieniowania słonecznego.
Albedo - stosunek ilości promieniowania odbitego do ilości promieniowania padającego na powierzchnię jakiegoś ciała.
Alert - stan międzynarodowego pogotowia obserwacyjnego w okresie wzmożonej aktywności Słońca, silnych zaburzeń magnetycznych.
Almagest - słynne dzieło Ptolomeusza (ok. 140 r. n.e.), największy zabytek starogreckiej wiedzy astronomicznej, wykład teorii geocentrycznej (Ziemia w środku Układu Słonecznego) do czasów Kopernika.
Almukantarat - almukantar - małe koło na sferze niebieskiej, którego płaszczyzna jest równoległa do płaszczyzny horyzontu (wysokość punktów leżących na tym kole jest jednakowa).
Apeks - punkt na sferze niebieskiej wyznaczający kierunek ruchu Słońca względem otaczających go bliskich gwiazd - przeciwległy - antyapeks.
Aphelium - punkt orbity okołosłonecznej ciała niebieskiego najbardziej oddalony od Słońca.
Apoastron - punkt orbity okołogwiazdowej ciała niebieskiego najbardziej oddalony od gwiazdy obieganej.
Apocentrum - punkt orbity ciała niebieskiego lub sztucznego satelity najbardziej oddalony od ciała centralnego, względem którego rozpatruje się ruch (np. aphelium, apogeum).
Apogeum - punkt orbity okołoziemskiej ciała niebieskiego najbardziej oddalony od Ziemi.
Aposelenium - punkt orbity ciała niebieskiego okrążającego Księżyc, najbardziej oddalony od Księżyca.
Apsydy - punkty największego przybliżenia i największego oddalenia orbity jednego ciała niebieskiego względem drugiego, centralnego, np. Księżyca względem Ziemi (perigeum i apogeum), Ziemi względem Słońca (perihelium i aphelium).
Asocjacja - zgrupowanie bardzo młodych i podobnych gwiazd.
Astrofizyka - najobszerniejszy dział astronomii, obejmujący obserwacyjne i teoretyczne badania fizycznych właściwości ciał niebieskich i materii rozproszonej w przestrzeni kosmicznej.
Astrognozja - umiejętność rozpoznawania na niebie gwiazd i gwiazdozbiorów.
Astrograf - luneta przystosowana do fotografowania ciał niebieskich.
Astrolabium - przyrząd służący do wyznaczania położenia jakiegoś ciała na sferze niebieskiej.
Astrologia - dziedzina zainteresowań powstała w okresie utożsamiania ciał niebieskich z postaciami bogów, wiążąca ruchy planet z siłami nadprzyrodzonymi (w czasach późniejszych przekształcona we wróżbiarstwo i pod tą nazwą uważana jest za pseudonaukę).
Astrofizyka - najobszerniejszy dział astronomii, obejmujący obserwacyjne i teoretyczne badania fizycznych właściwości ciał niebieskich i materii rozproszonej w przestrzeni kosmicznej.
Astrometria - dział astronomii zajmujący się pomiarem położeń ciał, ich romiarów i ich ruchów na sferze niebieskiej, a także wyznaczaniem czasu.
Azymut - jedna ze współrzędnych astronomicznych w układzie horyzontalnym (kąt określający położenie ciała na sferze względem stron świata).
Berstery - źródła promieniowania rentgenowskiego, charakteryzujące się rozbłyskami mniej lub bardziej regularnie przez sekundy lub minuty. Są to najprawdopodobniej układy podwójne.
Biały karzeł - słabo świecąca gwiazda o małych rozmiarach, ale bardzo dużej gęstości.
Biegun niebieski - jeden z dwóch punktów przecięcia się sfery niebieskiej z osią niebieską. Przyjęto nazywać je północnym i południowym.
Bieguny świata - bieguny niebieskie - punkty, w których oś świata przecina sferę niebieską.
