DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE ZABÓR ROSYJSKI

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowo\ytne (zabór rosyjski) Page 1 of 12
DZIEJE śYDÓW W POLSCE - ZABÓR ROSYJSKI
Zabór rosyjski obejmował: Białoruś, Ukrainę, Podole i pozostałe wschodnie ziemie.
- śydzi w Polsce Razem 492 tysięcy km2 i 5 miliony 500 tysięcy mieszkańców.
- Średniowiecze (do 1500 r.)
Podobnie do śydów polskich podeszła caryca Katarzyna II (1729-1796). Chciała z
- Nowo\ytność
nich zrobić normalnych obywateli, posiadających te same prawa i obowiązki co
(do rozbiorów 1795 r.)
wszyscy, jednak za cenę unicestwienia \ydowskiej to\samości i kultury. W zaborze
- zabór pruski (do 1918 r.)
rosyjskim przyporządkowano śydów do klasy mieszczaństwa, jako kupców i drobnych
- zabór rosyjski (do 1918 r.)
mieszczan. W dokumentach określano ich "Hebrajczycy" ("Jewrei"), jako wspólnotę
- zabór austriacki (do 1918 r.)
religijną. Natomiast pojęcie "śyd" łączono z cechami narodowymi. W ten sposób carska
Rosja zrównała w prawach śydów z wszystkimi innymi narodowościami.
- II Rzeczpospolita
W rosyjskim zaborze śydzi często przybierali jako nazwisko nazwę miejscowości, z
(1918-1939)
której pochodzili lub nazwisko właściciela majątku, w którym mieszkali. Stąd wzięły się
- Holokaust (1939-1945)
takie nazwiska jak: Warszauer, Posner, Minsker lub Czartoryski i Wiśniowiecki.
- Dzieje najnowsze (po 1945)
Tereny zaboru rosyjskiego były obszarem największego rozwoju ruchu
chasydzkiego. Głównym chasydzkimi ośrodkami były: Góra Kalwarii, Aleksandrów,
Kock, Sochaczew, Grodzisk, Radomsk, Stryków, Parysów, Radzyń, Radzymin,
Lubawicz, Mszczonów, Nowomińsk i Kozienice. Chasydzi mieli własne chasydzkie
bo\nice (klausn) oraz modlitewnie (sztibłech). Tworzyli silne i zwarte środowiska,
niemal jak rodziny oparte na silnych więzach braterskiej przyjazni. Na czele stali
cadycy z ró\nych dynastii cadyków. Chasydzi tłumnie pielgrzymowali do dworów
swoich cadyków.
Na początku XIX wieku dały się zauwa\yć na ziemiach polskich znaczne tendencje
asymilacyjne wśród części śydów. W niektórych środowiskach mówiono o zastąpieniu
języka jidysz językiem polskim, co stanowiłoby pierwszy krok do ściślejszej integracji
śydów z Polakami. Wielu śydów oddawało \ycie w powstaniach polskich, walcząc o
sprawę polskiej niepodległości narodowej. Wielu wybitnych przedstawicieli
zasymilowanej \ydowskiej bur\uazji, takich, jak Leopold Kronenberg czy Herman
Epstein, podejmowało zjednoczone działania zmierzające do pogodzenia interesów
\ydowskich i polskich w sprawach dotyczących religii, kultury, czy gospodarki. Te
próby zakończyły się jednak fiaskiem i jakby obumarły wraz z upadkiem powstania
styczniowego w 1863 roku.
Równocześnie we wszystkich zaborach rozwijał się przeciwny tym ideom ruch
Oświecenia \ydowskiego, który dą\ył do społecznego wyodrębnienia, narodowego
odrodzenia oraz zreformowania tradycyjnego \ydostwa we wszelkich jego dziedzinach.
W owym czasie znacznie wzrosła ruchliwość społeczna śydów, gdy\ nie byli ju\
przywiązani do gett, w których mieszkali w miastach. Rodziny \ydowskie mogły teraz
swobodnie przesiedlać się na przedmieścia lub na wieś. Często, bogate \ydowskie
rodziny, na przykład w Warszawie i Aodzi, opuszczały śródmieście. śydzi z Kazimierza
wracali do Krakowa. Wielu śydów z zaboru rosyjskiego przenosiła się do Galicji, gdzie
wolno im było kupować ziemię. Ogólna jednak liczba rolników \ydowskich na ziemiach
całej Polski nie była wówczas zbyt wielka, bowiem nie przekraczała 200 rodzin.
W latach 1801-1825 w Rosji panował car Aleksander I (1777-1825). W 1802 roku
car powołał do \ycia Komitet dla urządzenia śydów, który miał za zadanie zbadać
kwestię \ydowską na polskich ziemiach wcielonych do Cesarstwa Rosyjskiego.
W 1802 roku Raw Haim zało\ył słynną jesziwę we Włodzimierzu, w zaborze
rosyjskim. Uczelnia szybko zyskała sławę \ydowskiego centrum nauki na świecie.
W tym samym roku w Bracławiu osiadł cadyk Nachman ben Simcha (1772-1810).
