Filozofia współczesna

Edmund Husserl (2)

1. Psychologizm Brentana

- u Husserla mamy dwa rozumienia redukcji

a) eidetyczną

b) fenomenologiczną w węższym sensie, zwaną również redukcją transcendentalną

ad. a) redukcję eidetyczną opracował Husserl w rozprawie Logische Untersuchungen (1900-1901)

ad. b) redukcję fenomenologiczną w węższym sensie wprowadzał stopniowo od Ideen zur einer reinen Phänomenologie und phänomenologischen Philosophie” (1913) - ten rodzaj redukcji związany jest ściśle ze specyficzną doktryną Husserla - konstytucja czystego Ja

- redukcja transcendentalna wiąże się u Husserla z przekonaniem, że tylko źródłowo prezentująca świadomość jest jedynym źródłem prawomocności poznania - zasada wszystkich zasad

- redukcja transcendentalna (epoche) ma polegac na przejściu od nastawienia naturalnego do transcendentalnego i odsłonięciu niepowątpiewalnej dziedziny czystej świadomości

1.1. Redukcja eidetyczna

- fenomenologiczne przystąpienie do fenomenu, do przedmiotu poznania (do tego, co dane) - wymaga trojakiego wyłączenia bądź „redukcji” (zwanej także epoche - zawieszenie)

a) wyłączenia wszystkiego, co subiektywne - należy zająć postawę czysto obiektywną, zwróconą ku przedmiotowi

b) wyłączenia wszystkiego, co płynie z różnego typu teorii - jak hipotezy, dowody - wyłączenia wiedzy zdobytej w inny sposób - tak, że do głosu dochodzi tylko to, co dane

- trudność: wyłączeniu ma podlegać wszelkie poznanie pośrednie - np. wnioskowanie, którego nie sposób wyłączyć w refleksji, gdyż zawsze związane jest z oglądaniem

c) wyłączenia wszelkiej tradycji - tzn. wszystkiego, co inni twierdzili na temat wchodzącego w grę przedmiotu

- dany przedmiot (fenomen) podlega znowu redukcji dwojakiego typu:

a) pozostawia się poza rozważaniem istnienie przedmiotu, a uwaga zostaje skierowana wyłącznie na jego uposażenie treściowe (Washeit) - na tym, czym (was) dany przedmiot jest

b) z uposażenia treściowego zostaje wyłączone wszystko to, co nieistotne - i tylko istota przedmiotu poddawana jest analizie

1.2. Redukcja transcendentalna

- trzecia metoda (opis, ideacja, redukcja transcendentalna, rozważania konstytutywne)

- w redukcji transcendentalnej uchylamy działanie generalnej tezy należącej do istoty naturalnego nastawienia, ujmujemy w nawias wszystko, co ono obejmuje pod względem ontycznym; a więc cały naturalny świat, który stale »jest nam obecny«, »istnieje« i nadal pozostaje obecny jako świadomościowa »rzeczywistość«, nawet choć nam spodoba się ująć go w nawias

- wzięcie w nawias stanowi metodyczny środek pomocniczy, który zastępuje Kartezjańskie wątpienie

- stąd epoche (zawieszenie): Husserlowi chodzi jedynie o powstrzymanie się od wydawiania sądów na temat bytu przestrzeno-czasowego (Husserlowi chodzi jedynie o to, że nie czynimy żadnego użytku z tezy o istnieniu świata)

- epoche wyłącza więc wszystko to, co nie jest efektywnym składnikiem przeżycia

- w rezultacie pozostaje czysta świadomość (transcendentalna subiektywność bądź transcendentalna intersubiektywność) jako fenomenologiczne residuum

- pozostają immanentne postaci świadomości, tzn. tego, co efektywnie immanentne, co z apodyktyczną oczywistością prezentuje się w spostrzeżeniu immanentnym

- metoda epoche odsłania więc nową sferę doświadczenia transcendentalnego, w którym jest dana irrealna subiektywność w jej absolutnym bycie; redukcja transcendentalna odsłania więc absolutną subiektywność