Bolid - bardzo jasny meteor, powstały w przypadku wtargnięcia w atmosferę większego meteoroidu, często kończy się spadkiem meteorytu.
Bryzgi chromosferyczne - spikule - cienkie, krótko żyjące (ok. 15 min.) wytryski materii wyrzucane ku górze z dolnych warstw chromosfery Słońca na wysokość kilku (do 10 000) tysięcy km. Bryzgi te są na ogół prostopadłe do powierzchni i na tyle gęste, że chromosfera ma wygląd postrzępionej otoczki porównywalnej do “płonącego rżyska”.
Cefeida - typ gwiazd regularnie zmieniających swą jasność w wyniku okresowej pulsacji.
Celostat - ruchomy układ dwóch płaskich zwierciadeł umożliwiający obserwację dowolnego obszaru nieba za pomocą nieruchomej lunety.
Ciała niebieskie - ogólna nazwa obiektów naturalnych i sztucznych znajdujących się w przestrzeni kosmicznej.
Cykl astronomiczny - odstęp czasu między dwoma kolejnymi, jednakowymi zjawiskami astronomicznymi, np. cykl słoneczny - odstęp czasu, liczący 28 lat, po którego upływie te same dni tygodnia przypadają na te same dni miesiąca.
Czarna dziura - obszar czasoprzestrzeni otoczony powierzchnią, przez którą nie mogą przejść do pozostałej części Wszechświata żadne informacje przenoszone przez fale elektromagnetyczne lub inne sygnały (końcowy etap ewolucji bardzo masywnych gwiazd).
Czarny karzeł - produkt stygnięcia białego karła lub gwiazdy o małej masie, we wnętrzach których nie doszło do zapalenia wodoru.
Deklinacja - jedna ze współrzędnych astronomicznych w układzie równikowym (kąt między kierunkiem ku danemu obiektowi a płaszczyzną równika niebieskiego).
Dysypacja (atmosfery) - bezpowrotna utrata cząstek gazów z granicy atmosfery planety ulatniających się w przestrzeń kosmiczną. Procesem odwrotnym jest akrecja.
Efemerydy - dane dotyczące przebiegu przyszłego zjawiska astronomicznego (położenie planet na sferze niebieskiej, momenty zaćmień Słońca i Księżyca, momenty minimów lub maksimów blasku gwiazd zmiennych).
Ekliptyka - wielkie koło na sferze niebieskiej, wzdłuż którego obserwuje się roczny ruch Słońca (ruch ten jest wynikiem rocznego ruchu Ziemi).
Elewacja - wysokość - kąt między kierunkiem do ciała niebieskiego a płaszczyzną horyzontu.
Elongacja - różnica długości ekliptycznych planety i Słońca, także odległość kątowa satelity od planety.
Epakta - liczby określające fazy Księżyca w pierwszy dzień roku (podające, o ile dni ostatni nów poprzedzającego roku wyprzedził początek nowego roku).
Ewekcja - największa z nieregularności ruchu Księżyca, wywołana działaniem perturbacyjnym Słońca. Składają się na nią zmiany mimośrodu orbity oraz ruchu linii apsyd w okresie 8,85 lat.
Flokuły - jasne i ciemne strumienie gazów w chromosferze slonecznej.
Fotometria - dział astrofizyki zajmujący się wyznaczaniem jasności ciał niebieskich i ich barwy.
Geokorona - otoczka wodorowa Ziemi stanowiąca jej zewnętzną część atmosfery. Zaczyna się na wysokości 2-2,5 tys. km i sięga kilkudziesięciu tysięcy km.
Globule - ciemne mgławice pyłowe stosunkowo niewielkich rozmiarów, widoczne na tle jasnych mgławic.
Gnomon - najstarszy instrument astronomiczny w postaci pionowego słupa lub pręta, który rzuca cień na swą podstawę (służy do wyznaczania wysokości i azymutu Słońca).