Nachman jest opisywany jako ostatni z pięciu wielkich i świętych ludzi, którzy pojawili
się w historii Izraela; jego poprzednicy to Moj\esz, Rabbi Simeon ben Jochaj, Izaak
Luria i pradziad Nachmana, Israel Baal Szem Tow. Nachman postawił przed sobą
zadanie zbawienia dusz śydów pomordowanych przez Hajdamaków w 1768 roku,
podczas obrony twierdzy w pobliskim Humaniu. Wierzył, \e dusze pomordowanych
błądzą w miejscu kazni nie mogąc wspiąć się wzwy\, a\ przybędzie dusza, która
dzwignie ich w górę i wierzył, \e tą osobą jest on sam. Nachman uznawał Sabbataja
Cwi za Mesjasza. Jego zdaniem w ka\dym pokoleniu mo\e być tylko jeden prawdziwy
cadyk i jest nim właśnie on. Takie poglądy musiały prowadzić do konfliktu i zerwania
stosunków z resztą ruchu chasydzkiego.
Reorganizacji ruchu po śmierci Nachmana poświęcił się jego ju\ uczeń Natan (1780
- 1845), który posiadał wybitne zdolności nie tylko literackie, ale i organizatorskie. Z
czasem zarzucił twórczość literacką by przewodniczyć chasydom bracławskim, których
liczba zaczęła rosnąć. Po śmierci Natana chasydom bracławskim przewodził Nachman z
Tulchina. W latach międzywojennych chasydom bracławskim udało się wyrwać z
izolacji innych odłamów chasydyzmu i osiągnęli znaczne uznanie społeczeństwa,
zwłaszcza w Polsce. śyli dalej na Podolu jeszcze we wczesnych latach re\imu
sowieckiego.
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_rosyjski.html 2008-04-19
Zydzi w Polsce/Dzieje Nowo\ytne (zabór rosyjski) Page 2 of 12
W 1804 roku w carskiej Rosji ustanowiono "Statut o urządzeniu śydów" (ros.
"Polozenije dla Jewriejew"). Zamiarem tego statutu było pełna asymilacja śydów w
społeczeństwie rosyjskim. Przede wszystkim więc zniesiono instytucję kahałów,
poddając ludność \ydowską lokalnym władzom administracyjnym. Jednocześnie
otworzono śydom dostęp do uniwersytetów i innych zakładów naukowych. Jednak\e
wszelki awans społeczny był uzale\niony od biegłej znajomości języka rosyjskiego,
polskiego lub niemieckiego. Ułatwiono tak\e śydom dostęp do rzemiosła i zakładania
warsztatów. Pozwolono na prowadzenie handlu i ka\dej innej działalności
gospodarczej, jednak\e wszelkie rozliczenia księgowe i raporty musiały być
prowadzone w języku rosyjskim. Przyjęcie śydów do władz samorządowych
uzale\niono od znajomości języka rosyjskiego i rezygnacji z tradycyjnego ubioru
\ydowskiego. Równocześnie nakazano usunięcie wszystkich śydów z osad wiejskich w
ciągu trzech lat.
Jednocześnie władze carskie rozpoczęły walkę z tradycyjnym \ydostwem. W tym
celu rozpowszechniono w całej Rosji pogląd, \e typowy śyd to zachłanny oszust,
mieszkający na wsi i prowadzący karczmę. Tradycyjni śydzi powszechnie uchodzili za
zacofanych, a ich religia uznawana była za niebezpieczną. W ten sposób śydzi \yjący
pod zaborem rosyjskim mieli wybór: asymilacja lub prześladowania.
W 1807 roku ziemie polskie zostały zajęte przez wojska francuskie Napoleona
Bonaparte. Na mocy pokoju w Tyl\y, zawartego pomiędzy Francją i Rosją, Napoleon
utworzył Księstwo Warszawskie. W jego skład weszły ziemie polskie drugiego i
trzeciego zaboru pruskiego. Królem został wybrany Fryderyk August (1750-1827).
Napoleon nadał Księstwu Warszawskiemu konstytucję, wzorowaną na konstytucji
francuskiej. Konstytucja zapewniała śydom pełne swobody obywatelskie, jednak
przepisy te nie weszły w \ycie. śydzi nadal stanowili gorszą klasę społeczeństwa.
Ograniczono im dostęp do urzędów publicznych. Wprowadzono ograniczenia
swobodnego osiedlania się. Ograniczono działalność gospodarczą śydów, kształcenia
się i wykonywania wielu zawodów. Dodatkowo nało\ono na nich specjalne podatki,
takie jak: koszerny (opłata od uboju koszernego), ślubny (od odbywającego się ślubu),
rekrutowy (opłacany przez wszystkich śydów w zamian za zwolnienie od słu\by
wojskowej), biletowy (opłata za ka\dy dzień pobytu w mieście) i wiele innych.
W 1809 roku ustanowiono w Warszawie rewir \ydowski. Z czasem w większości
mniejszych miast zaboru rosyjskiego, powstały osobne dzielnice \ydowskie.
W 1809 roku Natan Gl�cksberg (1780-1831) otworzył największą księgarnię w
Warszawie.
Na początku XIX wieku większość ludności \ydowskiej na ziemiach polskich \yło w
nędzy, mieszkając i pracując w złych warunkach. Zubo\ałe \ydowskie mieszczaństwo
walczyło o nieliczne dostępne dla nich posady. Nadmierna ilość rzemieślników
powodowała spadek zamówień i brak pracy. W 1813 roku prawie 61% czynnych
zawodowo śydów na ziemiach polskich, trudniło się produkcją i sprzeda\ą alkoholu.
Tylko nielicznym śydom udało się zostać bogatymi przedsiębiorcami i bankowcami.
