Zagadnienia do egz. z dziejów podróż. i turystyki., 9 II 2016
1. Pojęcia związane z turystyką:
�� turystyka:
o Światowa Organizacja Turystyki (UNWTO) definiuje turystykę jako ogół czynności osób,
które podróżują i przebywają w celach wypoczynkowych, służbowych lub innych nie dłużej
niż rok bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem, z wyłączeniem wyjazdów, w
których głównym celem jest aktywność zarobkowa wynagradzana w odwiedzanej
miejscowości,
o Encyklopedia PWN: wszelkie formy zmiany miejsca pobytu, jeśli nie są związane z pracą
zawodową lub zmianą miejsca zamieszkania, tak w kraju, jak i za granicą,
�� ruch turystyczny  to ogół przestrzennych przemieszczeń się ludzi związanych z dobrowolną,
czasową zmianą miejsca pobytu, środowiska, rytmu życia  w odniesieniu do określonego obszaru,
kierunku, okresu trwania,
�� turystyka kwalifikowana  to wspólne określenie rodzajów turystyki takich jak: piesza nizinna,
piesza górska, narciarska, turystyka rowerowa, motorowa, kajakowa i żeglarska, nadane aby
wyróżnić tę grupę spośród tradycyjnych rodzajów turystyki. Termin "turystyka kwalifikowana"
wywodzi się od:
o kwalifikacji osobowych, jakie posiąść musi turysta kwalifikowany;
o kwalifikowania osiągnięć turystycznych dla uzyskania coraz wyższych stopni odznak
turystycznych;
o wyczynu turystycznego  jest porównywana do sportu kwalifikowanego, w którym wyczyn
stanowi istotę działalności sportowców wyczynowych.,
�� turystyka masowa:
o wg podręcznika Ekonomia turystyki A. Panasiuka  stanowi całość zjawisk społecznych i
gospodarczych, wynikających z dobrowolnej i czasowo ograniczonej zmiany miejsca pobytu,
która podejmowana jest przez obcych dla zaspokojenia potrzeb niematerialnych, przy czym
użytkuje się przede wszystkim urządzenia przeznaczone dla dużej liczby ludzi;
o wg encyklopedii  formy turystyki, które mogą być uprawiane przez szerokie grono osób (np.
wędrówki piesze po górach, wędrówki rowerowe, zwiedzanie obiektów i miejscowości
turystycznych), nie wymagające specjalnego przygotowania.
2. Podział ruchu turystycznego ze względu na:
�� rodzaje:
o wypoczynkowy;
o poznawczy;
o turystów uprawiających konkretną turystykę, np. kwalifikowaną, zdrowotną, motywacyjną,
alternatywną, ekologiczną, etniczną itp.;
�� miejsce:
o wyjazdu,
o docelowe,
o zamieszkania turysty, które dzielimy na:
ż� ruch turystyczny w kraju (konkretnym),
ż� krajowy,
ż� zagraniczny,
�� czas:
o ruch turystyczny pobytowy (wczasy, obozy, kolonie)
o ruch turystyczny wycieczkowy
o wypoczynek świąteczny  weekendowy.
3. Wczasy a turystyka.
Wczasy są przykładem imprezy turystycznej, zwanej także produktem turystycznym, których celem jest
odpoczynek i regeneracja sił. W ofercie wczasowej jest brak wycieczek lub ich niemal zerowa obecność.
Każdy wycieczka traktowana jest jako element fakultatywny, za który płaci klient. Koszty jakie ponosi
wczasowicz to zazwyczaj pobyt w ekskluzywnym hotelu z opcją all inclusive.
4. Formy spędzania wolnego czasu dawniej i dziś.
�� faza I: (lata po zakończeniu I wojny światowej do końca lat 50 XX w.)  w motywacjach wyjazdów
dominują cele wypoczynkowe i rekreacyjne (regeneracja sił fizycznych i psychofizycznych);
�� faza II: (1960  1980)  główny motyw wyjazdów to konsumpcja turystyczna, w której dominował
bierny wypoczynek i rozrywka;
�� faza III: (lata 80 XX w. do połowy lat 90 XX w.)  pojawiają się nowe motywy wyjazdów
turystycznych tj. potrzeby natury psychicznej czyli potrzeba nowych doznań i nowych doświadczeń
(ciekawość świata, poznawanie czegoś nowego);
�� faza IV: (to okres trwający od końca XX.)  okres zmian w mentalności społeczeństwa; zaczyna
wzrastać zainteresowanie kulturą, historią kraju, ekologią, duże znaczenie zaczyna odgrywać
poznawcza i kulturalna, rodzi się turystyka biznesowa.
5. Podróżowanie w czasach nowożytnych.
Główne formy przemieszczania się w czasach nowożytnych:
�� pieszo  ludzie z nizin społecznych,
�� konno  ludzie, których było stać na wynajem bądz
kupno,
�� lektyki  ich powolny zanik do XVIII wieku,
�� karety i dyliżanse,
�� statki, okręty,
�� kolej szynowa  od 1825r.,
�� balony  od XIX wieku.
Miejsce noclegowe:
�� gospody  w Europie prawnie sankcjonowane w każdym z państw,
�� karczmy  przeznaczone dla miejscowych,
�� schroniska  masowe miejsca noclegowe,
�� hotele  od 1768r. (pierwszy współczesny w Exeter, UK), pierwsze stowarzyszenie hotelarskie:
Szwajcarskie Stowarzyszenie Hotelarskie  1886 r.,
�� stancje różnego typu.
Cele podróży:
�� nauka w uniwersytetach
�� odkrycia geograficzne,
�� poprawa warunków życiowych,
�� nowe rynki handlowe,
�� rozwój osobisty,
�� ośrodki pątnicze,
�� muzea  pierwsze w 1581r. we Włoszech  muzeum medycejskie, pierwsze poza Włochami  1679r.
w Anglii.
Najbardziej znane postacie tego okresu, które miały wpływ na podróżowanie:
�� Marco Polo (1254-1324)  jego opisy krajów i miejscowości w Dalekim Wschodzie (głównie Chin),
�� Krzysztof Kolumb  jego odkrycie Ameryki,
�� Vasco da Gama  morska droga do Indii,
�� Ferdynand Magellan  jego załoga opłynęła świat,
�� Thomas Cook  założyciel pierwszego biura podróży w 1841 roku, do 1865 roku miał filie już
niemal w każdym kraju w Europie.
Polska:
�� do podróżowania nakłaniał między innymi Mikołaj Rej w Żywocie człowieka poczciwego,
�� pierwszy przewodnik po Polsce  napisany w 1578 roku dla Króla Henryka Walezego przez
historyka, a jednocześnie kronikarza i sekretarza Zygmunta Augusta, biskupa warmińskiego Marcina
Kromera  Polska, czyli o położeniu, ludności, obyczajach, urzędach Rzeczpospolitej Królestwa
Polskiego,
�� w wieku XVII i w pierwszej połowie XVIII ogół polskiej szlachty ograniczał się do wyjazdów na
sejm i elekcje oraz ze zbożem do Gdańska lub do trybunału,
�� podniesienie świadomości geograficzne przez powołanie w 1740 roku przez Stanisława Konarskiego
Collegiuni Nobilium oraz utworzenie Komisji Edukacji Narodowej w 1773 roku,
�� fala emigracji Polaków po upadku I RP,
�� przełom XVIII i XIX wieku kształtowanie podstaw ruchu krajoznawczego,
�� pojawienie się pierwszych muzeów gromadzących pamiątki z podróży, związanych z historią i
kulturą zwiedzanych krajów, które zapoczątkowała Księżna Izabela Czartoryska (obecnie Muzeum
Czartoryskich w Krakowie i w Puławach),
�� działalność Stanisława Staszica i Juliana Ursyna Niemcewicza, uważanych za prekursorów polskiej
turystyki; Niemcewicz swoje wędrówki po kraju opisał w Pamiętnikach czasów moich, natomiast
Staszic jako pierwszy przemierzył całą Polskę ściśle pod kątem naukowym,
�� wędrówki po kraju Oskara Kolberga opublikowane w 1875 roku w dziele Lud. Jego zwyczaje,
sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusta, zabawy, pieśni, muzyka i tańce,
�� druga połowa XIX wieku Kraków miastem często odwiedzanym przez ziemiaństwo lub bogatych
mieszczan, którzy podróżowali do karpackich uzdrowisk i Zakopanego,
�� od 1867 roku w Galicji rozwijał się ruch turystyczny, który w 1873 roku doczekał się
zorganizowanej formy w postaci pierwszej turystycznej organizacji społecznej na ziemiach polskich
 Galicyjskiego Towarzystwa Tatrzańskiego; zadaniem GTT było przede wszystkim ochrona
przyrody, znakowanie szlaków, badanie polskich gór oraz zachęcanie do ich zwiedzania.
