Jacek Potocki
Dzieje turystyki sudeckiej w datach
Tekst wg: http://www.pttk.pl/zycie/teksty/index.php?co=sudety01
Uwagi autora:
Poniższy materiał przygotowany został na potrzeby kursu przewodników sudeckich w
Jeleniej Górze, stąd pewna nadreprezentacja Karkonoszy (czeska strona w zasadzie do nich
siÄ™ ogranicza).
Periodyzacja historii turystyki sudeckiej oparta została na podziale zaproponowanym przez
M. Staffę (Z zagadnień zagospodarowania turystycznego gór polskich, Wyd. PTTK "Kraj",
1985, Warszawa-Kraków, s.4).
Wykorzystanie poniższego materiału jest dozwolone pod warunkiem podania z
ródła.
Ewentualne uwagi (poprawki, uzupełnienia) można kierować na mój adres:
[e-mail]
--------------------------------------------------------------------------------
Etap I. Do końca XVIII w. - poznawanie Sudetów, pierwsze wędrówki
1241 - wg anonimowego utworu w czasie najazdu Mongołów w Lądku zniszczeniu uległy
jakieÅ› urzÄ…dzenia kÄ…pielowe
18.03.1281 - fundacja Bernarda Lwóweckiego w Cieplicach, które nadał zakonowi joannitów.
1357 - pierwsza wzmianka o Starym Zdroju (Aqua Antiqua, obecnie dzielnica Wałbrzycha) i
jego z
ródłach
1403 - w Cieplicach osadzono cystersów
1498 - w Lądku wykonano badania wód leczniczych (jedne z najstarszych w Europie)
ok. 1565 - pierwsza opisana wycieczka w Karkonosze (rektor szkoły w Jeleniej Górze
Krzysztof Schilling z uczniami)
1572 - pierwsza wzmianka o z
ródłach mineralnych w Świeradowie
1601 - Caspar Schwenkfeldt publikuje książkę o roślinach i skałach Śląska, w 1607
monografiÄ™ uzdrowiska w Cieplicach
1605 - pierwsza wzmianka o z
ródłach mineralnych w Dusznikach
1625 - Georgius Aelurius z ZÄ…bkowic Åšl. w swojej Glaciografii wspomina z
ródła mineralne w
Polanicy, pisze też o wykorzystywaniu wód ze z
ródeł w Kudowie
1646 - powtórne odkrycie z
ródeł w Starym Zdroju
1674 - w LÄ…dku przebywa ostatni Piast, ks. Jerzy Wilhelm
1677 - pierwszy polski opis Karkonoszy (Teodora Bilewicza)
1681 - 10 sierpnia, konsekracja kaplicy na Śnieżce przez opata krzeszowskiego Bernarda
Rosę, początek wędrówek na najwyższy szczyt Sudetów, schronienia wędrowcom udziela
Buda Samuela na Złotówce
1684 - 19 paz
dziernika, poświęcenie z
ródła A
aby przez biskupa Hradca Kralové Jana
Tallemberga
1687 - Królowa Polski Maria Sobieska w Cieplicach
1696 - założona księga pamiątkowa w Budzie Samuela
1704 - nieznany bliżej turysta o nazwisku Kunowski (najprawdopodobniej Polak) odwiedza z
rodzinÄ… Adršpaskie SkaÅ‚y (najstarszy Å›lad pobytu turysty w tym skalnym mieÅ›cie)
1723 - założenie uzdrowiska w Jedlinie
poł. XVIII w. - zagospodarowanie z
ródeł w Dusznikach i Świeradowie, początki rozwoju tych
uzdrowisk
II poł. XVIII w. - budowa dróg bitych w Sudetach
1765 - pierwsze udokumentowane wejście na Śnieżnik (ks. Henryk pruski i Wilhelm i
Fryderyk brunszwicki)
- w Lądku na kuracji przebywa Fryderyk II, król Prus
1790 - król pruski Fryderyk Wilhelm II na Szczelińcu, początek zagospodarowania szczytu
- podróż J. W. Goethego po Sudetach
Etap II. 1800-1880 r. - kształtowanie się turystyki, początki zagospodarowania turystycznego
przełom XVIII/XIX w. - szybszy rozwój i wzrost liczby znaczących uzdrowisk - do Lądka i
Cieplic dołączają w tym czasie: Świeradów, Duszniki, Kudowa, Stary Zdrój
1800 - po Sudetach podróżuje John Quincy Adams - ambasador USA w Berlinie, póz
niejszy
prezydent Stanów Zjednoczonych
1804 - w Wiedniu ukazuje siÄ™ gruntowny opis Karkonoszy J.K.E. Hosera
1811 - założenie uzdrowiska w Szczawnie
1813 - król pruski Fryderyk Wilhelm III na Szczelińcu, Franz Pabel otrzymuje nominację na
"Mianowanego królewskiego przewodnika i kasjera Szczelińca Wielkiego" - pierwsza w
Europie urzędowa nominacja przewodnicka
- w Lądku przebywa pruski król Fryderyk Wilhelm III ze świtą i Aleksander I, car Rosji
1817 - w Jeleniej G. powstaje pierwsza na świecie organizacja przewodników (i tragarzy
lektyk)
- założenie uzdrowiska w Długopolu
1822 - w ruinach zamku Chojnik urzÄ…dzono gospodÄ™
1824 - kaplica na Śnieżce pełni funkcję schroniska (do 1850 r.)