Około czterdziestu rodzin milionerów mieszkało w okolicach Warszawy. Na Litwie
monopol państwowy na alkohol dzier\awił śyd, Newachowicz, a monopol państwowy
na sól dzier\awił Berek Samuel Sonnenberg. Fraenkel, Neumark i Bergson czerpali
du\e zyski z dostaw broni dla wojsk Księstwa Warszawskiego. Antoni Samuel Fraenkel
(1733-1833) zało\ył dom handlowy w Warszawie i dzier\awił monopol solny w okresie
Księstwa Warszawskiego. Karol Jan Chaim równie\ zało\ył dom handlowy w
Warszawie. Był on zało\ycielem rodziny \ydowskich bankierów, Lascy. Majątku na
dostawach dla wojska dorobił się tak\e Jakub Epstein (1771-1843).
W 1815 roku Kongres Wiedeński nadał nowy kształt Europie, która po wojnach
napoleońskich musiała przejść zmiany. Z ziem Księstwa Warszawskiego utworzono
teraz Królestwo Polskie, pozostające pod panowaniem cara Rosji. Car Aleksander I
nadał Królestwu Polskiemu konstytucję. W nowej konstytucji postanowiono, \e
wyznanie moj\eszowe nie stoi na równi z chrześcijańskimi.
W owym czasie w społeczeństwie polskim pojawiły się znaczne ró\nice odnośnie
sposobu uregulowania "kwestii \ydowskiej". Ksią\e Adam Czartoryski (1770-1861) był
zwolennikiem asymilacji śydów z wyłączeniem sfery religii jako warunku
równouprawnienia. Chciał przy tym zabronić śydom prowadzenia karczm. Katolicki
duchowny, Stanisław Staszic (1755-1826) określał śydów jako "plagę szarańczy" i
"kupę paso\ytów", wymyślał im od "włóczęgów i pró\niaków". Szczególnie daleko
posunął się w 1817 roku Kajetan Kozmian, który oświadczył, \e "śydzi z bałamutów
talmudow są zabobonnemi, ciemnemi pró\niakami". Twierdził, \e śydzi nie są
Polakami i "nie mają w sobie Polskiej krwi". Te poglądy stały się zalą\kiem
rasistowskiego wykluczenia śydów ze społeczeństwa polskiego.
W 1816 roku w Królestwie Polskim \yło około 243 tysięcy śydów, co stanowiło 8,7%
całej populacji. Na śydów zostały nało\one liczne ograniczenia, takie jak bariery w
przemieszczaniu się, osiedlaniu i awansie społecznym.
W 1817 roku rabbi Samuel Tiktinski zało\ył jesziwę w mieście Mir, w rosyjskim
zaborze.
W 1818 roku carski namiestnik Królestwa Polskiego pisał: "udzielone
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_rosyjski.html 2008-04-19
Zydzi w Polsce/Dzieje Nowo\ytne (zabór rosyjski) Page 3 of 12
postanowieniem Naszym z dnia 2 marca 1816 roku dobrodziejstwo cudzoziemcom na
gruntach pustych osiadającym dozwolonym i rozciągniętym być mo\e i do
starozakonnych w kraju zamieszkałych, puste osady oraz grunta obejmujących - pod
warunkiem atoli, a\eby śydzi nigdy między chrześcijanami się nie sadowili, lecz
oddzielnie i dobrze odłączone zajmowali okręgi; niemniej a\eby ziemię, na której by
osiadali, własnymi \ydowskimi uprawiali rękoma" (Z. Borzymińska, 1994).
W 1819 roku Natan Gl�cksberg (1780-1831) otworzył nowoczesną drukarnię z
odlewnią czcionek (1827 r.) w Warszawie. Był on zało\ycielem wielkiego rodu
\ydowskich księgarzy i drukarzy Gl�cksbergów. Natan był księgarzem i typografem
Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego oraz Liceum Krzemienieckiego. Wydał
ponad 220 publikacji, drukując głównie literaturę piękną (I. Krasicki, K. Brodziński, W.
Bogusławski) i prace historyczne (J.U. Niemcewicz, A. Naruszewicz).
W 1820 roku rodzina \ydowskich finansistów i przemysłowców Kronenbergowie,
zało\yła w Warszawie dom bankowy "S.L. Kronenburg". Zało\ycielem był Samuel
Eleazar Kronenberg (1773-1826), który przeprowadził się z Wyszogrodu do Warszawy.
Po śmierci ojca, firmę prowadził Leopold Kronenberg (1812-1878).
W owym czasie, \ydowski bankier Antoni Samuel Fraenkel (1733-1833) dorabiał się
fortuny na handlu i operacjach finansowych. Między innymi importował z Rosji futra, a
wywoził sukno. Był jednym z największych finansistów w Królestwie Polskim.
W 1821 roku w Królestwie Polskim władze carskie zlikwidowały kahał jako formę
organizacji gminy. Na miejsce kahału wprowadzono dozory bo\nicze podległe władzom
miejskim. W tym samym roku władze carskie zakazały działalności wszelkich
\ydowskich stowarzyszeń.
Od 1822 roku w Królestwie Polskim, śydzi opuszczający rewir \ydowski musieli
wnosić specjalną opłatę. W ten sposób postępowało zamykanie ludności \ydowskiej w
gettach.
Na początku XIX wieku ziemie polskie dotknął środkowoeuropejski kryzys w
rolnictwie, wynikający z wojen doby napoleońskiej i blokady kontynentalnej, którą
pogłębiło wprowadzenie w 1819 roku ceł ochronnych przez Anglię. W 1823 roku Prusy
tak\e podniosły cła ochronne na produkty rolnicze. Eksport rolniczy z polskich terenów
spadł o połowę. Spadek obrotów dotknął śydów, którzy jako pierwsi padli ofiara walki o
udział na rynku zbytu gorzałki. W 1823 roku zakazano działalności w miastach karczm i
gorzelni nie będących własnością szlachty. W ten sposób szlachta przejęła \ydowskie
gorzelnie, a dochodami podzieliła się z państwem. Dramatycznie zmniejszyła się liczba
\ydowskiej ludności czynnej zawodowo. W 1830 roku, w porównaniu do 1813 roku,
przy wyszynku pracowało ju\ tylko 12% śydów. Tym samym została zerwana dawna
więz łącząca szlachtę polską z śydami.