6. Rozwój uzdrowisk polskich i europejskich.
Miejscami dogodnymi do rozwoju uzdrowisk były: góry (szczególnie Alpy, Tatry, Beskidy, Karpaty,
Sudety), miejscowości nadmorskie (miejscowości nadbałtyckie), wody geotermalne (Balaton, & ..),
miejscowości o specjalnych cechach powietrza. Największe uzyskały dwie z ostatnich. Terapia opiera się
zarówno na piciu jak i kąpieli w wodach mających lecznicze. y
ródła mineralne zwykle zawierają
zauważalne ilości soli w roztworze, w tym węglan i siarczan wapnia i soli kuchennej, żelazo i siarkę.
Magnesz i wiele innych pierwiastków, zwłaszcza litu. W wodach znajdują się również gazy w znacznych
ilościach, głównie tlen i azot. Kwas węglowy odpowiedzialny jest za musowania. y
ródła termalne mają
dwojakie pochodzenie: wody z opadów atmosferycznych, które wznoszą się ze znacznych głębokości
wzdłuż szczelin; i wody wulkaniczne, które wpłyną na powierzchnię w postaci zarówno gejzerów i
gorących z
ródeł.
Historia uzdrowisk europejskich:
�� pierwsze były łaz
nie w antycznym Rzymie i Grecji  obok łaz
ni usytuowane były gimnazja i
biblioteki;
�� wiele łaz
ni zostało przekształconych przez Kościół w świątynie i tam udostępniano wody, które
służyły jako lecznicze podczas pielgrzymek, uzdrowienia następnie przypisywano Bogu i świętym;
�� miejscowością, której łaz
nie przetrwały od czasów antycznych to Bath (również Buxton, Derbyshire)
w Anglii usytuowane w dolinie rzeki Avon, gdzie Rzymianie znalez
li gorące z
ródła; Bath ponownie
zaczęło być postrzegane jako uzdrowisko za czasów panowania królowej Elżbiety w XVI wieku.
Wtedy też, konkretnie w 1590 roku otrzymało status miasta. W 1668 roku do Bath sprowadził się
doktor Thomas Guidott. Jego zainteresowanie gorącymi z
ródłami sprawiło, że miasto stało się
znanym wśród artystokracji kurortem wypoczynkowym i uzdrowiskiem. Ponowny szczyt rozwoju to
lata 1714-1830r.;
�� pierwsze łaz
nie parowe po upadku cesarstwa powstały około 1200 roku w Niemczech  stosowano
tam kąpiele hartujące, następnie powstawały łaz
nie w Anglii, sauny w Finlandii i banie w Rosji;
�� w średniowieczu jedną z najbardziej znanych łaz
ni były Karlowe Vary założone przez cesarza
Karola IV;
�� Baden-Baden w Niemczech;
�� kościół w wyniku zaraz, które łatwo przenoszone były przez kontakt w łaz
niach zwalczał je pod
koniec średniowiecza jako chorobonośne;
�� w 1326r. hutnik Collin le Loup odkrył żelaziste wody mineralne w LiŁge w Belgii; zyskały one
szybko sławę jako wyjątkowe ze względu na właściwości związane z układem krążenia oraz ze
względu na swoją barwę; podobnie odkryto te same z
ródła w Spa (angielskie słówko ma z
ródło w
tym mieście);
�� w 1626r. Elizabeth Farrow odnalazła w Scarborough wody kwasowe, gdzie założyła ośrodek
leczniczy;
�� w XVIII wieku odpoczynek arystokracji w uzdrowiskach przypominał letnie imprezy towarzyskie,
�� w pod koniec XVIII wieku i w XIX uzdrowiska zyskały nowych kuracjuszy pochodzących z
niższych warstw społecznych;
�� po incydencie epidemii cholery w Liverpoolu w 1842 roku lekarze zaczęli zalecać kąpiele w domach
i budowę sanitariatów jako czynnik zwalczający chorobę  od tego momentu uzdrowiska przyjmują
formę sanatoriów i ośrodków wypoczynkowych.
Historia uzdrowisk polskich:
�� pierwsze wzmianki dotyczą Cieplic Śląskich z 1137 roku, o Lądku Zdroju z 1242 roku, a Iwoniczu z
1520 r.;
�� pierwszy naukowy traktat o wodolecznictwie  Marcin z Miechowa 1522 r.
�� pierwsze dzieło o wodach mineralnych pt.  Cieplice  Wojciech Oczko, Kraków 1578 r.;
�� kolejne dzieło o lecznictwie uzdrowiskowym napisał w 1617 roku Erazm Sykst a przyboczny lekarz
króla Stanisława Augusta Jakub Moneta ogłosił w 1776 roku pracę o leczeniu zimną wodą górnych
dróg oddechowych;
�� zasługi w stworzeniu podstaw lecznictwa uzdrowiskowego położył w XVII wieku profesor i rektor
Uniwersytetu Jagiellońskiego dr Józef Dietl ogłaszając wiele prac na ten temat (początek
balneologii); w XX wieku E. Korczyński, A. Gluziński, A. Sabatowski, J. Jankowiak;
�� rozkwit uzdrowisk w Polsce przypada na XVIII i XIX wiek;
�� XVIII wiek  rozwój uzdrowisk w Krzeszowicach i Swoszowicach;
�� XIX wiek  powstaje uzdrowisko w Krynicy, rodzina Szalayów zakłada uzdrowiska w Szczawnicy
�� w Królestwie Kongresowym powstają ośrodki uzdrowiskowe w Busku Zdroju, Solcu, Ciechocinku i
Nałęczowie;
�� 1826r.  Chopin przebywa w Dusznikach;
�� 1905r.  powstanie Polskiego Towarzystwa Balneologicznego;
�� założenie Związku Uzdrowisk Polskich z siedzibą we Lwowie (póz
niej w Warszawie);
�� zniszczenia I wojny światowej;
�� 1922r.  pierwsza ustawa uzdrowiskowa, nowelizacja w 1928r.;
�� branie pod opiekę uzdrowisk przez państwo (w międzywojniu 6);
�� zniszczenia II wojny światowej;
�� zamiana pensjonatów na sanatoria i domy wczasowe;
�� rozwój medycyny uzdrowiskowej: Antoni Biernacki, Andrzej Czyżewicz, Wiktor Dega, Adam
Gruca, Stefan Wesołowski itp.;
�� ustawa o lecznictwie uzdrowiskowym w 1966r.;
�� rozkwit w latach 1962-1978;
�� po 1989r. następuje wybiórcze finansowanie uzdrowisk, prywatyzacja
7. Ruch pątniczy w Europie i Polsce.
Zjawisko pielgrzymowania jest niemal tak stare jak historia ludzkości. Można je uważać za jeden z
najstarszych przejawów ludzkich wędrówek wynikających z pozaekonomicznych motywów. Na przestrzeni
dziejów przybierało ono różne formy. Stawało się spontanicznym ruchem, niekiedy wymykającym się spod
kontroli oficjalnej religii. W katolickim Kościele pojawiło się niemal od samych początków i mimo
rozmaitych historycznych perturbacji, uzyskało swoją trwałą pozycję w duszpasterstwie. W historii Kościoła
katolickiego były momenty, gdy odnosił się on z wielką rezerwą do pielgrzymowania, by nie powiedzieć, iż
stawał się mu przeciwny. Z biegiem czasu pielgrzymka została uznana za jeden z cennych sposobów
wyrażania pobożności, służący nie tylko rozwojowi dewocji, ale przede wszystkim formowaniu wiary.
Kościół jednak nigdy nie zaliczał jej do religijnych obowiązków, choć zachęca do jej praktykowania. W
swej działalności obejmował opiekę nad rodzącym się często nieformalnie i spontanicznie ruchem.
Ukierunkowywał go i włączał do zwyczajnych struktur duszpasterskich.
W pierwszych trzech wiekach, z obawy przed skażeniem praktykami hebrajskimi i pogańskimi,
Kościół odnosił się z pewną rezerwą do pielgrzymowania i nie stanowiło ono kultycznego wyrazu
chrześcijaństwa. W tym jednak czasie rodziły się początki pobożnych nawiedzeń grobów męczenników, z
których w przyszłości rozwinęło się wotywne pielgrzymowanie. Od czasów Konstantyna Wielkiego, po
ustaniu masowych prześladowań w Cesarstwie Rzymskim, rozpoczął się intensywny rozwój pielgrzymek.