1826 - Fryderyk Chopin na kuracji w Dusznikach
1827 - poczÄ…tki uzdrowiska w Polanicy
1828 - we Wrocławiu ukazuje się obszerny przewodnik po Sudetach J.Ch.G. Berndta
1837 - budowa pierwszych schronisk w Sudetach Zachodnich: na Wysokim Kamieniu i nad
Śnieżnymi Kotłami
1838 - księżna Marianna Orańska staje się właścicielką rozległych dóbr w Sudetach
Wschodnich, z jej inicjatywy dokonano wielu działań na rzecz rozwoju zagospodarowania
turystycznego
1843 - budowa Kolei Wrocławsko-Świebodzickiej. Końcowa stacja na skraju Sudetów, w
pobliżu uzdrowisk w Szczawnie i Starym Zdroju
1847 - spotkanie w Cieplicach K. Ujejskiego, W. Pola i J.E. Purkyn%1Å‚go
1850 - budowa schroniska na Śnieżce (Koppenbaude)
- ukazuje się pierwszy polski przewodnik po Karkonoszach pióra Rozalii Saulsonowej
1853 - przedłużenie Kolei Wrocławsko-Świebodzickiej do Wałbrzycha, kolej wkracza w
Sudety
1866-68 - budowa Śląskiej Kolei Górskiej (Zgorzelec - Jelenia Góra - Wałbrzych)
1871 - budowa schroniska pod Śnieżnikiem
1871-75 - budowa linii kolejowej Wrocław - Międzylesie
1873 - ostatni sezon kuracyjny w Starym Zdroju (ob. dzielnica Wałbrzycha)
- rozbudowa uzdrowiska w Polanicy zapoczątkowała jego bardzo szybki rozwój
1875 - Herman Brehmer zaÅ‚ożyÅ‚ w SokoÅ‚owsku (ówczeÅ›nie Görbersdorf) pierwszy na Å›wiecie
ośrodek klimatycznego leczenia gruz
licy, który stał się wzorcem dla Tytusa Chałubińskiego
przy zastosowaniu analogicznej metody leczenia w Zakopanem.
Etap III. 1880-1945 - intensywne zagospodarowanie Sudetów, komercjalizacja turystyki
1880 - z inicjatywy Theodora Donata w Jeleniej Górze powstaje Towarzystwo Karkonoskie
(Riesengebirgsverein - RGV)
- we Vrchlabí powstaje Austriackie Towarzystwo Karkonoskie (poczÄ…tkowo jako sekcja
terenowa Towarzystwa Górskiego dla Czech). Głównym jego organizatorem (i sekretarzem)
byÅ‚ Eduard Rudolf Petrák (nauczyciel), a mecenasem (zarazem skarbnikiem) Prosper Piette de
Rivage (wÅ‚aÅ›ciciel papierni w Dolnym Maršovie).