Od 1823 roku w Aodzi nastąpiła koncentracja osadnictwa przemysłowego
popieranego przez rząd (m.in. sprowadzono wielu sukienników z Niemiec i ze Śląska).
Powstały wówczas pierwsze manufaktury (Geyera, Kopischa, Wendischa, Illa i Potemy)
- produkowano tkaniny wełniane, lniane i bawełniane i eksportowano je do Rosji i Chin.
W latach 1823-1824 w Warszawie wydawano dwutygodnik "Der Beobachter an der
Weichsel" ("Dostrzegacz Nadwiślański"). Było to pierwsze pismo \ydowskie wydawane
w Królestwie Polskim. Wydawano je w języku polskim i jidysz (ogółem 939 numerów).
Było ono redagowane przez wielkiego rzecznika asymilacji A. Eisenbauma. Publikowano
głównie dekrety i zarządzenia rządowe, wiadomości krajowe, zagraniczne i handlowe.
Zniechęcało to potencjalnych czytelników i pismo było mało poczytne.
W 1824 roku w Królestwie Polskim wprowadzono kary za noszenie tradycyjnego
ubioru \ydowskiego. Jednocześnie władze carskie postanowiły ograniczyć liczbę
ludności \ydowskiej zamieszkującej wyznaczoną strefę osiedlania. W tym celu
wysiedlono około 20 tysięcy śydów.
W 1827 roku car Mikołaj I ogłosił w Rosji statuty poboru i usług wojskowych. Carski
ukaz zobowiązywał gminy \ydowskie do dostarczania rekrutów w wieku od 12 do 18
lat. Rekruci trafiali do specjalnych szkół wojskowych, i następnie słu\yli w armii carskiej
przez 25 lat \ycia. Carat liczył, \e wychowana w ten sposób \ydowska młodzie\ ulegnie
asymilacji i "problem \ydowski" sam się rozwią\e.
Odbywanie słu\by wojskowej kłóciło się z licznymi zasadami wiary \ydowskiej. Będąc
\ołnierzami śydzi nie mogli przestrzegać zasad koszerności posiłków oraz obchodzić
święta i posty. Z tego powodu wielu młodych śydów samo okaleczało się, ukrywało lub
uciekało za granicę.
W 1827 roku w Królestwie Polskim a\ 80,4% ludności \ydowskiej \yło w miastach.
W 1829 roku \ydowski finansista Antoni Samuel Fraenkel (1733-1833) pośredniczył
w udzielaniu przez banki berlińskie po\yczki rządowi Królestwa Polskiego w wysokości
42 milionów złotych.
Wielki ksią\ę Konstanty, będąc carskim namiestnikiem Królestwa Polskiego,
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_rosyjski.html 2008-04-19
Zydzi w Polsce/Dzieje Nowo\ytne (zabór rosyjski) Page 4 of 12
podobnymi ustawami uciskał i śydów, i Polaków. Ogłoszenie poboru do carskiego
wojska było czynnikiem, który wywołał wybuch powstania listopadowego w 1830 roku.
Ju\ w grudniu do nowo powstałego polskiego Rządu Narodowego w Warszawie zgłosili
się śydzi z prośbą o wyra\enie zgody na ich członkostwo w Gwardii Narodowej.
Większość śydów postępowych przyłączyła się do powstańców, jedynie ortodoksi
pozostali niezaanga\owani, gdy\ zniechęcili się rozruchami na ul. Franciszkańskiej, do
których doszło w pierwszych dniach powstania. Józef Berkowicz, syn powstańca
kościuszkowskiego, Berka Joselewicza, w taki sposób namawiał śydów do udziału w
powstaniu: "Gdy Bóg, który czuwa nad Polską, uwieńczy pomyślnym skutkiem
szlachetne Polaków usiłowania w odzyskaniu wolności, jeśli zwycięski biały orzeł
roztoczy opiekuńcze skrzydła nad Polską, wtenczas Was czekają uśmiechające się
nadzieje, wtenczas szlachetny narów polski, ceniąc Wasze poświęcenie się, z
braterskim uściskiem Was powita i zrobi uczestnikiem praw i swobód" (Z.Borzymińska,
1995).
W ten sposób w Warszawie utworzono oddzielne oddziały Gwardii Narodowej, zwane
Gwardią Miejską Starozakonnych. Słu\yło w niej 1098 śydów. Umundurowanie i
wyposa\enie gwardzistom zapewnił Dozór Bo\niczy i poszczególni obywatele. W sumie
szacuje się, \e w obu gwardiach - Narodowej i Miejskiej - znalazło się nawet do 1/6
ogółu warszawskiej ludności \ydowskiej. Poza tym, liczni śydzi darowali na cele
powstania zarówno gotówkę, jak i uzbrojenie i \ywność. Dowody ofiarności ludności
\ydowskiej znajdujemy w Lublinie, Krakowie, Samborcu i wielu innych małych
miejscowościach. Oddziały \ydowskie wsławiły się podczas walk pod Stoczkiem,
Wawrem, Ostrołęką, i przede wszystkim w bohaterskiej obronie rogatek
czerniakowskich i mokotowskich Warszawy (6 i 7 września 1931 r.).