Granule - niewielkie jasne obszary na powierzchni Słońca; średnice granul wynoszą 200 do 2000 km, czas rozpadu wynosi kilka minut, prędkość poruszania się ok. 1 km/s. Granule pokrywają całą powierzchnię Słońca.
Grawitacja - ciążenie powszechne; zjawisko fizyczne polegające na wzajemnym przyciąganiu się wszystkich ciał.
Gromady kuliste - grupowania gwiazd o bardzo dużej ich koncentracji w środku, mające postać kulistą lub zbliżoną do kul.
Gromady otwarte - luźne ugrupowania gwiazd o słabej koncentracji w centralnych częściach.
Gwiazda polarna - cynozura, polaris - gwiazda biegunowa, najjaśniejsza w gwiazdozbiorze Małej Niedźwiedzicy.
Gwiazda poranna - jutrzenka, fosforos, lucifer popularna nazwa planety Wenus, widocznej nad horyzontem przed wschodem Słońca.
Gwiazda wieczorna - hesperis - popularna nazwa planety Wenus widocznej nad horyzontem po zachodzie Słońca na zachodniej stronie nieba.
Gwiazdozbiór - obszar nieba o umownie wyznaczonych granicach.
Gwiazdy neutronowe - supergęste obiekty o niewielkich rozmiarach, powstające w wyniku wybuchu gwiazd supernowych.
Gwiazdy nowe - są to takie gwiazdy, w których następuje od czasu do czasu coś w rodzaju eksplozji w wyniku czego jasność gwiazdy gwałtownie rośnie. W naszej Galaktyce pojawiają się raz na kilka miesięcy. Proces tracenia jasności może trwać miesiące lub lata. Dawniej nie znając tego zjawiska tłumaczono je narodzeniem nowej gwiazdy i stąd wywodzi się niewłaściwa nazwa, której nie zmieniono dla tradycji.
Gwiazdy zmienne - gwiazdy zmieniające swą jasność, barwę i typ widmowy na skutek procesów zachodzących w ich wnętrzach lub warstwach powierzchniowych.
Heliofizyka - dział astrofizyki zajmujący się badaniem Słońca.
Horoskop - graficzne przedstawienie rozmieszczenia gwiazd i planet na niebie w chwili narodzin danego człowieka, będące podstawą do wysnuwania przepowiedni astrologicznych.
Jasność - natężenie oświetlenia promieniowaniem danego obiektu astronomicznego.
Jasność absolutna - jasność, jaką miałaby gwiazda, gdyby znajdowała się w odległości 32,6 lat światła od obserwatora.
Kalendarz gregoriański - system rachuby dni oparty o rok zwrotnikowy, za długość jego przyjęto 365,2425 dni.
Kalendarz juliański - system rachuby dni oparty o rok zwrotnikowy, za długość jego przyjęto 365,25 dni.
Karzeł - niewielka, a więc i o małej jasności absolutnej (V klasa jasności) gwiazda ciągu głównego.
Keplera prawa - trzy prawa empiryczne rządzące ruchami planet wokół Słońca:
Orbita planety jest elipsą. Słońce znajduje się w jednym z ognisk.
Promień wodzący planety zakreśla równe pola w równych odstępach czasu.
Drugie potęgi okresów obiegu planet dookoła Słońca są proporcjonalne do trzecich potęg średnich odległości planet od Słońca.
Kolaps grawitacyjny - nieograniczone kurczenie się ciała niebieskiego pod wpływem własnej siły ciążenia.
Kolur - wielkie koło na sferze niebieskiej przechodzące przez bieguny niebieskie i punkty równonocy lub bieguny niebieskie i punkty stanowisk Słońca.
Koło godzinne - okrąg na sferze niebieskiej przechodzący przez oba bieguny niebieskie. Koło godzinne jest kołem wielkim.
Koniunkcja - takie położenie dwóch ciał na sferze niebieskiej, kiedy ich długość ekliptyczna jest jednakowa.
Kosiarze - nazwa trzech gwiazd tworzących tzw. pas w gwiazdozbiorze Oriona.