1881 - RGV rozpoczyna wydawanie czasopisma Wanderer im Riesengebirge
- w Kłodzku zawiązuje się Kłodzkie Towarzystwo Górskie (Glatzer Gebirgsverein - GGV)
1882 - uruchomienie linii Wałbrzych - Kłodzko kończy etap budowy głównych szlaków
kolejowych w Sudetach
lata 80-te i 90-te XIX w. - intensywna budowa szlaków w Karkonoszach, początki
znakowania
1889 - w Jilemnicy z inicjatywy Jana Buchara powstaje oddział Klubu Czeskich Turystów
- Staraniem Towarzystwa Karkonoskiego powstało muzeum w Jeleniej Górze
1891 - ukazuje siÄ™ przewodnik po Karkonoszach Eduarda Petráka
1894 - w Jilemnicy powstaje pierwsza organizacja narciarska - 
eskż Krkonošskż spolek -
Ski
1895 - Karpacz otrzymuje połączenie kolejowe
1896 - hrabia Jan Harrach, właściciel dóbr w zachodnich Karkonoszach, w uznaniu zasług dla
rozwoju turystyki zostaje pierwszym honorowym członkiem Klubu Czeskich Turystów
1897 - kolej dociera do Stronia Åšl.
- olbrzymia powódz
w Sudetach Zachodnich niszczy także wiele urządzeń turystycznych
1899 - otwarcie wieży widokowej na Śnieżniku
1900 - w Szklarskiej Porębie powstaje pierwszy klub narciarski na Śląsku
- na Śnieżce uruchomiono obserwatorium meteorologiczne
1902 - przedłużenie linii kolejowej z Jelenia Góra - Piechowice przez Szklarską Porębę do
Polubnego (ob. KoY
enov)
ok. 1905 - Cieplice tracÄ… dominujÄ…cÄ… pozycjÄ™ w turystyce karkonoskiej na rzecz Szklarskiej
Poręby
1905 - budowa Drogi Jubileuszowej na Śnieżkę zasadniczo kończy kształtowanie sieci
szlaków w Karkonoszach
- ukończenie budowy linii kolejowych Polanica - Kudowa i Kowary - Kamienna Góra
1906 - z inicjatywy Kłodzkiego Towarzystwa Górskiego powstało muzeum w Kłodzku
1910 - w Szczawnie powstaje największy na Dolnym Śląsku Dom Zdrojowy
1918 - powstanie Czechosłowacji, wzrost znaczenia Czechów w zarządzaniu turystyką
sudeckÄ… 1923 - w Karkonoszach wprowadzono oryginalny system zimowego znakowania -
"nieme znaki", tzn. wycięte z blachy figury geometryczne zachowujące czytelność po
pokryciu szadziÄ….
lata 20-te i 30-te - elektryfikacja części sieci kolejowej w Sudetach
1928 - ruszyła pierwsza kolej linowa w Karkonoszach (zarazem w Sudetach) - na 
ernÄ… horÄ™
1935 - ukazuje siÄ™ czeski przewodnik po Karkonoszach JindY
icha (Henryka) Ambrośa
1937 - wyznakowanie szlaku pieszego Saara - ÅšlÄ…sk
paz
dziernik 1938 - Niemcy anektują przygraniczne tereny Czech, ludność czeska rugowana z
zajętych przez Niemców terenów, czescy turyści tracą dostęp do większości pasm sudeckich
po r. 1940 - jeńcy wojenni wykorzystywani przy remontach szlaków w Karkonoszach
04.1943 - ukazuje siÄ™ ostatni numer Wanderera im Riesengebirge
Etap IV. 1945-1989 - turystyka w warunkach gospodarki centralnie sterowanej i okresowych
ograniczeń administracyjnych (opracowanie dotyczy tylko polskiej strony Sudetów)
1945 - w Jeleniej Górze powstaje Dolnośląskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (w
1946 przekształcone w Dolnośląski Oddział Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego)
1947 - w Wałbrzychu powstaje Oddział Dolnośląskiego Związku Popierania Turystyki, jego
członkowie w tym samym roku utworzyli oddział PTT (DZPT rozwiązano w 1948 r.)