W okresie powstania listopadowego ukazywało się w Warszawie \ydowskie
czasopismo w języku polskim "Izraelita Polski".
W owym czasie ortodoksyjny judaizm rabiniczny przyjął względem ruchu
chasydzkiego postawę bardziej ugodową. W niektórych miastach, śydów
ortodoksyjnych dla odró\nienia od chasydów nazywano śydami synagogalnymi, gdy\
gromadzili się w swoich bo\nicach.
Około 1830 roku chasydyzm stracił swoją siłę ekspansji i z czasem uległ
autorytetowi judaizmu rabinicznego, upodabniając się do niego. Prowincjonalny cadyk
śydzi z Warszawskiej Stra\y Bezpieczeństwa w
stracił swoje cechy świętobliwego przywódcy i stawał się często autorytetem
czasie powstania listopadowego (1830-1831)
talmudycznym. Obie skłócone grupy religijne pogodziły się z sobą, a chasydzcy uczeni
(rys. J. Głowacki)
zaczęli nawet pisać komentarze do rabinicznych zbiorów praw.
W 1831 roku Gustaw Leon Gl�cksberg (1807-1870) przejął po swoim ojcu Natanie
drukarnię w Krzemieńcu. W 1839 roku otworzył własną księgarnię nakładową w
Warszawie. Wydawał głównie dzieła naukowe, literaturę piękną i ksią\ki dla dzieci
(seria "Biblioteczka dla Dobrych Dzieci").
W 1834 roku Jan Gl�cksberg (1784-1859) otworzył księgarnię w Warszawie. W
następnym roku otworzył własną drukarnię i od 1838 roku dostarczał bibliotekom
szkolnym rosyjskie ksią\ki. Organizował czytelnie publiczne. Wydawał pierwsze polskie
pisma ilustrowane i druki rządowe.
W 1835 roku \ydowski bankier Karol Aleksander Laski (1796-1850) wraz z
Samuelem Fraenkel (1733-1833) zało\yli w Warszawie dom bankowy "S.A. Fraenkel".
Laski był jednocześnie dyrektorem Banku Międzynarodowego w Petersburgu.
W latach 30-tych i 40-tych XIX wieku najbogatszym bankierem w Warszawie był
Józef Epstein (1795-1876). Był on bankierem Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu.
W 1836 roku \ydowski bankier Jan Epstein (1805-1885) zało\ył w Warszawie dom
handlowy "Jan Epstein".
W 1836 roku Stanisław Arct (1818-1900) zało\ył księgarnię w Lublinie. Od 1855 roku
rozwinął działalność wydawniczą specjalizując się głównie w ksią\kach pedagogiczno-
oświatowych dla dzieci i młodzie\y.
W latach 1836-1840 Krystian Teofil Gl�cksberg (1796-1876) wraz z Augustem
Emanuelem Gl�cksbergiem (1804-1881) opublikowali pięć tomów Encyklopedii
Powszechnej. Krystian Teofil kierował drukarniami w Wilnie, Krzemieńcu i Kijowie.
Prowadził te\ sprzeda\ obwozną i posiadał księgarnie sezonowe. Wydawał głównie
literaturę piękną (K. Brodziński, J.I. Kraszewski) i prace naukowe. Natomiast August
Emanuel prowadził drukarnię ojca w Warszawie.
W 1839 roku \ydowski finansista Leopold Kronenberg (1812-1878) przejął dzier\awę
monopolu tytoniowego w Królestwie Polskim. Zdobył wielką fortunę, którą inwestował w
budowę kolei, handel, bankowość i cukiernictwo.
W 1839 roku na Litwie wprowadzono anty\ydowskie przepisy zakazujące noszenia
tradycyjnego ubrania. Kara za noszenie tradycyjnej kippy wynosiła 5 rubli na rok.
W 1840 roku władze carskie powołały w Królestwie Polskim specjalny Komitet dla
ustalenia radykalnej reformy śydów. Komitet uznał, \e najwłaściwszymi działaniami
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_rosyjski.html 2008-04-19
Zydzi w Polsce/Dzieje Nowo\ytne (zabór rosyjski) Page 5 of 12
będą: wychowywanie młodzie\y \ydowskiej w specjalnych szkołach "kazionnych" z
rosyjskim językiem wykładowym, zniesienie resztek \ydowskiego samorządu gminnego
oraz nasilenie represji wobec "nieproduktywnej" części ludności. Odpowiednie w tych
sprawach ukazy wydawano w latach 1842-1851.
W styczniu 1843 roku Namiestnik Królestwa Polskiego powołał komitet dla
przygotowania ustawy o osadnictwie śydów na roli. Było to wynikiem silnych nacisków
ró\nych indywidualnych osób na carskie władze Królestwa, by uruchomić program
zakładania nowych osad rolniczych.
W 1844 roku car Rosji Mikołaj, rozciągnął obowiązywanie anty\ydowskiego
ustawodawstwa na terytorium całego imperium. Przepisy objęły terytorium Polski i
Litwy. Między innymi w 1845 roku ponownie zakazano noszenia tradycyjnego
\ydowskiego ubrania, włączając tradycyjne nakrycie głów. Odtąd śydzi mieli nosić
stroje noszone przez chrześcijan.
W 1847 roku bardzo ceniony \ydowski lekarz Ludwik Natanson (1822-1896) zało\ył
w Warszawie czasopismo "Tygodnik Lekarski", którego był redaktorem.