Ich celem stały się miejsca biblijne, przede wszystkim w Palestynie, najpierw związane z męką Pańską,
następnie z dziecięctwem i publiczną działalnością Chrystusa. Stała się ona dla chrześcijan wielkim
 miejscem świętym   Ziemią Świętą . Podbój Ziemi Świętej przez Arabów (638 r.) znacznie utrudnił
dostęp do jej pamiątek. To jednak nie zatrzymało rozwoju pątniczego ruchu. Wieki średnie stały się złotym
okresem dla pielgrzymowania. Rozwijały się inne kierunki pielgrzymek. Na czoło wysunął się Rzym,
miejsce męczeńskiej śmierci apostołów Piotra i Pawła oraz siedziba następcy św. Piotra. Tam znajdowały
się katakumby mieszczące groby męczenników i pierwszych chrześcijan. Tam też zgromadzono wiele
ważnych dla chrześcijan relikwii, np. relikwie Męki Pańskiej, schody święte. Wszystko to przyciągało
pątników. Tworzyły się liczne pątnicze drogi do Rzymu  ad Petri sedem  poprzez całą Europę (np. droga
Frankońska).
Od IX wieku kształtuje się najbardziej znana sieć szlaków do grobu św. Jakuba w Compostelli
(Santiago de Compostella) będąca niemal symbolem średniowiecznej Europy i tworzenia jej kultury. Innym
przykładem z tamtych czasów są drogi do grobu św. Marcina w Tours, do grobu św. Tomasza Becketa w
Canterbury oraz sanktuariów dedykowanych św. Michałowi Archaniołowi (Monte Gargano w Puglia i Mont
Saint Michel w Normandii). Z biegiem czasu będą powstawać analogiczne, kolejne szlaki do innych
sanktuariów od międzynarodowych do lokalnych. W Polsce szczególnie znane są szlaki pielgrzymkowe do
narodowego sanktuarium na Jasnej Górze kształtujące się od XVII w. Współcześnie obserwujemy zjawisko
ożywienia, choć w nowych formach, owych tradycyjnych szlaków. Przykładowo w Hiszpanii powstała
dobrze zorganizowana i coraz intensywniej uczęszczana sieć szlaków ku Santiago de Compostella. Odradza
się ta droga przez Niemcy i Francję. W Austrii wyznakowano europejską drogę pielgrzymkową
(Europ�ische Pilgerweg).
Stosunkowo póz
no rozprzestrzeniły się pielgrzymki do miejsc związanych z osobą Matki Bożej. Co
prawda istniały one niemal od zarania chrześcijaństwa. Już w pierwszych wiekach powstawały słynne
sanktuaria maryjne nawiedzane przez wiernych w Rzymie, Antiochii, Konstantynopolu bądz
Jerozolimie.
Dopiero jednak w póz
nym średniowieczu i w epoce kontrreformacji pielgrzymki te zaczęły zyskiwać
szeroki rozgłos. Współcześnie to one stanowią przeważający procent spośród wszystkich innych. W
pierwszym etapie pielgrzymki kierowały się ku miejscom związanymi z życiem Maryi opisanym przez
apokryfy oraz pamiątkami z jej życia (prawdziwymi bądz
domniemanymi), takimi jak domek nazaretański,
grób, rekwizyty z Jej życia uznane za relikwie. W drugim etapie dążyły one do miejsc, gdzie czczono Jej
obrazy i gdzie miały miejsce prawdziwe bądz
domniemane objawienia oraz związane z nimi cuda.
Na rozwój pątnictwa i jego ukierunkowanie swój wpływ miały historyczne wydarzenia. Należały do
takich wojny, zarazy, katastrofy, klęski elementarne bądz
też wydarzenia polityczne (zagrożenie ze strony
Kulturkampfu, komunizmu itp.). Wzmagały one potrzebę uciekania się pod nadprzyrodzoną opiekę,
błaganie o wstawiennictwo Matki Bożej i świętych Pańskich. W trudnych okresach integrowały i umacniały
duchowo. Były oparciem w walce o prawa ludzkie i wolność. Często po tego rodzaju wydarzeniach
budowano wotywne kościoły, które stawały się ośrodkami dalszego pielgrzymowania z intensywniejszą
modlitwą o zachowanie od ponownych nieszczęść i zagrożeń.
8. Zorganizowany ruch turystyczny na ziemiach polskich XIX- XX w.
Austro-Węgry:
�� najlepsze warunki w Austro-Węgrach, gdyż władze nie utrudniały ruchu turystycznego, a ziemie te
były najatrakcyjniejsze turystycznie;
�� w polskich Tatrach i Beskidach próbowano naśladować austriacki model współdziałania organizacji i
instytucji zainteresowanych rozwojem turystyki co doprowadziło do powstania w roku 1873
pierwszej polskiej organizacji turystycznej  Towarzystwa Tatrzańskiego, które zmieniło póz
niej
nazwę na Galicyjskie Towarzystwo Tatrzańskie a następnie na Polskie Towarzystwo Tatrzańskie;
powstało ono z inicjatywy Feliksa Pławickiego, Tytusa Chałubińskiego, Adolfa Tetmajera i Józefa
Stolarczyka. Cztery główne cele Towarzystwa określone w Statucie to:
1. umiejętne badanie Karpat, a w szczególności Tatr i Pienin oraz rozpowszechnianie zebranych
o nich wiadomości,
2. zachęcanie do ich zwiedzania i ułatwianie przystępu do nich i ułatwianie tamże pobytu
turystom, a w szczególności swoim członkom oraz badaczom i artystom udającym się do
Karpat, Tatr i Pienin w celach naukowych i artystycznych;
3. ochrona zwierząt halskich (alpejskich), kozic i świstaków,
4. wspieranie przemysłu górskiego wszelkiego rodzaju,
�� najważniejsze osiągnięcia pierwszych lat działalności Towarzystwa Tatrzańskiego można wymienić
m.in.:
o powstanie pierwszego schroniska górskiego w polskich górach nad Morskim Okiem w 1874
r. oraz schronisk w Dolinie Pięciu Stawów i w Dolinie Roztoki w 1876 roku,
o opracowanie w 1888 roku pierwszego w Europie projektu utworzenia Parku Narodowego w
Tatrach,
o powstanie w 1907 Zakopiańskiego Oddziału Narciarzy w Zakopanem - narodziny nowej
gałęzi turystyki - narciarstwa. Założycielami tej organizacji byli m.in. Stanisław Barabasz,
który w roku 1894 odbył pierwszą wycieczkę narciarską w Tatry, Mieczysław Karłowicz i
Mariusz Zaruski,
o powstanie w 1909 roku Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Jego
założycielem był Mariusz Zaruski, a główną przyczyną powstania śmierć Mieczysława
Karłowicza pod lawiną na zboczach Kościelca w Tatrach,
o utworzenie Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem i publikacja wielu wydawnictw, m.in.
 Pamiętników Towarzystwa Tatrzańskiego - póz
niej  Wierchów ,  Taternika ;
o zamiana Zakopanego z wioski w uzdrowisko,
�� konkurencyjne dla Towarzystwa Tatrzańskiego, a działające w rejonie Beskidów powstało w roku
1893 we Frydku Beskidenverein  Towarzystwo Beskidzkie (w 1905 roku przeniesione do
Cieszyna), stawiające sobie za cel rozwój turystyki w rejonie Beskidu Śląskiego;
�� za pierwszy krok w tworzeniu komercyjnej gospodarki turystycznej można uznać w tym okresie
utworzenie w 1903 roku przez Zofię Biesiadecką w Oświęcimiu pierwszego biura zajmującego się
sprzedażą biletów okrętowych do Ameryki;
Prusy:
�� brak rozwoju turystycznego na ziemiach podbitych ze względu na niską atrakcyjność i peryferyjność
położenia;
�� w roku 1842 zbudowano w Poznaniu hotel  Bazar  jeden z pierwszych w Europie hoteli w
dzisiejszym tego słowa znaczeniu;
�� powstanie pierwszej polskiej organizacji turystycznej w zaborze pruskim pozwolono dopiero w roku
1913 założono Poznańskie Towarzystwo Turystyczne;
�� bardzo intensywny rozwój turystyki na Śląsku, co wiązało się z atrakcyjnością Karkonoszy i Ziemi
Kłodzkiej;
�� w 1813 roku z rąk króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III Franz Pabel otrzymał nominację na
"Mianowanego królewskiego przewodnika i kasjera Szczelińca Wielkiego". Była to pierwsza w
Europie urzędowa nominacja przewodnicka;
�� w roku 1817 w Jeleniej Górze powstała pierwsza na świecie organizacja przewodników i tragarzy
lektyk, którzy to stosując urzędowe cennik mieli prawo do prowadzania turystów po Karkonoszach i
Kotlinie Jeleniogórskiej;
�� w 1837 roku wybudowano także pierwsze typowo turystyczne schroniska górskie w Sudetach
Zachodnich: na Wysokim Kamieniu w Górach Izerskich i nad Śnieżnymi Kotłami w Karkonoszach;
�� w roku 1880 z inicjatywy Theodora Donata w Jeleniej Górze powstało Towarzystwo Karkonoskie
(Riesengebirgsverein  RGV);
�� w 1881 roku powstało Kłodzkie Towarzystwo Górskie (Glatzer Gebirgsverein - GGV), w 1882 roku
Towarzystwo Sowiogórskie (Eulengebirgsverein), w 1885 roku Towarzystwo Ślężańskie
(Zobtengebirgsverein).