Kosmogonia - dział astronomii badający pochodzenie i ewolucję obiektów astronomicznych i ich układów.
Kosmologia - dział astronomii, przedmiotem badań którego jest Wszechświat jako całość, jego budowa i ewolucja.
Kwadratura - położenie ciała niebieskiego względem Ziemi, w którym jego długość ekliptyczna różni się od długości ekliptycznej Słońca o 90o lub 270o.
Kwazary - najprawdopodobniej najdalsze znane obiekty kosmiczne (ok. 12-13 mld lat światła) z wyglądu podobne do gwiazd a wysyłające promieniowanie o natężeniu takim samym jak galaktyki.
Lacertydy - obiekty pozagalaktyczne, zbliżone wyglądem do galaktyk typu N. Charakteryzują je prawie punktowe rozmiary i zmienność blasku, od minut do miesięcy. Są źródłem promieniowania radiowego.
Libracja - zjawisko niewielkich oscylacji osiowych Księżyca, które nakładając się na jego obrót wokół osi powodują, że z Ziemi można zaobserwować 59% powierzchni Księżyca.
Libracji punkty - punkty Lagrange'a - jest to pięć punktów leżących w płaszczyźnie ruchu dwóch ciał ciężkich, a ciało o znikomej masie umieszczone w jednym z nich tkwiłoby tam stale. W układzie Słońce - Jowisz w pobliżu dwóch punktów libracyjnych utrzymują się dwie grupy planetoid nazwanych Grekami i Trojańczykami.
Linia apsyd - linia łącząca dwa punkty orbity eliptycznej ciała niebieskiego, w którym jest ono odpowiednio najbliżej i najdalej od ciała obieganego.
Lunacja - odstęp czasu między dwoma kolejnymi nowiami Księżyca.
Magnetosfera - część przestrzeni wokół planety, gwiazdy lub galaktyki, w której występuje działanie pola magnetycznego.
Makrokosmos - Wszechświat pojęty jako całość, przeciwstawny mikrokosmosowi - światu cząstek elementarnych.
Maskony - niejednorodności w rozmieszczeniu masy w bryle Księżyca, powodujące lokalne zakłócenia pola grawitacyjnego Księżyca.
Mechanika nieba - dział astronomii zajmujący się oddziaływaniami grawitacyjnymi między ciałami niebieskimi oraz ruchami tych ciał pod wpływem sił grawitacyjnych.
Meteoroid - drobne ciało niebieskie, poruszające się w przestrzeni międzyplanetarnej.
Metona cykl - okres obejmujący 19 lat, wprowadzony do rachuby czasu w Atenach w 433 r. p.n.e. przez astronoma greckiego Metona. Po upływie cyklu Metona fazy Księżyca przypadają na te same dni roku.
Mgławice - nieregularne obłoki gazu i pyłu międzygwiazdowego.
Mira - znak wskazujący kierunek południkowy względem optycznego środka teleskopu, umożliwiający jego orientację.
Miry - typ gwiazd zmiennych długookresowych o nieregularnie zmieniających się okresach i amplitudach.
Nadolbrzymy - gwiazdy o największych rozmiarach i masach, posiadające największe jasności absolutne.
Nutacja - okresowe zmiany nachylenia osi obrotu Ziemi względem nieruchomej osi przechodzącej przez środek obrotu Ziemi, powstające w wyniku zmian położeń Słońca i Księżyca względem równika oraz ich odległości od Ziemi.
Okno optyczne - promieniowanie elektromagnetyczne o długości fali 3200 do 9000 angstremów (bliski nadfiolet, światło i bliska podczerwień), dla którego atmosfera ziemska jest przepuszczalna.
Okno radiowe - promieniowanie elektromagnetyczne o długości fali od 0,3 cm do około 10 metrów (promieniowanie radiowe), dla którego atmosfera ziemska jest przepuszczalna.