1948 - Oddziały PTT powstają w Polanicy i Lądku
- pierwszy kurs przewodnicki w Jeleniej Górze (ukończył go m.in. Leszek Krzeptowski)
koniec lat 40-tych - radykalne ograniczenia w poruszaniu siÄ™ w strefie nadgranicznej (po
polskiej stronie), całkowite zamknięcie wschodnich Karkonoszy i części Sudetów
Wschodnich
1949 - powstanie Funduszu Wczasów Pracowniczych, państwo całkowicie przejmuje kontrolę
nad gospodarkÄ… turystycznÄ…
1950 - w Jeleniej Górze odbył się pierwszy kurs przewodnicki pod kierownictwem Tadeusza
Stecia
1952 - pierwszy kurs znakarski (w schr. "Szwajcarka" pod kierunkiem T. Stecia), ukończenie
znakowania Głównego Szlaku Sudeckiego
- w Karkonoszach powstaje sekcja GOPR-u
1953 - 17-20 września, I Ogólnopolski Górski Rajd Turystyczny (org. ZG PTTK) z
zakończeniem w Wałbrzychu. Wielka masowa impreza z udziałem 3591 turystów z całej
Polski. Dla jej przeprowadzenia wyznakowano szlaki w Sudetach wałbrzyskich, łącząc sieć
szlaków na Ziemi Kłodzkiej z Sudetami Zachodnimi.
- paz
dziernik, powstaje koło przewodnickie w Jeleniej Górze
1954 - 4-7 lutego, Ogólnopolski Rajd Narciarski PTTK (5063 uczestników).
1956 - 15 czerwca, liberalizacja przepisów obowiązujących w strefie nadgranicznej,
udostępnienie granicznego szlaku w Karkonoszach
- paz
dziernik, Oddział Wrocławski PTTK organizuje "Rajd Bialski", pierwszą spośród
cyklicznych masowych imprez, które szeroko spopularyzowały Sudety wśród polskich
turystów
1957 - we Wrocławiu powstaje Akademicki Klub Turystyczny, zasłużony dla popularyzacji
wędrówek wśród studentów. Przy AKT utworzono koło przewodników, które w 1973 r.
przyjęło nazwę Studenckie Koło Przewodników Sudeckich.
16.01.1959 - powstaje Karkonoski Park Narodowy
1959 - uruchomienie kolejki krzesełkowej na Kopę w Karpaczu
1960 - Komisja Przewodnicka Zarządu Okręgowego PTTK we Wrocławiu dokonała
weryfikacji przewodników, wprowadzając oficjalną nazwę przewodnika sudeckiego.
16.06.1961 - wchodzi w życie polsko-czechosłowacka konwencja turystyczna. Na grzbiecie
Karkonoszy powstaje Droga Przyjaz
ni Polsko-Czechosłowackiej. Polskim turystom
udostępniono czeskie Karkonosze, czeskim turystom polskie Karkonosze, zachodnią część
Ziemi KÅ‚odzkiej i Jezioro Otmuchowskie. Wycieczki do Czech obwarowane sÄ… jednak
licznymi ograniczeniami.
1962 - uruchomienie kolejki krzesełkowej na Szrenicę w Szklarskiej Porębie
1963 - powstaje Krkonošskż národní park
03.1968 - w Białym Jarze w lawinie ginie 19 osób
1971 - we Wrocławiu ukazuje się pierwszy numer "Informatora Krajoznawczego" - pisma
programowo poświęconego krajoznawstwu dolnośląskiemu
- wyznakowanie granicznego szlaku w Sudetach Wschodnich (pierwszy poza Karkonoszami
szlak wiodący na znacznej długości granicą)
1972 - otwarcie granicy między Polską a NRD. Zza zachodniej granicy licznie napływają
turyści (zwłaszcza w Sudety Zachodnie).
1973 - wysadzenie wieży widokowej na Śnieżniku
- Rozpoczęcie tworzenia Dolnośląskiego Parku Kultury i Wypoczynku w Masywie Ślęży.
Cały projekt noszący wszelkie cechy socjalistycznej gigantomanii nie zostaje (na szczęście)
zrealizowany.