W połowie XIX wieku zało\ono w Królestwie Polskim kilkadziesiąt \ydowskich kolonii
rolniczych o ró\nym charakterze własności ziemi. Według urzędowych danych, w 1848
roku w Królestwie Polskim liczba ludności \ydowskiej zajmującej się uprawą roli
wynosiła 30.795 osób. W latach 1844-50 istniało ponad 56 kolonii \ydowskich, o
ogólnej liczbie około 570 gospodarstw rolnych. W następnych latach liczba kolonii
gwałtownie rosła, i większość z nich przetrwała do czasów II wojny światowej.
W 1848 roku w Wilnie rozpoczął być wydawany periodyk literacki w języku
hebrajskim "Pirkej Cafon". Propagował on idee Haskali w środowisku \ydowskim.
W 1851 roku władze carskie w Królestwie Polskim wydały ukaz rozdzielający śydów
na "po\ytecznych" i "niepo\ytecznych". Do "po\ytecznych" zaliczono jedynie tych
śydów, którzy mieli stałe miejsce zamieszkania i mogli wykazać się odpowiednim
statusem majątkowym.
W 1851 roku \ydowski bankier Herman Epstein (1803-1867) stanął na czele
konsorcjum, które zbudowało wiele cukrowni w Królestwie Polskim. Między innymi
wybudował cukrownię Hermanów w okolicach Sochaczewa. W Warszawie zało\ył dom
bankowy. Jego brat Adam Epstein (1799-1870) zało\ył fabrykę świec.
W 1852 roku pochodzący z Kowna (Litwa) Abraham Mapu (1807-1867) opublikował
po hebrajsku powieść historyczną "Miłość Syjonu" (hebr. "Ahavat Sijon"). Stworzył on
wyidealizowany obraz Erec Israel, który miał być utopijną krainą pokoju i
sprawiedliwości społecznej. Powieść była bardzo popularna w środowiskach \ydowskich
i tworzyła dobre podstawy pod syjonizm. W 1866 roku opublikował on kolejną powieść
pt. "Wina Samarii" (hebr. "Aszmat Szomron").
W 1854 roku \ydowski bankier Mieczysław Epstein (1833-1914) zało\ył w Warszawie
kantor bankowy. Po swoim ojcu Hermanie przejął zarząd cukrowniami.
W 1855 roku carem Cesarstwa Rosyjskiego został Aleksander II Romanow (1818-
1881).
Pierwsza część jego panowania była czasem liberalnych reform. Jego manifest
koronacyjny z 1856 roku zrównał śydów pod względem powinności wojskowej z
pozostałą ludnością kraju. Wprowadzony wówczas blok reform dał śydom nadzieję na
polepszenie ich sytuacji. śydzi z "lepszych sfer" (tzn. bogaci kupcy, posiadacze stopni
naukowych, rzemieślnicy cechowi) mogli uzyskiwać specjalne pozwolenia na
opuszczanie strefy osiedlenia. Przepis ten obowiązywał w latach 1859-1879. Zniesiono
tak\e liczne ograniczenia w systemie sprawiedliwości i systemie powszechnego
obowiązku słu\by wojskowej. W rezultacie nastąpiła poprawa poło\enia gospodarczego
ludności \ydowskiej i liczni śydzi zaczęli się w większym stopniu asymilować.
W 1856 roku w Ełku (Prusy Wschodnie) zaczęto wydawać czasopismo hebrajskie
"Ha-Maggid". Było wydawane do 1891 roku. Jego odbiorcami byli przewa\nie śydzi
mieszkający w Cesarstwie Rosyjskim.
W 1857 roku \ydowski bankier Herman Epstein (1803-1867) został prezesem
towarzystwa kolejowego Królestwa Polskiego. Wybudował on linie kolejowe z Warszawy
do Bydgoszczy i z Ząbkowic do Katowic.
W 1859 roku \ydowski finansista Leopold Kronenberg (1812-1878) kupił "Gazetę
codzienną". Redaktorem naczelnym został J. Kraszewski. Wówczas "Gazeta
Polska" (zmiana tytułu nastąpiła w 1861 r.) była głównym organem środowiska
bur\uazyjno-liberalnego i dziennikiem o wyró\niającym się poziomie.
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_rosyjski.html 2008-04-19
Zydzi w Polsce/Dzieje Nowo\ytne (zabór rosyjski) Page 6 of 12
W drugiej połowie XIX wieku powstały na ziemiach polskich \ydowskie domy
wydawnicze oraz drukarnie. Podjęły one wyzwanie edycji dzieł wielkich w literaturze
polskiej. Ich działalność wydawnicza poło\yła podwaliny pod nowo\ytną kulturę polską.
Głównymi centrami wydawniczymi była Warszawa i Wilno. Drukarnia Samuela
Orgelbranda wydała dzieła H. Sienkiewicza. Drukarnia Jana Jakuba Gl�cksberga wydała
polskie kroniki. Michał Fr�hling wyspecjalizował się w publikacji religijnych dzieł
\ydowskich przekładanych na niemiecki i polski. Warto podkreślić, \e na polskich
ziemiach działały wówczas całe rody \ydowskich księgarzy i wydawców. Byli to:
Orgelbrandowie, Gl�cksbergowie, Merzbachowie, Arctowie, Natansonowie, Okrętowie i
inni.
W 1859 roku Michał Gl�cksberg (1838-1907) otworzył własną księgarnię nakładową
w Warszawie. Wydawał głównie literaturę piękną (J. Kraszewski, T.T. Je\a, N.
śmichowski, V. Hugo), prace naukowe, albumy i czasopisma.
W 1860 roku w Odessie zaczęto wydawać czasopismo hebrajskie "Ha-Melic" (do
1907 r.). Pózniej wydawano je w Petersburgu i Wilnie.