Rosja:
�� nierozwinięta turystycznie, wymagany paszport w ruchu turystycznym;
�� rozwijała się głównie w uzdrowiskach w Nałęczowie, Busku i Ciechocinku;
�� z inicjatywy Aleksandra Janowskiego w Warszawie, w roku 1906 udało się zarejestrować statut
Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, które nie było nastawione na zarobki, ale rozwijanie
świadomości społecznej. Statut PTK zakładał następujące cele:
1. zbieranie wiadomości krajoznawczych i szerzenie ich wśród ogółu;
2. gromadzenie zbiorów naukowych dotyczących ziem polskich;
3. organizowanie wycieczek po kraju;
4. organizowanie wystaw krajoznawczych oraz roztaczanie opieki nad pamiątkami
historycznymi i osobliwościami przyrody.
Międzywojnie:
�� pomimo drugorzędnego znaczenia podróży turystycznej w porównaniu do strat wojennych i budowy
kraju administracja państwowa dostrzegła możliwości rozwoju turystyki tworząc w 1919 roku w
Ministerstwie Robót Publicznych Referat Turystyki. Kierownikiem referatu do 1932 roku był dr
Mieczysław Orłowicz  aktywny działacz krajoznawczy, autor pierwszych przewodników
turystycznych po ziemiach polskich;
�� w 1924 roku powołano jako organ doradczy Międzyministerialną Komisję Turystyczną;
�� w roku 1932 opiekę nad turystyką przejęło Ministerstwo Komunikacji, w którym powołano Wydział
Turystyki Ogólnej;
�� w 1935 roku pod patronatem Ministerstwa Transportu powołano Ligę Popierania Turystyki, która
przyczyniła się do rozwoju turystyki w Polsce. Podczas kilkuletniej działalności Lidze udało się
doprowadzić m.in. do wybudowania kolejek na Kasprowy Wierch i na Gubałówkę w Tatrach oraz na
Górę Parkową w Krynicy. Zasługą Ligi była także budowa kilku schronisk i hoteli turystycznych
(m.in. domy wycieczkowe w Augustowie i Gdyni oraz hotel górski na Kalatówkach w Tatrach) oraz
rozpoczęcie badań nad turystyką ze szczególnym uwzględnieniem koniunktury gospodarczej i planu
inwestycji turystycznych;
�� w tym okresie doszło także do wydania kilku aktów prawnych mających wpływ na rozwój turystyki.
W 1922 roku wydano ustawę o uzdrowiskach normującą warunki jakim powinna odpowiadać
miejscowość uzdrowiskowa, nadającą kategorie uzdrowiskom oraz regulującą zasady tworzenia
funduszy kuracyjnych. W 1928 roku uchwalono ustawę o opiece nad zabytkami, a w 1934 roku
ustawę o ochronie przyrody. Przygotowano także projekt ustawy o popieraniu turystyki, jednak ten
nigdy nie został uchwalony;
�� w celu ułatwienia organizacji wyjazdów turystycznych w 1923 roku we Lwowie powstało pierwsze
polskie biuro podróży  prywatna spółka  Orbis , której udziały wkrótce wykupił Bank PKO. Dzięki
temu Orbis stał się największym polskim biurem podróży posiadającym w 1939 roku 155 placówek
krajowych i przedstawicielstw zagranicznych, m.in. w Berlinie, Brukseli, Nowym Jorku, Paryżu,
Londynie i Wiedniu;
�� w 1937 roku Spółdzielnia Turystyczno  Wypoczynkowa  Gromada , której celem była organizacja
wyjazdów mieszkańców wsi;
�� w roku 1928 Polskie Towarzystwo Krajoznawcze założyło biuro podróży POLTUR, którego celem
było rozszerzenie działalności usługowej towarzystwa;
�� do znacznego wzrostu liczby obiektów noclegowych przyczyniło się także postanie w 1926 roku
Polskiego Towarzystwa Schronisk Młodzieżowych, które to na potrzeby turystyki szkolnej zajęło się
tworzeniem szkolnych schronisk wycieczkowych.
PRL:
�� cel: stworzenie turystyki masowej dla każdego;
�� marginalne traktowanie turystyki przez władze centralne i regionalne;
�� w 1945 roku utworzono Wydział Turystyki w Ministerstwie Transportu przemianowany w 1949
roku na Biuro Turystyki;
�� w roku 1950 powołano organ doradczy Ministra Komunikacji  Radę Turystyczną. Wyższą rangę
otrzymała administracja turystyczna w roku 1952, kiedy to powołano Komitet do Spraw Turystyki
przy Prezesie Rady Ministrów. Już jednak w 1954 roku nadzór nad Komitetem do Spraw Turystyki
przejął Główny Komitet Kultury Fizycznej;
�� w roku 1950 doszło do połączenia Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i Polskiego Towarzystwa
Krajoznawczego w Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (PTTK). Od tej chwili PTTK
stało się główną i największą organizacją turystyczną w Polsce. Poprzez swoje działania PTTK
przyczyniało się do edukacji turystycznej młodzieży i dorosłych. W ramach swych struktur PTTK
kształciło całe rzesze działaczy społecznych i tzw. kadry programowej nadając uprawnienia m.in.
organizatorów turystyki, młodzieżowych organizatorów turystyki, instruktorów krajoznawstwa,
ochrony zabytków, ochrony przyrody, przodowników turystyki kwalifikowanej. W gestii PTTK
znalazło się także kształcenie przewodników turystycznych i nadawanie uprawnień przewodników
górskich, terenowych, miejskich i zakładowych;
�� utworzenie w 1960 roku Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki (GKKFiT), który zaczął
tworzyć ramy prawne dla rozwoju gospodarki turystycznej w Polsce;
�� w 1960 roku na mocy ustawy o organizacji spraw kultury fizycznej i turystyki powołano Centralny
Fundusz Turystyki i Wypoczynku, którego zadaniem było rozszerzenie bazy noclegowej w kraju na
potrzeby turystyczne;
�� w roku 1978 doszło do podziału GKKFiT na Główny Komitet Kultury Fizycznej i Sportu
odpowiedzialny za sprawy sportu i rekreacji i Główny Komitet Turystyki (GKT). GKT zajmował się
sprawami zagospodarowania turystycznego kraju, hotelarstwa i obozowisk turystycznych oraz
rozwoju turystyki (aspekty społeczne i obsługa ruchu turystycznego). Z uprawnień GKT wyłączono
natomiast nadzór nad utworzoną w 1977 roku Centralą Turystyczną  Orbis (przywrócono w
1981r.);
�� w roku 1986 doszło do połączenia obu Komitetów i ponownego utworzenia Głównego Komitetu
Kultury Fizycznej i Turystyki. Po roku działalności został on zlikwidowany i w 1987 roku sprawy
turystyki socjalnej i usportowionej przekazano Komitetowi do Spraw Młodzieży i Kultury Fizycznej,
a sprawy usług turystycznych i turystyki komercyjnej Ministerstwu Rynku Wewnętrznego. Już w
nowych warunkach polityczno-gospodarczych w 1991 roku utworzono kolejną samodzielną
instytucję turystyczną - Urząd Kultury Fizycznej i Turystyki.
9. Taternictwo, najważniejsze szlaki i schroniska górskie do 1939 roku.
�� o taternictwie, mówić możemy dopiero w II połowie XIX wieku;
�� różnica między turystyką a taternictwem tylko dzisiaj jest wyraz
na, kiedyś była płynna. Nawet
pierwsza polska organizacja taternicka  STTT (1903) w nazwie miała  turystyczna ;
�� ogromne znaczenie dla rozwoju turystyki tatrzańskiej miała działalność Stanisława Staszica w latach
1802  1805. Zdobył on Kołowy Szczyt, był także na Sławkowskim Szczycie i na A
omnicy.
Owocem naukowym jego podróży stała się fundamentalna praca  O ziemiorodztwie Karpatów i
innych gór i równin Polski ;
�� Eugeniusza Janotę i Józefa Stolarczyka czasem nazywa się  pierwszymi polskimi taternikami , gdyż
pierwiastek odkrywczo-sportowy w ich działalności odgrywał niemałą rolę. Janota był pierwszym
turystą na Świnicy (1867), zdobył też Kozi Wierch i Granaty. Stolarczyk  długoletni proboszcz
zakopiański, zdobył Baranie Rogi (1867), wszedł na Gierlach oraz jako pierwszy Polak na Lodowy
Szczyt;
�� co do zdobycia najwyższego szczytu Tatr długo nie było pewności. Pretendowali do tego również
dwaj polscy botanicy Zygmunt Bośniacki i Wojciech Grzegorek, którzy wraz z zakopiańskimi
przewodnikami weszli na Gierlach w 1855 roku. Obecnie jednak przyjmuje się, że pierwsze wejście
należy do Johanna Stilla i jego czterech towarzyszy w 1834 r.;
�� w 1873 roku zjawił się w Tatrach dr Tytus Chałubiński. Wniósł on niewiele do samego zdobywania
szczytów tatrzańskich, ale jego autorytet sprawił, że Tatry stały się bliższe i bardziej zrozumiałe
również dla części społeczeństwa zamieszkującego Królestwo Polskie, głównie Warszawę.