1.3. Metoda rozważań konstytutywnych

- fenomenologia konstytuującej świadomości; - przejście ze świata naturalnego, do świata noetyczno-noematycznego - radykalnie modyfikuje strukturę samoświadomości:

- w porządku przedmiotowym aspekt obiektywny zostaje zastąpiony aspektem „dania sensu” (Sinngebung) - istnieje tu jednak niebezpieczeństwo, gdyż danie sensu może być jednak zinterpretowane jako wybieranie sensu

- Świadomość jest czysta, gdyż dzięki zawieszeniu tezy naturalnego nastawienia nie jest ujmowana jako część świata realnego, znajdującego się w świecie człowieka (fenomenologa dokonującego redukcji), lecz jako samodzielny obszar poznawczy i - jak twierdzi Husserl - samodzielny obszar bytowy. Taką świadomość określa Husserl mianem świadomości transcendentalnej

- teoria konstytucji zakłada, że każdy byt posiada prawomocność o tyle, o ile uzyskuje sens w aktach świadomości transcendentalnej

- zasada wszystkich zasad głosi: „że każda źródłowo prezentująca naoczność jest źródłem prawomocności poznania, że wszystko, co nam się w »intuicji« źródłowo (by się tak wyrazić: w swej cielesnej rzeczywistości) przedstawia, należy po prostu przyjąć jako to, jako co się prezentuje, ale także jedynie w tych granicach, w jakich się tu prezentuje.”

- pojawia się kwestia tzw. spostrzeżenia immanentnego, które jest źródłem poznania transcendentalnego - dokonuje się ono w polu „oczyszczonym” i ujmuje spełniany na żywo akt świadomości w samych jego immanentnych charakterach i zawartości

• „Kształtowanie się naszego modelu świata, i to pojęte jako proces przebiegający całkowicie w świadomości, staje się w ten sposób z konieczności jedynym właściwym tematem filozofii.”

- tak uprawiana fenomenologia to filozofia rozumu transcendentalnego - filozofia nie bytu, lecz sensu

- Husserlowi chodzi tutaj o pokazanie, jak się »świadomościowo konstytuują« obiektywne jednostki każdej dziedziny i kategorii oraz wszystkich stopni ogólności, aż po konkretny byt

2. Podstawą jest rozróżnienie między:

a) treścią sądu (sensem)

b) aktem sądzenia

- treść sądu to tyle, co jego sens - jest niezależny od faktu jego wypowiedzenia

- odwołanie się do faktu nie uzasadni nam żadnego twierdzenia (Hume) - fakt nie jest wystarczającą podstawą dla uniwersalności i identyczności (te dwie cechy są konstytutywnymi cechami treści sądów)

• rozróżnienie to nie jest jednak pełne - wymaga ono przyjęcia przedmiotu, o którym się sądzi

- Frege zarzucił Husserlowi brak rozróżnienia między:

a) wyobrażeniem (akt sądzenia)

b) pojęciem (treść sądu) oraz

- pojęciem (treścią)

- przedmiotem

• Sens - to sposób, w jaki przedmiot jest dany świadomości (Gegebenheitsweise)

- sensy nie są przedmiotami - sens jest pewnym charakterem, pewną właściwością przeżywającej świadomości

- „intencja” - to inna nazwa na tę samą właściwość przeżyć, którą dotąd Husserl nazywa sensem

3. wypowiedzi logiczne są sensowne - dzięki swoistego rodzaju przeżyciom świadomym - aktom - jakie się z nimi wiążą

4. sensy - jako sposoby dania przedmiotów - nie mogą być dane bezpośrednio i nie mogą być bezpośrednio opisane

a) analiza sensów musi być refleksyjna

b) ponieważ sensy są sposobami dania czegoś świadomości - refleksja musi być refleksją nad świadomością; a więc refleksją psychologiczną - psychologia deskryptywna

5. psychologia tak, ale...