W 1860 roku w Wilnie zaczęto wydawać czasopismo hebrajskie "Ha-Karmel" (do
1870 r.).
W 1861 roku w Królestwie Polskim, w demonstracjach patriotycznych obok Polaków
brali udział śydzi pod przywództwem rabina Meiselsa.
W 1861 roku władze carskie w obliczu ogólnego napięcia społecznego zdecydowały
się na pewne ustępstwa w Królestwie Polskim. Zatwierdzono wówczas ustawę o
wyborach do rad powiatowych i miejskich, po raz pierwszy dopuszczając śydów do
udziału w samorządzie.
Wyrazem \ydowskich dą\eń asymilacyjnych w okresie przedpowstaniowym było
wydawanie tygodnika w języku polskim "Jutrzenki - Tygodnika dla Izraelitów
Polskich" (lata 1861-63).
Znaczną rolę w rozwoju prasy w języku hebrajskim odegrał tygodnik, następnie
dziennik "Ha Cefira" (wydawany z przerwami w latach 1862-1931).
W latach 60-tych XIX wieku ludność \ydowska Aodzi liczyła około 30 tysięcy osób. W
rękach \ydowskich przemysłowców znajdowało się przeszło 1/3 fabryk. W tym czasie
zaczęły się rodzić wielkie fabrykanckie fortuny. W owym czasie rozbudowano przemysł
włókienniczy w Aodzi - powstały między innymi zakłady K. Scheiblera, I.K.
Poznańskiego, L. Grohmana i inne. Powstawały banki oparte głównie na kapitale
miejscowym (zało\ony w 1878 r. Bank Handlowy i Towarzystwo Kredytowe miasta
Aodzi oraz w 1881 r. Aódzka Kasa Przemysłowców).
W 1862 rok w Królestwie Polskim został wydany akt emancypacyjny margrabiego
Aleksandra Wielopolskiego (1803-1877), który formalnie zapowiadał zniesienie
większości pranych ograniczeń nało\onych na śydów. Uchylone miały być liczne podatki
i ograniczenia w wykonywaniu zawodów oraz w handlu.
W 1863 roku wielu śydów wzięło udział w Powstaniu Styczniowym Polaków. Rabin
Warszawy Dow Beer Meisels (1798-1870), który wzywał ludność \ydowską do udziału
w powstaniu, trafił do Cytadeli, a następnie został wydalony z Królestwa przez władze
rosyjskie. Henryk Wohl i Leopold Kronenberg byli doradcami finansowymi Rządu
Narodowego.
Po niepowodzeniu narodowowyzwoleńczego powstania, Polacy zapragnęli uzyskać
"wewnętrzną niezale\ność" dzięki ekonomicznemu rozwojowi. Rodząca się polska
bur\uazja postrzegała śydów jako obcych, którzy zamykali jej dostęp do najlepszych
stanowisk. W Polsce antysemityzm stał się "sprawą narodową". śydów postrzegano na
równi z Niemcami, i podejrzewano ich o współprace z rosyjskimi władzami. Nastroje
antysemityzmu wzrastały na widok \ydowskich bankierów i bogatych przedsiębiorców.
W 1863 roku \ydowski finansista Jan Gottlieb Bloch (1836-1902) zało\ył dom
bankowy w Warszawie. Działał głównie w kolejnictwie. Współdziałał przy budowie kolei
Warszawa-Petersburg. Zbudował między innymi linię kolejową z Aodzi do Warszawy
(1865-1866). Organizował przemysł i handel drzewny. Zało\ył cukrownię w Dobrzelinie
i śytyniu.
W latach 1863-1865 Ludwik Natanson (1822-1896) był prezesem Towarzystwa
Lekarskiego Warszawy. W 1871 roku został wybrany na prezesa gminy \ydowskiej.
Dbał miedzy innymi o podniesienie poziomu higieny wśród biednych śydów. Napisał
liczne prace lekarskie, przyrodnicze, pedagogiczne i filozoficzne.
W 1864 roku dekret carski dopuścił ludność \ydowską do adwokatury. Przyznano
równie\ śydom prawo wyborcze do ziemstw.
W 1865 roku w miastach Królestwa Polskiego \yło 91,5% ludności \ydowskiej.
Wiązało się to z carskimi nakazami opuszczenia przez śydów terenów wiejskich. W
latach sześćdziesiątych XIX wieku na ogólną liczbę 453 miast i miasteczek Królestwa
śydzi mogli swobodnie osiedlać się tylko w 246. W 90 miastach obowiązywał wcią\
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_rosyjski.html 2008-04-19
Zydzi w Polsce/Dzieje Nowo\ytne (zabór rosyjski) Page 7 of 12
dawny przywilej "de non tolerandis Judeais". Prócz tego w 31 miastach wyznaczono
dla nich specjalne rewiry. Nie wolno im te\ było mieszkać w 86 miastach poło\onych w
strefie przygranicznej (tj. w pasie szerokości 21 km) oraz w dobrach górniczych w
okręgach wschodnich (Zagłębie Staropolskie), a tak\e w powiatach opoczyńskim i
opatowskim.
W 1865 roku Maurycy Orgelbrand (1826-1904) otworzył własną księgarnię
nakładową w Warszawie. Wydawał głównie literaturę piękną i dzieła naukowe. Między
innymi wydał w Wilnie Słownik języka polskiego (1861 r.).
W 1866 roku śydzi zostali formalnie dopuszczeni do słu\by państwowej w Królestwie
Polskim.