Chałubiński propagował lecznicze zalety Tatr i Podhala;
�� w tym samym roku, gdy w Tatrach pojawił się Chałubiński, turystyka górska zaczęła się
organizować. Powstało Towarzystwo Tatrzańskie, po odzyskaniu niepodległości przemianowane na
Polskie Towarzystwo Tatrzańskie (PTT). Dziś spadkobiercami tych organizacji są PTTK i
stosunkowo niedawno reaktywowane PTT;
�� kolejnym człowiekiem, któremu przypisuje się pionierską rolę w taternictwie był Jan Gwalbert
Pawlikowski. Mieczysław Świerz nazwał go nawet  pierwszym nowoczesnym taternikiem .
Pawlikowski już w 26 roku życia wyrzekł się kariery taternickiej, jednak do tego czasu zdołał zrobić
zdumiewająco wiele. Wszedł na Kieżmarski Szczyt od Kamiennego Stawu, na A
omnicę od
Kieżmarskiego Stawu, w 1880 roku zdobył Szatana, w tym samym roku lub rok wcześniej zdobył
turnię Mnicha. We wszystkich tych wspinaczkach towarzyszył mu znakomity przewodnik Maciej
Sieczka;
�� przełom XIX i XX wieku wraz z pojawieniem się dwóch wybitnych indywidualności  Karola
Englischa i Janusza Chmielowskiego  przyniósł postęp w dotychczas jednostkowym zdobywaniu
Tatr. Działalność Englischa była niezwykle bogata. Zdobył on kilkanaście dziewiczych szczytów
tatrzańskich, wśród nich Solisko, Zmarzły Szczyt, Dziką Turnię, Jaworowy Szczyt, no i przede
wszystkim Ostry Szczyt  kolejny symbol niedostępności tatrzańskiej; Chmielowski jako pierwszy
wszedł na Rumanowy Szczyt, Kaczy Szczyt, Zadniego Mnicha i Orlą Basztę, na Żabi Szczyt Wyżni
i Żabiego Mnicha, był też pierwszy zimą na Gierlachu. Największą jednak zasługą Chmielowskiego
było związanie taternictwa z nowoczesnym alpinizmem. On pierwszy zaczął używać najnowszego
sprzętu taternickiego i nosić się jak alpinista;
�� w 1903 roku została założona Sekcja Turystyczna Towarzystwa Tatrzańskiego  pierwsza
organizacja taternicka sensu stricte. Pierwszym przewodniczącym Sekcji został Janusz Chmielowski.
Zasługi Sekcji dla rozwoju taternictwa są ogromne, jednak na początku swego istnienia nie nadążała
ona za żywiołowym rozwojem taternictwa sportowego. Spowodowało to powstanie paru prywatnych
klubików-zespołów:  Bacówka (Kazimierz Panek i Ignacy Król),  Himalaya Club (Roman
Kordys, Zygmunt Klemensiewicz i Jerzy Maślanka),  Klub Kilimandżaro (bracia Goetlowie, bracia
Świerzowie, Władysław Kulczyński junior). Wkrótce te prężne zespoły zdominowały starszych
działaczy i stanęły na czele STTT. Nastąpiła zmiana charakteru tej organizacji: przekształcenie się w
klub o charakterze wyłącznie taternickim, stawiający swoim członkom wymagania sportowe;
�� trudności tych wspinaczek odpowiadały dzisiejszemu IV stopniowi trudności. W latach
poprzedzających I wojnę światową trudności te zostały przekroczone o cały stopień. W 1909 roku
Kordys i Znamięcki poprowadzili nowy nadzwyczaj trudny wariant na północnej ścianie
Jaworowego Szczytu, w 1910 roku zdobyta została południowa ściana Zamarłej Turni, do dziś
uważana za typowy wzorzec trudności V stopnia. Autorami tego ostatniego przejścia byli czterej
zakopiańczycy: Henryk Bednarski, Józef Lesiecki, Leon Loria i Stanisław Zdyb. Pojawiły się w
Tatrach również kobiety, chodzące w owym czasie oczywiście u boku mężczyzn. Najlepszymi
taterniczkami tego okresu były Wanda Jerominówna, Helena Dłuska i Jadwiga Roguska-Cybulska.
Rozrost szeregów taterników wpłynął na zwiększenie liczby wypadków. W 1909 roku z inicjatywy
Mariusza Zaruskiego zawiązało się Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe (TOPR);
�� w 1924 roku powstaje w Krakowie Sekcja Taternicka Akademickiego Związku Sportowego
(STAZS), która po raz pierwszy w taternictwie polskim stawia kandydatom na członków statutowe
wymagania przejścia określonej ilości dróg wspinaczkowych. W łonie Sekcji wybija się grupa
 Syfonów . Są to bracia Alfred i Jan Alfred Szczepański, Stanisław Krystyn Zaremba, Jan
Kazimierz Dorawski, a nieco póz
niej dołącza do niej warszawiak Mieczysław Szczuka;
�� w owocnym 1935 roku uwieńczone zostają kilkuletnie wysiłki zjednoczenia polskiego ruchu
taternickiego. Z trzech organizacji: Sekcji Turystycznej PTT, Koła Wysokogórskiego przy Oddziale
Warszawskim PTT oraz Sekcji Taternickiej AZS w Krakowie, zostaje powołany ogólnopolski Klub
Wysokogórski PTT z siedzibą w Warszawie;
�� tuż przed samą wojną dają o sobie znać młodzi warszawscy taternicy Włodzimierz Gosławski i
Tadeusz Orłowski ( Stolik ), krakowska grupa  Pokutników (Adam Górka, Czesław A
apiński,
Marian Paully i Kazimierz Paszucha) oraz Zdzisław Kirkin-Dziędzielewicz z braćmi Czesławem i
Stanisławem Wrześniakami. Z osobami Gosławskiego i Orłowskiego związany jest postęp w
technice klasycznej, głównie ze względu na wspaniałą drogą środkiem północnej ściany Galerii
Gankowej. Dziędzielewicz wraz ze Zbigniewem Kubińskim wytyczyli na zachodniej ścianie
Kościelca skrajnie trudną drogę, która 12 lat czekała na powtórzenie. Dziędzielewicz, Wrześniacy i
przede wszystkim  Pokutnicy wprowadzili w Tatry wynalezioną w Alpach technikę podciągową.
Po nieśmiałych próbach przedwojennych technika podciągowa święciła triumfy w latach II wojny
światowej.
10. Przewodnictwo turystyczne na ziemiach polskich do 1939 roku.
W Galicji najbardziej zasłużoną, lecz nie jedyną, organizacją turystyczną było Towarzystwo
Tatrzańskie. We Lwowie, będącym prężnym ośrodkiem akademickim, dynamicznie wśród młodzieży
rozwijały się zainteresowania o charakterze turystycznym. W 1906 roku, jeden z najbardziej zasłużonych
działaczy polskiego krajoznawstwa, Mieczysław Orłowicz (1881 1959), zainicjował działalność
Akademickiego Klubu Turystycznego. Był jego prezesem od następnego roku, a współpracowali z nim
m.in. Kazimierz Meyer i Roman Kordys. W latach 1908 1910 Klub stanowił sekcję lwowskiego
Akademickiego Związku Sportowego. W tym czasie liczył on około 500 członków. Organizował wiele
zbiorowych wycieczek w atrakcyjne okolice miasta oraz Karpaty, Beskidy i Tatry. Akademicki Klub
Turystyczny zakończył działalność w 1923 roku. Mieczysław Orłowicz popularyzował turystykę, pisząc
wiele artykułów i przewodników.
Na szczególną uwagę zasługuje działalność Polskiego Towarzystwa  Beskid Śląski , chociażby ze
względu na jego patriotyczne dokonania. Organizacja ta zwalczała antypolskie zachowania Beskidenvereinu
oraz demonstrowała czynną obecność Polaków w turystyce górskiej. W okresie zaborów wielu Niemców
traktowało Beskid Śląski jako obszar ich wyłącznej dominacji.
Turystyka znalazła uznanie także w środowisku robotniczym. Inauguracja działalności turystycznej
wśród robotników miała miejsce na Śląsku Cieszyńskim, który należał do najbardziej uprzemysłowionych
obszarów Galicji, tym bardziej że władze austriackie nie czyniły tam wielkich problemów z ich rejestracją.