- istota wiedzy nie da się wyjaśnić przez odniesienie do faktów: obiektywność wiedzy nie jest zagwarantowana przez regularność ludzkich procesów psychicznych

6. Jaka jest natura sensu?

- sens jest tego rodzaju przedmiotem, co pomyślane drzewo

- to coś, w co wierzymy lub nie, co sądzimy, aprobujemy bądź odrzucamy

- sens i umysł związane są związkiem intencjonalnym - sens „stoi naprzeciw” umysłu

- ale nie sens lecz przedmiot „stoi naprzeciw” umysłu - wiąże przede wszystkim umysł (świadomość) i przedmioty: to, o czym mówią zdania, nie to, co mówią

6.1. sensy nie są więc pierwotnie „przedmiotami myśli”

- sens jest charakterem przeżycia - jest charakterem ujętym in specie, powszechnikiem, czymś ogólnym w stosunku do poszczególnych przeżyć

- sens (znaczenie) jest więc ogólne

- idealność sensu - jego identyczność i uniwersalność - jest dla Husserla idealnością gatunku; sens jest ideą aktu, w którym się przejawia

6.2. twór - ogólny, identyczny i w tym sensie idealny - obdarza się w tradycji nazwą istoty - sens w Logische Untersuchungen to istota aktu sensownego

6.3. psychologizmu nie obala Husserl przez logicyzm

• psychologizm nie rozpoznaje różnicy między sensem a faktem, platonizm (logicyzm) między faktem a przedmiotem - dlatego oba stanowiska zapoznają prawdziwą istotę sensu

- propozycja Logische Untersuchungen - rozumienia sensu jako istoty przeżyć, w których ów sens występuje - jest próbą uniknięcia obu jednostronności

a) psychologistycznego - bo sens jest teraz istotą, a nie faktem (ma więc charakter idealny a nie realny)

b) Platońskiego - bo sens jest istotą aktu, pewną jego właściwością ujętą jako gatunek i dlatego jest z tym aktem nierozerwalnie związany

• Husserl usiłuje oddać sprawiedliwość identyczności i uniwersalności (idealności) sensu, jednak z drugiej strony nie chce go odrywać od świadomości, dla której jest sensem

7. wyjaśnienie podstawowego charakteru tworów logicznych wymaga refleksyjnego opisu świadomości logicznej, a więc psychologii

- ma to być psychologia nie empiryczna, lecz eidetyczna - nie opis faktów naszego życia psychicznego i ich powiązań, ale opis istot (eidos) tych aktów

psychologia deskryptywna - czysta (tzn. nieempiryczna) nauka o istocie przeżyć

8. Co to znaczy, że coś jest dane?

- dane jest mi to, co obecne - a obecne to wszystko, co teraz widzę; naoczność

- Kant: Durch die Anschauung wird der Gegenstand gegeben; ohne dieselbe wird er bloß gedacht

- dane może być tylko coś indywidualnego (tezę tę Husserl zaneguje)

• dla Husserla „naoczność” oznacza coś innego niż „bezpośrednia obecność indywidualnego przedmiotu” - należą tu także powszechniki

- zatem naoczność charakteryzuje tylko sposób w jaki coś jest obecne - nie przesądza, co to mianowicie jest

8.1. z tradycyjnego pojęcia naoczności pozostawia więc Husserl pierwszą parę pojęć, odrzucając drugą

a) naoczność jest bezpośrednią oczywistością czegoś

b) nie jest obecnością indywidualnego przedmiotu

- pojawia się tu pojęcie obecności pośredniej np. usłyszane, nucone przez kogoś pierwsze takty znanej mi melodii

8.2. dwa rodzaje obecności:

a) pełna (rzeczywista) - wypełnienie intencji

b) niepełna - pusta intencja

8.3. intencja (dwojakie znaczenie)

- akty inetncjonalne - przeżycia odnoszące się do jakiegoś przedmiotu

- wzięta jako gatunek, jako istota przeżyć uobecniających jakiś przedmiot (jakąś przedmiotowość) intencja w tym znaczeniu jest równoznaczna z sensem