Olbrzymy - gwiazdy mające dużo większe od Słońca rozmiary, masy i jasności absolutne.
Opozycja - położenie ciała na sferze niebieskiej, w którym jego długość ekliptyczna różni się o 180o od długości ekliptycznej Słońca (podczas opozycji dane ciało znajduje się po przeciwnej stronie Ziemi niż Słońce).
Orbita - droga ruchu jednego ciała niebieskiego dookoła drugiego.
Paralaksa - różnica między kierunkami do danego ciała niebieskiego z dwu różnych punktów. Zasadniczo uwzględnia się tylko paralaksę roczną, tj. różnicę między kierunkiem ze środka Słońca a kierunkiem ze środka Ziemi.
Paraselene - Księżyc pozorny - odbicie Księżyca na niebie powstałe wskutek załamania promieni świetlnych.
Parhelion - Słońce pozorne - odbicie tarczy słonecznej na niebie po obu stronach Słońca, wskutek załamania promieni świetlnych w kryształkach lodu, znajdujących się w górnych warstwach atmosfery.
Perturbacja - odchylenie ruchu ciała niebieskiego wywołane przez przyciąganie ciała trzeciego.
Periastron - punkt orbity okołogwiazdowej ciała niebieskiego położony najbliżej gwiazdy obieganej.
Perigeum - punkt orbity okołoziemskiej ciała niebieskiego położony najbliżej środka Ziemi.
Perihelium - punkt orbity okołosłonecznej ciała niebieskiego położony najbliżej środka Słońca.
Plamy słoneczne - obszary w fotosferze Słońca, posiadające o około 1000o niższą od niej temperaturę, skutkiem czego wydają się ciemne.
Południk niebieski - merydian - z łac. meridies = południe - koło wierzchołkowe przechodzące przez bieguny niebieskie, a więc będące równocześnie kołem godzinnym. Jest to miejsce kulminacji ciał niebieskich.
Pory roku - okresy klimatyczne, będące następstwem ruchu Ziemi dookoła Słońca i odpowiednim nachyleniem osi rotacyjnej naszej planety względem płaszczyzny jej orbity.
Precesja - długookresowa zmiana położenia osi ziemskiej w przestrzeni kosmicznej, polegająca na zataczaniu okręgu przez jej koniec (podobną sytuację obserwujemy w ruchu wirującego bąka). Skutkiem precesji jest przesuwanie się punktu Barana w stosunku do gwiazd na sferze niebieskiej. Okres obiegu punktu Barana nazywamy rokiem Platona i trwa on ok. 26 000 lat. Precesja powoduje przemieszczanie się punktu równonocy wiosennej w kierunku przeciwnym niż Słońce o ok. 50'',26 w ciągu roku. W wyniku precesji biegun świata zakreśla na sferze małe koło o promieniu ok. 23o,5 wokół bieguna ekliptyki.
Protogwiazdy - gwiazdy w pierwotnym stadium rozwoju, przed rozpoczęciem się w ich wnętrzu reakcji jądrowych.
Protuberancje - obłoki gazów wyrzucane ze Słońca na dziesiątki a nawet setki tysięcy kilometrów ponad chromosferę, a następnie spływające ku dołowi.
Psia gwiazda - inna popularna nazwa gwiazdy Syriusz.
Pulsary - obiekty kosmiczne, będące źródłami radiowych pulsacji o bardzo krótkim okresie (od 0,3 do 3 s).
Pył kosmiczny - materia występująca między większymi ciałami niebieskimi w takim rozproszeniu, że nie można jej obserwować jako oddzielnych ciał niebieskich. Wielkość ziarn pyłu waha się w granicach 0,01-20 mikrometrów.
Radioastronomia - dział astronomii zajmujący się badaniem promieniowania radiowego ciał niebieskich.
Radiant - punkt lub niewielki obszar na sferze niebieskiej, z którego zdają się wybiegać meteory należące do tego samego roju.