Pierwszą organizację kulturalno-sportową młodzieży robotniczej powołał działacz Polskiej Partii
Socjalno-Demokratycznej Tadeusz Reger. W 1908 roku utworzył on Stowarzyszenie Polskich Robotników
i Robotnic  Siła . W statucie Stowarzyszenia zapisano, że jego celami są m.in.  podniesienie zdrowia
swoich członków przez pielęgnowanie muzyki, sportów, jak gimnastyki, jazdy na kole . Poszczególne koła
Stowarzyszenia Polskich Robotników i Robotnic  Siła organizowały wzajemną wymianę turystów.
Popularną formą spędzenia wolnego czasu były wycieczki rowerowe. Turyści wybierali na ogół krótkie
trasy wycieczek i wyjeżdżali przede wszystkim do sąsiednich miejscowości.
Duże znaczenie dla kształtowania turystyki robotników miało powołanie w Krakowie w 1912 roku
Robotniczego Koła Turystycznego. Jego twórcą był publicysta, działacz socjalistyczny i taternik Kazimierz
Czapiński (1882 1941). Rok póz
niej Koło przekształciło się w Robotniczy Klub Turystyczny. Niestety
wybuch I wojny światowej przerwał jego funkcjonowanie.
Działalność turystyczną prowadził także Uniwersytet Ludowy im. Adama Mickiewicza w Krakowie.
Młodzież socjalistyczna skupiona wokół organizacji  Zjednoczenie , które istniało przy Uniwersytecie
Jagiellońskim w latach 1896 1898, organizowała szereg wycieczek.
W środowisku wiejskim turystyka zaczęła rozwijać się na przełomie XIX i XX wieku. Miała ścisły
związek z działalnością oświatową prowadzoną od 1891 roku przez Towarzystwo Szkoły Ludowej oraz
aktywnością organizacji niepodległościowych, takich jak Towarzystwo Gimnastyczne  Sokół , Drużyny
Bartoszowe, Związki Strzeleckie i Drużyny Strzeleckie. Ruch turystyczny ożywił się w 1894 roku przy
okazji zwiedzania wystawy rolniczej we Lwowie. Wyjazdy zorganizowanych grup prowadziły kółka
rolnicze.
W okresie I wojny światowej powstała specyficzna organizacja, która pragnąc prowadzić działalność
polityczną i wojskową, urządzała imprezy turystyczne. Było to Towarzystwo Strzelecko-Sportowe
 Piechur , które istniało od 27 stycznia 1917 r. do 4 marca 1918 r., gdy zostało rozwiązane przez
okupacyjne władze austriackie.  Piechur był działającą legalnie nadbudową Polskiej Organizacji
Wojskowej. Na jego pieczęciach widniał orzeł, zaś dokumenty miały charakter pism wojskowych. Statut
 Piechura został zatwierdzony decyzją C.K. Generalnego Gubernatora Wojskowego w Lublinie.
Warszawskie Towarzystwo Wioślarskie zostało utworzone w 1878 roku, a zalegalizowane w 1882
roku. Jego zadaniem, według statutu, było  zachęcanie ludności miejscowej do jazdy na łodziach
wiosłowych i żaglowych... .
Warszawskie Towarzystwo Cyklistów powołane zostało 6 kwietnia 1886 roku. Koszt zakupu roweru
wynosił wówczas około 50 rubli i powodował, że nie każdy kto chciał, mógł go kupić. W związku z tym
Towarzystwo miało elitarny charakter.
Jednakże dla rozwoju turystyki pod zaborem rosyjskim najbardziej zasłużyło się Polskie
Towarzystwo Krajoznawcze, które zostało utworzone w Warszawie w 1906 roku. Za jego twórcę uważa się
Aleksandra Janowskiego (1866 1944), który był urzędnikiem kolei warszawsko-wiedeńskiej najpierw
w Sosnowcu, a póz
niej w Warszawie. Z racji wykonywanego zawodu miał darmowy przejazd pociągiem, co
inspirowało go do licznych podróży, w trakcie których podziwiał piękno ojczystych krajobrazów i doceniał
wartość historyczną zabytków.
Turystyka nie była obca także młodzieży wiejskiej. W tym środowisku, wokół czasopisma
 Drużyna , rozwijał się ruch zwany drużyniackim. Utworzone zostały zespoły śpiewacze, kółka straży
pożarnej oraz kółka krajoznawcze. O popularyzację krajoznawstwa i turystyki wśród ludności wiejskiej
zabiegał etnograf i działacz społeczny Adam Chętnik (1885 1967). Celem jego działalności było
rozbudzenie miłości do ojczystej ziemi. Związany był z Kurpiami. Utworzył muzea regionalne w A
omży
i Nowogrodzie A
omżyńskim. Szczególne miejsce w działalności pisarskiej poświęcił wczasom i turystyce
ludności wiejskiej. Wyszedł z propozycją, aby młodzież ze wsi, która uczy się w miastach, spędzała wakacje
w rodzinnych stronach i tam dla młodzieży organizowała różne zajęcia z zakresu kultury fizycznej oraz
turystyki.
Jeden z wynalazków XIX wieku, a mianowicie samochód, wpłynął na przemiany w turystyce.
Samochody mogli kupować jedynie najbardziej zamożni i dlatego turystyka samochodowa miała zakres
elitarny. Pierwsze wycieczki samochodowe na ziemiach polskich odbyły się już w 1897 roku, a w 1907 roku
przystąpiono do tworzenia organizacji skupiającej automobilistów. W 1909 roku powstało Towarzystwo
Automobilistów Królestwa Polskiego.
Na szczególną uwagę zasługuje fakt powołania 12 czerwca 1935 roku Ligi Popierania Turystyki.
W jej skład weszło 12 przedstawicieli organizacji i stowarzyszeń oraz 24 przedstawicieli zainteresowanych
ministerstw i samorządów terytorialnych. Liga była placówką Wydziału Turystyki Ministerstwa
Komunikacji. Kierownictwo LPT mieściło się w Warszawie, zaś w 8 większych miastach miała delegatury.
Na terenie całej Polski reprezentowało ją 400 przedstawicielstw.
Wielkie zasługi w administrowaniu polską turystyką po zakończeniu I wojny światowej miał
Mieczysław Orłowicz i kierowany przez niego Referat Turystyki. Na szczególne podkreślenie zasługuje
działalność Ligi Popierania Turystyki. Natomiast administracja samorządowa nie wykazywała
zainteresowania działalnością turystyczną.
Związek Harcerstwa Polskiego w dwudziestoleciu międzywojennym był jedną z najbardziej
dynamicznie działających organizacji młodzieżowych w Polsce. W latach trzydziestych nastąpił jego
znaczny wzrost liczebny, w 1939 roku w Polsce było około 200 tys. harcerzy. Drużyny harcerskie działały
przede wszystkim przy szkołach ogólnokształcących. Ruch harcerski w swoim programie mocno
akcentował organizowanie wycieczek krajoznawczych oraz realizację w ich trakcie wychowania
patriotycznego. Gry i zabawy odbywały się w terenie, a zamiast kolonii propagowano obozy pod namiotami.
W ostatnim dniu 1920 roku w Warszawie rozpoczął się I Walny Zjazd ZHP, gdzie przyjęto Statut ZHP oraz
zatwierdzono Prawo i Przyrzeczenie. W trakcie jego obrad wielokrotnie podkreślano potrzebę szerszego
stosowania różnych form aktywności ruchowej oraz wycieczek.
Popularyzowaniem turystyki w środowisku wiejskim zajmował się Związek Młodzieży Wiejskiej
 Wici , który został powołany w 1928 roku. Tego samego roku przy Zarządzie Głównym Związku
Młodzieży Wiejskiej  Wici powstała Komisja Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego.
Jej celem było upowszechnianie sportu i turystyki, szczególnie w środowisku zaniedbanej młodzieży
wiejskiej.
11. Rola Tatr i Zakopanego w rozwoju polskiej turystki na ziemiach polskich.
Patrz taternictwo!
12. Przewodniki i czasopisma turystyczne na ziemiach polskich XIX- XX w.
�� przewodniki
o  Przewodnik po Tatrach Janusz Chmielowski 1907r.;
o  Opis Ojcowa Deotyma, czyli Jadwiga A
uszczewska;
o  Krótki przewodnik do Tatr Leopold Świerz 1896r;
o  Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic Eliasz Radzikowski 1870 r.;
o  Przewodnik po Europie Mieczysław Orłowicz;
o  Zachodnie dzielnice Polski Maliszewski;
o  ABC o Bałtyku Dehnel;
o  Górny Śląsk Dybczyński;
o  Terytorium Polski historycznej Wacław Nałkowski;
o  Własna ziemia (1921 r.) i  Wycieczki wiejskie (1923 r.) A. Janowski;
o  Przewodnik automobilowy po Polsce inż. R. Morsztyn i dr M. Orłowicz.