- Husserl używa też czasem słowa „intencja” zamiennie z terminem „akt”, a więc jako nazwę dowolnego przeżycia intencjonalnego

- gdy natomiast używa się terminu „intencja” w przeciwstawieniu do terminu „wypełnienie” oznacza ona akty tego rodzaju, że przedmiot jest w nich obecny, ale nie jako sam

- intencja jest dążnością do „wypełnienia”

- mamy więc u Husserla próbę postawienia na nowo problemu: w jaki sposób odróżnić czy coś jest dane, czy nie

- inna perspektywa („załamane” wiosło) pozwala ocenić, czy tak jest

- zatem: odpowiedź jest możliwa w konkretnej sytuacji

• fakt, że w akcie wypełnienia przedmiot jest mi dany (a więc bezpośrednio, naocznie obecny), nie oznacza jeszcze, że jest mi on tym samym dany całkowicie, ostatecznie, z więc, że żadne dalsze wypełnienie nie jest możliwe

- całkowita, pełna obecność czegoś jest tylko idealną granicą, celem

- celem intencji jest zawsze pełna, całkowita obecność domniemanego w niej przedmiotu - faktycznym rezultatem jest zawsze tylko jakaś konkretna, relatywna naoczność

9. jak może być dane to, co ogólne?

- nie jest to różnica przedmiotowej treści, gdyż żadnemu powszechnikowi nie można przyporządkować zmysłowo ujmowalnej treści, która odróżniałaby go od szczegółowych przypadków

- ani czerwień, ani trójkąt w ogóle nie dadzą się po prostu spostrzec

- czerwień i trójkąt w ogóle nie są przedmiotami w tym samym sensie, co przedmioty indywidualne

- akty naoczności ogólnej nie różnią się od aktów naoczności indywidualnej pod względem przedmiotowej treści (jak spostrzeżenie drzewa różni się od spostrzeżenia domu), ale różnią się pod względem sensu uświadamianej w nich przedmiotowości (pod względem sposobu ujęcia owej przedmiotowej treści)

- naoczność indywidualna - proste zwrócenie się ku przedmiotowi

- naoczność ogólna (ogląd istoty) - będący aktem złożonym, syntetycznym

- intencja „wielostopniowa” - materiałem syntezy są tu akty naoczności prostej, w której dane są jakieś przedmioty indywidualne (poszczególne przypadki)

- nie jest to jednak synteza aktów jako przeżyć; jej substratem nie są „akty jako przedmioty, lecz przedmioty tych aktów” (nie spostrzeżenie czerwonego domu, ale czerwień spostrzeganego domu)

- czerwień jest „obiektywna” - różni się nie tylko od każdego poszczególnego czerwonego przedmiotu, ale również aktu w którym jest dana

10. Formalnie fenomenologia rozumiana jest jako:

a) sposób podejścia do zagadnień filozoficznych i odrębna technika językowego przedstawiania wyników uzyskanych dzięki temu podejściu (metoda fenomenologiczna)

b) istnieją różne odmiany tej metody w zależności od talentu i psychiki uprawiającego ją

c) fenomenologia - to zespół twierdzeń, system teorii, które są wynikiem fenomenologicznego sposobu badania

Narodziny fenomenologii związane są z ogólną atmosferą panującą w filozofii po załamaniu się szkoły Heglowskiej, kiedy właściwie rozwija się ona jako:

1) psychologia empiryczna, eksperymentalna (psychologizm) - kto chce uprawiać filozofię musi uprawiać psychologię, gdyż właśnie psychologia jest podstawową nauką filozoficzną

2) pozytywizm - przy czym pozytywizm ten przechodzi w Niemczech w historyzm; pojęcie historyzmu jest bardzo szerokie i łączy w sobie elementy pozytywizmu (można określić historyzm jako pozytywizm nauk humanistycznych - wolne od wartościowania gromadzenie materiałów i faktów bez rozróżniania tego, co ważne i nieważne) z postulatami genetycznego traktowania badanego przedmiotu jako wyniku określonego rozwoju, który można śledzić w historii. Pojawia się problem relatywizmu, a mimo to filozofia występuje z roszczeniem obiektywności

3) nauka o filozofii - wpierw jest nauką historii filozofii; powstała bowiem wiedza o istniejącej filozofii i w ten sposób dochodzi się do tzw. Begriffsphilosophie

Husserla drażniły spory filozoficzne istniejące w ramach różnorodnych szkół i kierunków; chciał jednej filozofii, jednej nauki.