Radioteleskop - przyrząd służący do odbioru promieniowania radiowego, docierającego do Ziemi z przestrzeni kosmicznej.
Reflektor - typ teleskopu, w którym obiektywem jest zwierciadło wklęsłe.
Refrakcja - w astronomii jest to załamywanie się promieni świetlnych biegnących z ciała niebieskiego przez ziemską atmosferę do obserwatora, wskutek czego obserwator widzi ciało niebieskie w nieco innym kierunku niż ono się rzeczywiście znajdowało w momencie wysyłania tych promieni. Normalna refrakcja przy wysokości 0o wynosi 35'. Można ją obliczyć wg wzoru R = 60'',3 x tg x' gdzie x' oznacza widomą odległość zenitalną. Refrakcja zależy od ciśnienia atmosferycznego, wilgotności i temperatury powietrza i ich pionowego rozkładu, dlatego trudno ją wyznaczyć dokładnie.
Refraktor - typ teleskopu, w którym obiektywem jest soczewka lub układ soczewek.
Rektascensja - jedna ze współrzędnych astronomicznych w układzie równikowym (kąt dwuścienny między półkolem godzinnym przechodzącym przez punkt równonocy wiosennej a półkolem godzinnym przechodzącym przez dane ciało niebieskie).
Równik niebieski - koło wielkie na na sferze niebieskiej, znajdujące się w płaszczyźnie prostopadłej do osi niebieskiej. Dzieli ono kulę niebieską na półkulę północną i półkulę południową.
Równonoc - ekwinokcjum - zrównanie dnia z nocą.
Saros - z arabskiego powtórzenie - okres od jednego zaćmienia Słońca lub Księżyca do powtórnego zaćmienia zachodzącego w tych samych warunkach położenia Ziemi, Księżyca i Słońca, wynosi on 18 lat i 11 dni.
Satelita - ciało niebieskie obiegające wokół planety. Jedynym naturalnym satelitą Ziemi jest Księżyc. Wokół Ziemi krążą setki sztucznych satelitów.
Selenologia - dział astronomii zajmujący się badaniem Księżyca.
Scyntylacja - migotanie gwiazd wywołane ruchami atmosfery ziemskiej.
Sekstans - przyrząd służący do pomiarów wysokości Słońca lub gwiazd, celem wyznaczenia współrzędnych geograficznych.
Selenografia - dział astronomii zajmujący się opisem powierzchni Księżyca.
Sfera niebieska - kula niebieska, firmament - istniejąca tylko w naszej wyobraźni powierzchnia kuli o dowolnym promieniu, której środek znajduje się na Ziemi. Mimo, że taka kula nie istnieje, jej pojęcie użyteczne jest przy rozpatrywaniu położenia ciał niebieskich względem Ziemi bez uwzględniania ich odległości.
Spektrograf - przyrząd służący do otrzymywania zdjęć widma gwiazd lub innych ciał niebieskich.
Supernowa - gwiazda zwiększająca nagle swój blask kilkadziesiąt milionów razy.
Syzygia - łączna nazwa koniunkcji i opozycji, czyli położenia ciała na sferze niebieskiej, przy którym jego długość ekliptyczna różni się o 180o od długości ekliptycznej Słońca.
Środowisko międzygwiezdne - gaz o gęstości około 10-24 g/cm3, cząstki pyłu kosmicznego o rozmiarach ok. 10-5 cm o średniej gęstości ok. 10-26 g/cm3 i promienie kosmiczne o średniej gęstości energii ok. 10-12 erg/cm3, także wodór, prawie zjonizowany wodór i inne cząstki elementarne. W dużej mierze wymienione elementy środowiska międzygwiezdnego koncentrują się w płaszczyźnie galaktyki o grubości ok. 100-200 parseków (w jej części centralnej) w obłoki o masie dziesiątki, setki razy większej od masy Słońca.
Tellurium - mechaniczny model układu Słońce - Ziemia - Księżyc, służący do demonstrowania zjawisk pór doby, roku, faz Księżyca, zaćmienia Słońca i Księżyca.