�� czasopisma
o w XIX w. wydawano "Wędrowiec", "Kraj", "Wieniec" i "Tygodnik Ilustrowany", które wiele
uwagi poświęcały problemom ruchu turystycznego i informacji krajoznawczej;
o Specjalną kartę w rozwoju turystyki polskiej ma prasa zakopiańska: pierwsze pismo pod tytułem
"Zakopane" ukazało się w 1891 r.; następnie w 1892 r. "Kurier Zakopiański", a w 1893 r.
"Gazeta Zakopiańska". Ta ostatnia przez kilka miesięcy była redagowana przez Walerego Eljasza
/nosiła ona w podtytule nazwę "organ do spraw turystycznych, klimatycznych i
komunikacyjnych"/. Jest to o tyle interesujące, że nie licząc efemerydy jaką był "Turysta"
ukazujący się w Kołomyi - było to właściwie pierwsze użycie w języku polskim terminu
"turystyka" w nowoczesnym tego słowa znaczeniu;
o od 1910 roku organem prasowym PTK był miesięcznik  Ziemia ;
o przed I WŚ "Turysta Polski" w Warszawie;
o Związek Młodzieży Wiejskiej  Wici powołał w 1928 roku czasopismo  Wici ;
o Polskie Towarzystwo Tatrzańskie prowadziło bogatą działalność wydawniczą, na którą składały
się: 19 numerów czasopisma  Wierchy ,  Sprawozdania Towarzystwa Tatrzańskiego  17,
10 numerów  Przeglądu Turystycznego oraz Roczniki Oddziału PTT Beskid Śląski  7
roczników;
o "Kuryer Turystyczny, Uzdrowiskowy i Komunikacyjny" od 1929r.;
o w okresie okupacji w konspiracji wydawane było czasopismo  Taternik ;
13. Pionierzy polskiej turystyki.
O turystyce w Polsce, w obecnym znaczeniu tego słowa, można mówić dopiero od przełomu XVIII i XIX
stulecia, tj. od czasów działalności Stanisława Staszica i Juliana Ursyna Niemcewicza, którzy wprowadzili
do turystyki element poznawczy.
�� Ksiądz Stanisław Staszic doceniał turystykę twierdząc, że jest ona nie tylko rozrywką
i przyjemnością, ale także ważnym instrumentem prawidłowego kierowania życiem oraz gospodarką
kraju. Został uznany za  ojca krajoznawstwa . Stał się wzorem dla tych wszystkich działaczy
turystycznych, którzy wykorzystywali odbywane przez siebie wędrówki dla prowadzenia obserwacji
naukowych. Wydał anonimowo  Przestrogi dla Polski .
�� Julian Ursyn Niemcewicz obserwował wszystko to, co dotyczy człowieka i jego działalności
w czasie. Pamiątki historyczne, zabytki kultury, trafne obserwacje ludzi stanowią główny rys jego
twórczości. Spostrzeżenia z wędrówek po Polsce, Europie i Stanach Zjednoczonych zawarł
w  Pamiętnikach czasów moich . Zaznaczył, że mieszkańcy Styrii oraz Karyntii także mówią
językiem słowiańskim. Ważnym dziełem w dorobku Niemcewicza były  Podróże historyczne ,
w których opisał swoją wędrówkę po Wielkopolsce i Śląsku. Autor uwydatnił ścisłą łączność Śląska
z Polską zarówno pod względem historycznym, jak również przez pryzmat zasłyszanej pod
Wrocławiem polskiej mowy. Ten wybitny Polak podkreślał także związki Warmii z ojczystym
krajem, a zaakcentował to, upamiętniając w druku mieszkańca Fromborka, który jako ostatni nosił
strój polski.
�� Wincenty Pol (1807 1872)  poeta, geograf i profesor pierwszej w Polsce katedry geografii
Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Był autorem dzieła  Pieśni o ziemi naszej , w którym
zawarł swoją ogromną miłość do Ojczyzny i podjął apel Staszica do młodzieży,  by nikt nie ubiegł
jej w poznaniu własnej ziemi . Wincenty Pol w działalności jednoczył cechy swoich wielkich
poprzedników: Staszica i Niemcewicza. Odbył liczne podróże po kraju, wyruszając poza granice
przed- rozbiorowej Rzeczypospolitej. Pozostaje pierwszym polskim naukowcem, który podjął się
badań nad Sudetami. W ramach kształcenia młodzieży organizował liczne wycieczki. Jedna z takich
wypraw, która odbyła się w Tatry, zakończyła się nieoczekiwanie, ponieważ zo- stała uznana przez
policję austriacką za spisek.
�� Dużą rolę w popularyzowaniu krajoznawczych wypraw odegrali filomaci.
�� Tatrami urzeczona była A
ucja z Giedroyciów Rautenstauchowa (1798 1886), która zwiedzała
Europę i kraj ojczysty. Wrażenia ze swoich wycieczek opisała w formie reportaży w pięciotomowym
dziele pt.  Miasta, góry i doliny wydanym w 1844 roku Z wyprawą w Tatry udała się w 1841 roku.
Przebywała w Zakopanem, Bukowinie i Szczawnicy, a jedną z wycieczek odbyła do Doliny
Kościeliskiej.
�� W II połowie XIX wieku Zakopane stało się sławne i zyskało renomę. Miasto i jego walory
turystyczne oraz zdrowotne rozsławił, niezmiernie popularny wśród górali, Tytus Chałubiński
(1820 1889). Uchodził za pioniera klimatycznego leczenia gruz
licy w Zakopanem. Mieszkańcy
Podhala nazywali go  królem Tatr .
�� Oprócz Adama Asnyka piewcą wielkości i piękna Tatr był Jan Kasprowicz.
�� Walery Eliasz Radzikowski zasłużył się jako obrońca praw polskich do Morskiego Oka w sporze
z Węgrami w 1902 roku.
�� Mieczysław Orłowicz zorganizował w 1908 roku do Poznania i jak zauważył, zwiedzanie odbywało
się pod troskliwą opieką tajnej policji pruskiej.
14. Organizacje turystyczne na ziemiach polskich.
Serio?! Patrz kilka punktów wyżej&
15. Najważniejsze i najmodniejsze ośrodki wczasowe, turystyczne, pątnicze, uzdrowiskowe w Europie
i na ziemiach polskich XIX  XX wieku.
a) w Polsce:
�� ośrodki wczasowe: Mielno (Pomorze Zachodnie); Mrągowo (Mazury); Kołobrzeg, Ustroń;
�� ośrodki turystyczne: Mikołajki (Mazury); Wisła (Beskidy); Poznań, Lwów, Kraków, Wrocław;
�� ośrodki pątnicze: Częstochowa, Licheń, Kalwaria Zebrzydowska; Święty Krzyż, Leśniów,
Kraków-A
agiewniki, Góra św. Anny;
�� ośrodki uzdrowiskowe: Ojców, Piwnicza-Zdrój (Małopolska); Wieliczka; Krzeszowice,
Swoszowice, Krynica, Cieplice, Duszniki, Szczawnica, Nałęczów, Ciechocinek.
b) w Europie:
�� ośrodki wczasowe: Saint-Tropez, Monako, Nicea (ogólnie Lazurowe Wybrzeże); cały basen
Morza Śródziemnego po europejskiej stronie;
�� ośrodki turystyczne: Rzym, Paryż, Wenecja, Florencja, Davos i Arosa (Szwajcaria);
�� ośrodki pątnicze: Rzym, Lourdes, Fatima, Paryż, Turyn, La Salette, Medziugorie;
�� ośrodki uzdrowiskowe: Karlowe Wary, Baden-Baden, Spa, Bath, Aix-les-Bains, Bad Gastein
(Austria).
16. Rozwój turystyki na Górnym Śląsku.
�� Od połowy XIX wieku coraz popularniejsze stawały się wycieczki dla studentów, a ich głównym
celem było pogłębianie wiedzy i narodowego ducha. Na Górnym Śląsku taką działalnością zajmował
się znany działacz narodowy, nauczyciel i pisarz  Józef Lompa (1797 1863).
�� Towarzystwo Tatrzańskie prowadziło również działalność na Górnym Śląsku, gdzie jednym
z najaktywniejszych członków był działacz narodowy i publicysta Karol Miarka.
�� Na szczególną uwagę zasługuje działalność Polskiego Towarzystwa  Beskid Śląski , chociażby ze
względu na jego patriotyczne dokonania. Organizacja ta zwalczała antypolskie zachowania
Beskidenvereinu oraz demonstrowała czynną obecność Polaków w turystyce górskiej. W okresie
zaborów wielu Niemców traktowało Beskid Śląski jako obszar ich wyłącznej dominacji.