- W naukach przyrodniczych doświadczenie bezpośrednie (spostrzeżenie zmysłowe) jest redukowane; badacz skupia się na jego pewnych momentach, stronach (aspektach). Człowiek i jego kontakt z rzeczywistością są wówczas drugorzędne. Całość tego, co dane jest ograniczona, a nawet zafałszowana; zostaje sprowadzona do coraz mniejszych entia. Jest to rezultat analitycznego podejścia i wyeliminowania jakości (Kartezjusz, Locke). Taki właśnie pogląd reprezentowali empiryści XIX wieku (zwłaszcza J. S. Mill).

- U Ernsta Macha „świadomość” to nic innego jak wrażenia, elementy. Nie ma tu czegoś takiego jak strumień świadomości (a właśnie strumień świadomości jest tym, co pierwotnie dane w rozumieniu Husserla).

- Przeciw takiemu rozumieniu świadomości wystąpili Wiliam James (1842-1910) oraz Henri Bergson (1859-1941). James wprowadził określenie charakteru świadomości, którą porównywał do płynącego strumienia ze względu na jej zmienność, ciągłość i jedność; w ten sposób przeciwstawiał się asocjacjonistycznemu traktowaniu jej jako serii następujących po sobie stanów. Bergson (którego Husserl nie znał) z kolei wyróżnił dwie strony świadomości:

- statyczna (na wzór przestrzeni); fikcja intelektu,

- autentyczna, rzeczywista - czyste trwanie - świadomość płynąca. To, co przeżywam jest jednością, całością.

Z tego rozwinie się Husserlowska koncepcja strumienia świadomości jako określenia empirycznego życia świadomości, a później - po przeprowadzeniu redukcji transcendentalnej - koncepcja transcendentalnego życia czystej świadomości (czysty strumień świadomości). Przy okazji warto sobie uświadomić, jak przebiega w koncepcji Husserla proces redukcji fenomenologicznej (o czym będzie jeszcze mowa) - jako najszerszego rozumienia samej redukcji. Przede wszystkim redukcja fenomenologiczna jest ogólną nazwą zabiegów poznawczych mających na celu dotarcie do samych przedmiotów i zapewnienie przedmiotowego ugruntowania wiedzy przez eliminację (wzięcie w nawias) wszelkich nie wyznaczonych przez sam przedmiot i sposób jego prezentacji - przez to, co i jak dane - wtrętów, nastawień i supozycji. Wyróżnia się przy tym redukcję: filozoficzną, eidetyczną i transcendentalną:

a) redukcja filozoficzna - wstrzymanie się od uznania tez, które nie są dostatecznie uprawomocnione,

b) redukcja eidetyczna - operacja dochodzenia do oglądu eidetycznego; rozpatruje jedynie istoty, nie zaś fakty w ich konkretnym zindywidualizowaniu,

c) redukcja transcendentalna, która jest właściwą redukcją fenomenologiczną - oznacza wstrzymanie się od uznania tez, które nie są zagwarantowane przez zawartość przebiegów czystej świadomości (np. tezy o istnieniu świata zewnętrznego). Dane doświadczenia redukcja ta traktuje jako zjawiska (fenomeny - to, co dane bezpośrednio i naocznie); wyklucza negację istnienia świata (kwestia ta podlega ujęciu w nawias). Redukcja ta nazywa się transcendentalną dlatego, że prowadzi do rzeczywistości nie podlegającej już redukcji, do czystego ja (Ja transcendentalne).