Terminator - linia oddzielająca oświetloną półkulę ciała niebieskiego od jego półkuli nieoświetlonej.
Trójkąt paralaktyczny - przyrząd astronomiczny służący do pomiaru wysokości kątowej Księżyca i planet.
Wahadło Foucaulta - przyrząd skonstruowany przez J. Foucaulta w 1851 r. dla udowodnienia wirowego ruchu Ziemi. Jest to forma dużego, ciężkiego wahadła na długim ramieniu zmieniającego swoje położenie względem kierunków na Ziemi, co udowadnia nam ruch wirowy Ziemi wokół swej osi.
Wariacja - jedna z okresowych nieregularności ruchu Księżyca, spowodowana perturbacyjnym działaniem Słońca. Jej okres jest równy połowie średniego miesiąca synodycznego i wynosi ok. 14,7 dni.
Werteks - kierunek, w którym dyspersja prędkości danej grupy gwiazd jest największa.
Wertykał - półokrąg koła wielkiego łączący na kuli niebieskiej zenit z nadirem.
Węzły - punkty przecięcia orbity ciała niebieskiego z ekliptyką, rzadziej z równikiem niebieskim.
Wiatr słoneczny - strumienie elektrycznie naładowanych cząstek, które nieustannie wypływają ze Słońca.
Wielkość gwiazdowa - wielkość charakteryzująca jasność ciała niebieskiego, zależnego od ilości wysyłanego światła i od odległości od Ziemi. Gwiazdy pierwszej wielkości mają jasność ok. 2,5 raza mniejszą niż gwiazdy wielkości zerowej, gwiazdy drugiej wielkości ok. 2,5 raza mniejszą niż gwiazdy pierwszej wielkości itd.
Zaćmienie - zjawisko astronomiczne wynikające ze znalezienia się 3 ciał niebieskich, dokładnie lub w przybliżeniu, na jednej prostej. Zaćmienia dzieli się na właściwe, przejścia i zakrycia. Występowanie zaćmień Słońca i Księżyca związane jest z ruchem Księżyca dookoła Ziemi oraz zależy od okresu jego obiegu względem Słońca (miesiąc synodyczny) i węzłów orbity (miesiąc drakońsji). Między tymi miesiącami istnieje związek: 223 miesięcy synodycznych to = 242 miesięcy drakońskich, to = 6585,5 dni (18 lat i 10½, 11½ lub 12½ dni zależnie od ilości lat przestępnych w tym okresie). Jest to okres saros, po którym zaćmienia Słońca i Księżyca powtarzają się w tej samej kolejności, chociaż miejsca na Ziemi, z których są widoczne zmieniają się. Podczas jednego sarosu jest średnio 43 zaćmienia Słońca (15 częściowych, 14 obrączkowych, 2 obrączkowo-całkowite i 12 całkowitych) oraz 28 zaćmień Księżyca (liczby te powoli zmieniają się). Maksymalna liczba zaćmień w roku - siedem: 5 Słońca i 2 Księżyca lub 4 Słońca i 3 Księżyca; minimalna liczba zaćmień - dwa, oba Słońca.
Zakrycia gwiazd - okultacje - zjawisko zasłaniania gwiazd przez ciała układu planetarnego Słońca.
Zenit - najwyżej położony punkt na sferze niebieskiej dla danego obserwatora (przeciwległym punktem jest nadir).
Zmierzch - trwa od momentu schowania się tarczy słonecznej za widnokręgiem od 0o do -6o. Świt trwa tyle samo, tylko w odwrotnej kolejności od -6o do 0o, tj. do momentu rozpoczęcia wychylania się tarczy słonecznej ponad widnokrąg.
Zodiak - pas na sferze niebieskiej leżący po obu stronach ekliptyki, w którego obrębie przebiegają obserwowane z Ziemi drogi Słońca, Księżyca i planet.