WYKŁAD 24 (20.05.1999)
KARL MANNHEIM
Dzieło:
„Ideologia i utopia” (1929)
K. Mannheim był jednym z uczestników tzw. Szkoły frankfurckiej. Była to instytucja powołana do badań nad życiem społecznym, dla których punktem wyjścia były koncepcje Marksa. Innymi jej przedstawicielami byli m.in. Fromm i Markus (przywódca ideowy młodzieżowych buntów z lat 60-tych XX wieku).
Koncepcja Mannheima jest częścią socjologii wiedzy.
2 ujęcia struktur społecznych:
ujęcie od wewnątrz - ujęcie zjawiska społecznego tak, jak jest ono ujmowane przez jego uczestników (subiektywnie)
ujęcie z zewnątrz - ujęcie tego samego zjawiska społecznego na tle całości społeczeństwa lub w odniesieniu do kontekstu.
Np.: pojęcie wolności było w różnych okresach rozumiane bardzo różnie. W ujęciu od wewnątrz interesuje badacza, jaką funkcję spełnia ono w każdym konkretnym wypadku. W ujęciu od zewnątrz pojęcie wolności powinno być natomiast rozpatrywane szerzej (obiektywnie).
Mannheim uważał, że socjolog powinien ujmować zjawiska społeczne patrząc na ich prawdziwe znaczenie. Stwierdził on, że jeśli rzeczywistość społeczną będziemy obserwować obiektywnie, to zauważymy, iż najważniejszym jej elementem jest myślenie, czyli proces subiektywny. Aby wyjaśnić rzeczywistość społeczną, trzeba wyjaśnić jak ludzie myślą, jak tworzą wiedzę.
Mannheim był przekonany, że budowanie wiedzy ludzkiej ma charakter kolektywny. Bez względu na to, co sądzą jednostki, proces myślenia jest uwarunkowany pewnymi obiektywnymi zjawiskami np. indywidualnym losem człowieka, dostępnością dóbr materialnych itp.
Każda wiedza ma aspekt obiektywny (jest budowana przez społeczeństwo) i subiektywny (jednostki sądzą, że myślenie jest ich indywidualnym wytworem).
Głównym przedmiotem socjologii jest fakt, dlaczego ludzie myślą tak, a nie inaczej.
Myślenie jest ideologią - jest uwarunkowane czynnikami zewnętrznymi (podobnie twierdził Marks).
2 ujęcia pojęcia ideologii (wg Szackiego):
w rozumieniu partykularnym - każdy pojmuje siebie jako część społecznej rzeczywistości, każdy ma swoją ideologię, która jest różna od ideologii innych grup i jednostek i służy do walki z nimi
w rozumieniu całościowym - istnieje ogólne przekonanie, że każda myśl jest zrelatywizowana społecznie (każdy widzi rzeczywistość społeczną, tak jak pozwalają mu na to warunki społeczne)
Mannheim krytykował Marksa, z jego wiarę w istnienie jakiejś formy wiedzy postawionej ponad wszystkimi ideologiami (świadomość proletariatu). Mannheim uważał, że nie istnieje ani prawda, a dobra ideologia. Wszelka wiedza jest ułomna, właśnie ze względu na jej społeczne uwarunkowania. Możemy obserwować rzeczywistość społeczną jako zespół procesów splatania się i walki wielu ideologii i różnych rodzajów typów wiedzy.
Mannheim wyróżnił 5 dominujących w społeczeństwach sposobów myślenia (ideologii):
Konserwatyzm biurokratyczny - zawsze należy opierać się na sprawdzonych wzorach, unikać innowacji ( ponieważ są one niebezpieczne), Jego przedstawiciele zadają pytanie: „jak powinno coś wyglądać ?”, a nie „ dlaczego coś wygląda tak czy inaczej ?”. Jest to ideologia administratorów, wszystkich tych, którzy zajmują się zarządzaniem (wśród nich dominuje).
Konserwatyzm tradycyjny - społeczeństwo traktowane jest jako harmonijnie rozwijająca się roślina, wszystko jest z góry określone. Wartość ma tylko to, co uświęcone tradycją. Każdy ma swoje miejsce w społeczeństwie, zmiany powinny odbywać się powoli, nie naruszając stanu równowagi. Jest to głównie ideologia arystokracji, duchownych i posiadaczy ziemskich.
Liberalizm burżuazyjny - każdy powinien mieć możliwości dowolnego kształtowania swojego losu, działać na własną odpowiedzialność. Nikomu nie należy w tym ani przeszkadzać, ani pomagać. Różnice między jednostkami polegają na nierównych zdolnościach wrodzonych i nierównych skutkach podejmowanych wyborów. Jest to ideologia przedsiębiorców.
Myśl socjalistyczna - w społeczeństwie konflikt jest nieunikniony, ponieważ zawsze będzie istniał podział na lepiej i gorzej sytuowanych. Każda jednostka musi opowiedzieć się po jednej z antagonistycznych. Nie ma żadnego myślenia społecznego, które nie faworyzowałoby jakiejś grupy społecznej. Jest to ideologia robotników.
Faszyzm - jest to dalszy etap w rozwoju myśli socjalistycznej. Jeśli walka jest nieunikniona, to przy ocenie rzeczywistości społecznej mamy do czynienia z relatywizmem, każdy ma swoje racje i dlatego trzeba za wszelką cenę znaleźć się w gronie lepiej sytuowanych. Jest to ideologia wszystkich niedostosowanych do istniejącego systemu społecznego.
Każda grupa jest w jakiś sposób uwikłana w te ideologie, ponieważ każda ma swoje interesy.
O wyborze ideologii decyduje:
położenie klasowe
grupy statutowe (stany wg Webera) do których należy jednostka
grupy zawodowe (uprawianie zawodu w dużej mierze determinuje sposób myślenia)
indywidualne uwarunkowania egzystencjalne
pokolenie (istnieją pewne megatrendy, style myślenia pojawiające się w różnych pokoleniach)
W końcowym okresie twórczości Mannheim próbował zmodyfikować swoją teorię, aby nie miała ona tak pesymistycznej wymowy (tzn. relatywizm, nie ma prawdy, jednostka jest więźniem grupy). Stworzył zatem kilka koncepcji m.in.:
koncepcja inteligencji, jako grupy wolnej od tych uwarunkowań społecznych, które dotyczą innych grup, ponieważ jej celem jest odkrywanie obiektywnej prawdy (są to osoby zatrudnione do ujmowania obiektywnej prawdy)
specyficzne ujęcie wartości - można mówić o wartościach obiektywnych, czyli takich, które pozostają w harmonii z rzeczywistością (lepsze są te ideologie, które bardziej niż inne przystają do rzeczywistości)
KARL MANNHEIM
1
1
Wykłady z socjologii klasycznej
(c) Yareth