W rezultacie tak skomplikowanego procesu oczyszczania przedmiotów myśli z elementów, które należy uznać za uboczne, można w fenomenologii Husserla wyróżnić następujące momenty (etapy) redukcji:

1) redukcja psychologiczna - prowadzi do ideacji świadomości. Ideacja to akt intuicyjnego poznania przedmiotów idealnych (Wesensschau - wgląd w istotę) lub proces dochodzenia do wglądu w istotę,

2) redukcja eidetyczna - prowadzi do ideacji przedmiotów świadomości,

3) pierwsza redukcja fenomenologiczna - prowadzi do uchwycenia czystego podmiotu,

4) druga redukcja fenomenologiczna - prowadzi do uchwycenia czystej subiektywności,

5) pierwsza redukcja transcendentalna - kresem jest Ja transcendentalne,

6) druga redukcja transcendentalna - kresem jest życie transcendentalne (czysty strumień świadomości).

• Postacią, która zasługuje na szczególną uwagę ze względu na ważność jej myśli dla zrozumienia Husserla jest Bernard Bolzano (1781-1848), filozof odkryty przez twórcę fenomenologii, chociaż z zapomnienia wydobyty już przez Franza Brentana. Bolzano jest autorem książki Wissenschaftslehre (Teoria wiedzy), wydanej w 1834 roku. Podstawowym problemem „teorii wiedzy” są prawdy same w sobie, przedstawienia, wnioskowania same w sobie, możliwości poznania i dokonywania odkryć. Bolzano wyróżnia: akt sądzenia i treść sądu (zdanie). Zdanie nie jest sądem, ponieważ pozostaje zdaniem bez względu na to, czy ktoś je wypowiedział, czy też go nie wypowiedział. Zdanie jako treść myśli lub sądu nie posiada bytu - nie powstaje i nie znika - powstaje i znika sąd, myśl o tej treści. Treść pomyślenia czy wypowiedzi nie zależy od aktu pomyślenia czy wypowiedzi; nie zależy od czasu ani ilości wypowiedzi - treść pozostaje tożsama. Zdanie samo w sobie istnieje, ale nie jest to istnienie realne. Teoria nauki zajmuje się treściami, znaczeniami wypowiedzi, zaś przedstawienie jest częścią zdania samego w sobie; jest „przedstawieniem obiektywnym”, bo nie zależy od podmiotu, który przedstawiałby je sobie. Nie posiada bytu, ale egzystuje; nie ulega powieleniu (jest jedno) mimo pomyślenia (przedstawienia) przez wiele jednostek. Prawda sama w sobie, to takie zdanie samo w sobie, które ujmuje przedmiot takim, jakim on jest. Przy czym przedmiot niekoniecznie musi istnieć. Prawda nie wymaga, aby ktoś ją pomyślał lub wypowiedział, np. w sali jest określona ilość krzeseł bez względu na to czy o tym wiemy, czy nie. Prawda sama w sobie to określoność bycia tak, a nie inaczej; nie jest rzeczą, podmiotem, ale jest. Zdanie samo w sobie, przedstawienie samo w sobie, prawda sama w sobie nie są czymś fizycznym ani psychicznym, ale stanowią „idealną jedność” - jak powie Husserl. Nie można zanegować istnienia prawdy; negacja taka zawiera sprzeczność, ponieważ sama negacja jest pewną prawdą; istnienie jednej prawdy umożliwia istnienie nieskończonej ilości prawd, ponieważ o każdym zdaniu prawdziwym można wypowiedzieć nową prawdę (np. prawdą jest, że dane zdanie jest prawdziwe itd.). Bolzano dochodzi do wniosku, że zdania i prawdy same w sobie są pomyślane przez Boga - czyli są myślami i sądami boskimi, wyrażającymi coś, co jest takie a nie inne. Dla człowieka jednakże prawda pozostaje sama w sobie, bo może istnieć nawet wtedy, gdy człowiek jej nie pomyśli.