1975 - Otwarcie nowego obserwatorium na Śnieżce
1977 - Otwarcie granicy z Czechosłowacją
1980 - NRD zamyka granicÄ™ z PolskÄ…
1981 - powstają pierwsze parki krajobrazowe: Książański, Śnieżnicki, Stołowogórski
- na Śnieżce w dniu św. Wawrzyńca pierwszy raz po 1945 r. odprawiono mszę św., 10
sierpnia obchodzony odtąd jako święto przewodników sudeckich
- w listopadzie Czechosłowacja zamyka granicę z Polską
- 13 grudnia wprowadzony w Polsce stan wojenny, znaczne ograniczenia swobody poruszania
się (najdłużej utrzymywane w strefie nadgranicznej)
1983 - udostępnienie Jaskini Niedz
wiedziej w Kletnie
lata po stanie wojennym - graniczne szlaki (zwłaszcza w G. Złotych) służą jako miejsce
spotkań przedstawicieli polskiej i czechosłowackiej opozycji
1984 - przywrócenie ruchu na całej długości Drogi Przyjaz
ni Polsko-Czechosłowackiej
- przy Oddziale PTTK "Sudety Zachodnie" w Jeleniej Górze powstaje "Przewodnicka Szkoła
Turystyki Górskiej i Narciarstwa" (od 1988 r. podległa bezpośrednio Zarządowi Głównemu
PTTK, zlikwidowana w r. 2000)
1985 - zamknięcie linii kolejowej Kamienna Góra - Mysłakowice raptownie pogarsza
dostępność komunikacyjną tego rejonu
1986 - w Kotle A
omniczki utworzono symboliczny cmentarzyk - w zamyśle ofiar gór, de
facto osób mniej lub bardziej zasłużonych dla turystyki w Karkonoszach
1988 - powstają dwa parki krajobrazowe: Ślężański PK i Rudawski PK.
1989 - powstaje Park Krajobrazowy Doliny Bobru
V. Od 1989 r. - rozwój turystyki w warunkach wolnego rynku i swobód politycznych
1989 - kolejne złagodzenie obyczajów na granicy, kończą się nieustanne kontrole
dokumentów początek lat 90-tych - przeobrażenia gospodarcze w kraju skutkują załamaniem
ruchu turystycznego (zwłaszcza organizowanego przez zakłady pracy), liczne obiekty
zakładowe przejmują gminy (często w stanie daleko posuniętej dekapitalizacji), część z nich
ulega dewastacji,
- upadek kolei w polskich Sudetach. Zamknięcie w 1991 r. linii Świdnica - Jedlina
gwałtownie pogarsza dostępność Gór Sowich, w następnych latach likwiduje się kolejne linie
o dużym znaczeniu dla turystyki, redukuje się też ilość połączeń
1991 - ponowne (tym razem całkowite) otwarcie granicy z Niemcami i Czechosłowacją
- ostateczne odejście Rosjan z uzdrowiska w Lądku (Armia Sowiecka od 1945 r. miała tam
swoje sanatoria)
- wyznakowanie szlaku granicznego Przeł. Okraj - Tłumaczów
- w Czechosłowacji reaktywowano Klub Czeskich Turystów
1992 - powstaje Park Krajobrazowy "Chełmy". Początek ożywienia turystyki na Pogórzu
Złotoryjskim (terenie zastrzeżonym wcześniej dla prominentnych myśliwych)
- w ramach reformy administracji kościelnej powstaje diecezja legnicka. Ustanowienie
Krzeszowa jej głównym sanktuarium i w konsekwencji odnowienie ruchu pielgrzymkowego
ożywia tę miejscowość.
1993 - 13 stycznia, w jednym dniu tragicznie giną: Tadeusz Steć i Zbygniew Martynowski -
"klasycy polskiego krajoznawstwa w Sudetach"
- wrzesień, powstaje Park Narodowy Gór Stołowych, po latach zaniedbań poprawia się
zagospodarowanie turystyczne tego pasma.
1994 - 10 lutego, tragiczna śmierć Waldemara Siemaszki, gospodarza "Samotni"
1996 - budowa kolejki krzesełkowej i kompleksu narciarskiego na Czarnej Górze w Masywie
Śnieżnika
- wchodzi w życie polsko-czeska umowa o przejściach granicznych na szlakach
turystycznych, początkowo powstaje 16 takich przejść
1997 - olbrzymia powódz
pustoszy Sudety Wschodnie, zdewastowane liczne miejscowości i
szlaki turystyczne