�� Turystyka znalazła uznanie także w środowisku robotniczym. Inauguracja działalności turystycznej
wśród robotników miała miejsce na Śląsku Cieszyńskim, który należał do najbardziej
uprzemysłowionych obszarów Galicji, tym bardziej że władze austriackie nie czyniły tam wielkich
problemów z ich rejestracją. Pierwszą organizację kulturalno-sportową młodzieży robotniczej
powołał działacz Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Tadeusz Reger. W 1908 roku utworzył on
Stowarzyszenie Polskich Robotników i Robotnic  Siła .
�� W latach 1920 1921 na Górnym Śląsku szczególną rolę odegrał Związek Towarzystw
Wycieczkowych  Jaskółka z J. Wagnerowskim i Witem Hanke na czele. Związek działał w okresie
przygotowań do plebiscytu na Górnym Śląsku. Organizował wycieczki Ślązaków do Warszawy.
Bardzo ważnym wydarzeniem w jego działalności był zlot w Sosnowcu zorganizowany w grudniu
1920 roku z okazji odsłonięcia pomnika Bohaterów I Powstania Śląskiego, w którym udział wzięło
około 20 tysięcy Górnoślązaków.  Jaskółka wykonała ogromną pracę na rzecz polskości Górnego
Śląska. Po plebiscycie w 1921 roku Związek przestał istnieć, a rolę organizatora turystyki dla
Ślązaków pod władzą niemiecką przejął Związek Polaków w Niemczech.
17. Rozwój parków narodowych na świecie i w Polsce.
�� na świecie
Współczesne formy ochrony środowiska wywodzą się z romantycznego zachwytu nad dziką przyrodą i
zagrożeń związanych z postępującą industrializacją niszczącą w XIX wieku naturalne ekosystemy na
niespotykaną dotąd skalę. Przykładem pierwszych działań może być ochrona góry Drachenfels w
Siedmiogórzu opodal Bonn przez rząd Prus od 1836 r.. We Francji od 1861 r. zaczęto powoływać
 rezerwaty artystyczne w miejscach krajobrazowo i przyrodniczo cennych. W okresie ochrony przyrody
zwanym konserwatorskim opierano organizację parków narodowych na wzorze utworzonego najdawniej - w
roku 1872 - Parku Narodowego Yellowstone w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Parki tego typu
obejmowały obszary przyrody prawie zupełnie pierwotnej lub tylko mało zmienionej, w obrębie których
siedziby ludzkie nie istniały lub było ich bardzo niewiele. Obszary te miały rozmaity charakter; zależało to
od warunków przyrodzonych i innych, jakie wytworzyły się w poszczególnych okolicach, a które łącznie
predysponowały dany teren do utworzenia na nim parku narodowego. Ów �model parków narodowych
począł jednak w miarę mnożenia się ich ilości ulegać rozmaitym przemianom: w niektórych parkach
narodowych przeważały obszary przyrody pierwotnej lub prawie całkowicie pierwotnej, bez siedzib
ludzkich, inne obejmowały obok obszarów przyrody nie zmienionej tereny o przyrodzie mniej lub więcej
przekształconej a nawet zniszczonej, w innych znajdowały się siedziby ludzkie, a wreszcie zaczęto tworzyć
nawet takie parki narodowe, w obręb których wchodziły całe osady lub wsie. Pierwszy park narodowy stał
się sensacją w świecie zachodnim. Brytyjczycy jako pierwsi podchwycili ideę i zaczęli tworzyć parki w
swoich koloniach. W 1879 r. założono pierwszy w Australii Królewski Park Narodowy na południe od
Sydney. W 1885 r. powołano do istnienia najstarszy w Kanadzie Park Narodowy Banff. W 1887 r. powstał
na Nowej Zelandii Park Narodowy Tongariro. Z początkiem XX wieku idea parków narodowych i
wielkoobszarowych obszarów chronionych dotarła do kolejnych państw. W 1916 r. w celu skuteczniejszego
zarządzania parkami i innymi federalnymi obszarami chronionymi powołano w Stanach Zjednoczonych
Służbę Parków Narodowych (ang. National Park Service). Pierwsze parki narodowe w Europie powołała
Szwecja w 1909 r., do wybuchu II wojny światowej ta forma ochrony przyrody istniała w 12 krajach
kontynentu, w tym w Polsce. Nowy impuls do powoływania parków narodowych przyszedł wraz z
odbudową kontynentu po II wojnie światowej. W 1948 r. w Fontainebleau pod Paryżem powołano do
istnienia Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody.
�� w Polsce
Pierwszy na naszych ziemiach, utworzony w roku 1932 (chroniony jako rezerwat od roku 1921), ponownie
zaś w roku 1947 - Białowieski Park Narodowy objął teren puszczy leśnej o znamionach pierwotności, bez
żadnych osad ludzkich. Drugi, Tatrzański, którego zawiązek powstał w roku 1938 a rozszerzenie do
dzisiejszych granic nastąpiło w roku 1954, zawiera zarówno obszary o bardzo do brze zachowanej
przyrodzie, jak też partie przyrody zmienionej, przy czym istnieją w nim wszystkie gradacje od przyrody
mało zmienionej do silnie zmienionej. Stałych siedzib ludzkich w Tatrzańskim Parku Narodowym jest
bardzo mało (głównie placówki straży granicznej, schroniska, leśniczówki). Z trudności organizacyjnych
tego parku wybrnięto tworząc z części dobrze zachowanych rezerwaty ścisłe, z gorzej zachowanych
rezerwaty częściowe. Podobny charakter jak Tatrzański Park Narodowy mają parki - Pieruński, utworzony
w roku 1932 a rozszerzony do dzisiejszych granic w roku 1954, Babiogórski, powstały w roku 1933 i
Karkonoski utworzony w roku 1959. Świętokrzyski Park Narodowy, powstały w roku 1932, jest w zasadzie
podobny do poprzednich, z tą różnicą, że na jego terenie mieszczą się budynki dużego .klasztoru z
kościołem. Ojcowski Park Narodowy (rok utworzenia 1956) objął całą wieś Ojców oraz poszczególne
osiedla z przyległych miejscowości. Podobnie Kampinoski Park Narodowy, utworzony w roku 1959, objął
kilka osad. Wielkopolski Park Narodowy, utworzony w roku 1932, jest typem obszaru leśnego od dawna
zagospodarowanego, z nielicznymi siedzibami ludzkimi w jego wnętrzu. Wszystkie nasze parki narodowe są
udostępnione dla ruchu zwiedzających i turystów z tym, że zależnie od charakteru danego parku ruch ten
jest w rozmaity sposób regulowany i we wszystkich też, oprócz Białowieskiego Parku Narodowego, ma
miejsce ingerencja ludzka w rozmaitych jej postaciach. W innych krajach utworzono parki narodowe
rozmaitego typu, na ogół nie odbiegające od typu naszych parków narodowych.
L.p. Nazwa parku Symbol Utworzono Siedziba
1. Białowieski Park Narodowy żubr 1932 Białowieża
Krościenko nad
2. Pieniński Park Narodowy Trzy Korony 1932
Dunajcem
3. Świętokrzyski Park Narodowy jeleń 1950 Bodzentyn
4. Babiogórski Park Narodowy okrzyn jeleni 1954 Zawoja
5. Tatrzański Park Narodowy kozica tatrzańska 1954 Zakopane
6. Ojcowski Park Narodowy nietoperz 1956 Ojców
7. Wielkopolski Park Narodowy puszczyk 1957 Jeziory
8. Kampinoski Park Narodowy łoś 1959 Izabelin
dzwonek karkonoski
9. Karkonoski Park Narodowy i goryczka 1959 Jelenia Góra
trojeściowa
10. Woliński Park Narodowy bielik 1960 Międzyzdroje
11. Słowiński Park Narodowy mewa 1967 Smołdzino
12. Bieszczadzki Park Narodowy ryś 1973 Ustrzyki Górne
13. Roztoczański Park Narodowy konik polski 1974 Zwierzyniec
14. Gorczański Park Narodowy salamandra plamista 1981 Poręba Wielka
15. Wigierski Park Narodowy bóbr 1989 Krzywe
16. Drawieński Park Narodowy wydra 1990 Drawno
17. Poleski Park Narodowy żuraw 1990 Urszulin
18. Biebrzański Park Narodowy batalion (bojownik) 1993 Osowiec-Twierdza
19. Park Narodowy Gór Stołowych Szczeliniec Wielki 1993 Kudowa-Zdrój
20. Magurski Park Narodowy orlik krzykliwy 1995 Krempna
21. Park Narodowy  Bory Tucholskie głuszec 1996 Charzykowy
22. Narwiański Park Narodowy błotniak stawowy 1996 Kurowo
23. Park Narodowy  Ujście Warty gęś zbożowa 2001 Chyrzyno