• Kolejną postacią, choć z pewnością nie ostatnią w kolejności, mającą wpływ na filozofię Husserla jest jego nauczyciel Franz Brentano (1838-1917). Dla Brentana jednym z podstawowych pojęć filozofii jest istnienie; czasownik „jest” stosuje się do „rzeczy” i „nie-rzeczy”. Sfera bytu musi więc zostać rozszerzona o te właśnie „nie-rzeczy” (zakres bytu to to, co musi być zasadnie uznane). Do tak rozumianego bytu nie odnosi się klasyczna definicja prawdy; nie odnosi się ona do sądów przeczących (np. krasnoludki nie istnieją), bo nie ma takiej rzeczy z którą sąd byłby zgodny. Klasyczna definicja prawdy nie odnosi się również do tego, co nie jest rzeczą; właśnie w klasycznej definicji prawdy „res” tłumaczy się jako rzecz i dlatego jest ona niesłuszna. Zupełnie czym innym jest to, co realne, innym - to, co istniejące; przy czym istnienie jest pojęciem szerszym. To, co nierealne, ale istniejące to przedmioty immanentne, treść sądów prawdziwych, stosunki (np. „mniejszy” dotyczy przedmiotów realnych, ale sam nie jest realny). Przedmiot immanetny to „rzecz” o której się mniema, myśli, niezależnie od tego czy ona istnieje, czy też jest wyimaginowana, uznana czy odrzucona, kochana czy nienawidzona. „Każde zjawisko psychiczne charakteryzuje się tym, co scholastycy wieków średnich nazywali intencjonalnym (a także myślowym), wewnętrznym istnieniem przedmiotu, a co my określilibyśmy - używając wprawdzie miana niezupełnie pozbawionego dwuznaczności - odniesieniem do treści, skierowaniem ku przedmiotowi (przy czym przez przedmiot nie należy rozumieć tego, co realne), czyli immanentną przedmiotowością” - pisze Brentano. Teoria przedmiotów immanentnych wywodzi się od Arystotelesa i służyła do wyjaśnienia procesu percepcji - swoistą obecność przedmiotu w świadomości nazywano w średniowieczu myślową, intencjonalną. Tak samo zresztą jest u Kartezjusza, Locka, Berkeleya, Huma, Leibniza i Kanta. Treść sądu (także przedmiot nierealny) nie wiąże się z podmiotem sądzącym; istnieje przed poznaniem i po nim. Istota treści sądu: Gdy twierdzę, że A istnieje wyrażam przekonanie co do istnienia A i zwracam się ku obiektywnemu stanowi rzeczy, że A istnieje

Alexius Meinong (1853-1920), uczeń Brentana i twórca Gegenstandstheorie, podkreślał z kolei pozamyślowy charakter treści sądu. Nazywał go „tym, co obiektywne”. Z tego założenia wyszedł Husserl i teorię treści sądu przyjął za podstawę fenomenologii.

Reasumując można stwierdzić, że postaciami mającymi wpływ na rozwój podstaw fenomenologii byli:

a) Brentano - nauczyciel Husserla, twórca psychologii opisowej, w której opis przeżyć stanowić ma ostateczną podstawę psychologii,

b) Bolzano - antypsychologista; „a priori” Kanta z odrzuceniem form kategorii odgradzających od świata,

c) James - nieatomistyczna, nieasocjacjonistyczna analiza świadomości,

d) warto dodać, że również Kazimierz Twardowski analizował świadomość odmiennie niż czyniła to psychologia.

 Zob. ks. J. Krokos: Fenomenologia Edmunda Husserla, Aleksandra Pfändera, Maxa Schelera. Warszawa 1992, s. 43.

 E. Husserl: Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii. Księga pierwsza. Tłum. D. Gierulanka. 2. wyd. Warszawa 1975, s. 73.

 A. Półtawski: Słowo wstępne. W: E. Husserl: Medytacje Kartezjańskie z dodaniem uwag krytycznych Romana Ingardena. Tłum. A. Wajs. Warszawa 1982, s. XXV.

12

---