W 1866 roku \ydowski finansista Samuel Natanson (1795-1879) otworzył wraz z
synami w Warszawie dom handlowy "S. Natanson i Synowie" (istniejący do 1932 r.).
Był on właścicielem cukrowni i prowadził rozległe interesy bankowe. Stworzył on jedną
z najbogatszych rodzin finansistów w Królestwie Polskim.
W 1866 roku S.H. Peltyn rozpoczął wydawać w Warszawie \ydowski tygodnik
społeczno-polityczny "Izraelita". Był on wydawany w języku polskim i reprezentował
kierunek asymilacji polskiej. Był wydawany do 1912 roku.
W latach 1867-1868 w Warszawie wydawano tygodnik w języku jidysz "Warszojer
Jidysze Cajtung".
W 1868 roku ludność \ydowska uzyskała prawo swobodnego przemieszczania się z
Królestwa Polskiego do Cesarstwa Rosyjskiego i na odwrót. Spowodowało to znaczny
napływ śydów, którzy uciekali z Rosji do Królestwa. Przybywający z terenów litewskich
śydzi byli nazywani "litwakami". Imigrujący litwacy rozwijali \ycie religijne z własnymi
ortodoksyjnymi rabinami i bo\nicami. Pojawiły się wówczas napięcia i konflikty
pomiędzy dawnymi \ydowskimi mieszkańcami Królestwa a nowymi przybyszami, którzy
przynosili z sobą elementy rosyjskiej kultury i bardzo często byli wykorzystywani przez
carską administrację jako narzędzie polityki rusyfikacyjnej.
Główną rolę w odrodzeniu kultury religijnych śydów odegrał rabin Israel Lipkin
Salanter (1810-1883), \yjący na Litwie. Ten wybitny \ydowski teolog był twórcą ruchu
akcentującego etyczną stronę judaizmu. Ruch został nazwany mianem musaryzmu
(hebr. etyka, moralność). Israel Lipkin oparł się na haśle: "poznaj samego siebie" i na
literaturze etycznej, która wzywała do samooceny i samodoskonalenia. Dla studiów
tworzono odrębne "domy-musar" (musar sztibłech). W ten sposób judaizm zdołał
oprzeć się silnym wpływom laicyzującego oświecenia (Haskali). Stopniowo ruch
musaryzmu objął swym zasięgiem tak\e talmudyczne jesziwy na Litwie i w Polsce.
W 1868 roku na polskich ziemiach istniało ju\ 29 odrębnych elementarnych szkół
\ydowskich.
W 1870 roku \ydowski finansista Leopold Kronenberg (1812-1878) zało\ył w
Warszawie Bank Handlowy. Współzało\ycielem był \ydowski finansista Jan Gottlieb
Bloch (1836-1902), który zało\ył równie\ Warszawskie Towarzystwo Ubezpieczeń od
Ognia S.A.
W 1871 roku nastąpiła powa\na zmiana w największej gminie \ydowskiej w
Królestwie Polskim, w Warszawie. Władzę w gminie przejęli asymilatorzy. Przekształcili
oni tamtejszy Dozór Bó\niczy w nowocześnie funkcjonujący Zarząd Gminy.
W 1871 roku \ydowski bankier Mieczysław Epstein (1833-1914) był
współzało\ycielem Banku Dyskontowego S.A. w Warszawie. Był prezesem Komisji
Giełdy Warszawskiej (1876-1882 i 1885-1906). Był współzało\ycielem zakładów
bawełniczych w Zawierciu.
W 1872 roku w Aodzi zało\ył fabrykę wyrobów tkackich Izrael Poznański (1833-
1900). Fabryka wkrótce stała się jednym z największych zakładów włókienniczych na
ziemiach polskich. Od 1889 roku było to Towarzystwo Akcyjne Wyrobów Bawełnianych
"I.K. Poznański". Poznański był tak\e prezesem rady nadzorczej Towarzystwa
Kredytowego miasta Aodzi.
W 1874 roku w Warszawie, Ch. Zelig Słonimski rozpoczął wydawać w Warszawie
tygodnik społeczno-kulturalny "Ha Cefira" (istniał z przerwami od 1862 r.). Propagował
on idee Haskali w środowisku \ydowskim. Pózniej stał się on najlepszym i
najpoczytniejszym czasopismem hebrajskim. "Ha Cefira" była wydawana do 1931 roku.
W 1875 roku \ydowski finansista Leopold Kronenberg (1812-1878) zało\ył Szkołę
Handlową w Warszawie.
W 1878 roku interesem rodziny Kronenbergów zaczął zarządzać Stanisław Leopold
Kronenberg (1840-1894). Był on prezesem towarzystwa kolejowego w Królestwie
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_rosyjski.html 2008-04-19
Zydzi w Polsce/Dzieje Nowo\ytne (zabór rosyjski) Page 8 of 12
Polskim.
W owym czasie w Europie Wschodniej \ydowski poeta Jehuda Lejb Gordon (1830-
1892) pisał opowiadania drastycznie eksponujące arogancję i korupcję rabinów i
niesprawiedliwości prawa rabinicznego. Wywołało to powa\ny konflikt pomiędzy
rabinami i zsekularyzowanymi rzecznikami Haskali. Dewizą Gordona było: "bądz
człowiekiem na ulicy, a śydem w domu". Był przeciwnikiem osiedlania się w Palestynie,
a ratunek dla śydów rosyjskich widział w osiedlaniu się w Europie zachodniej. Uwa\ał,
\e wybawienie mo\e nadejść tylko po wyzwoleniu duchowym. Pod wpływem tych
prądów oświeceniowych, liczni śydzi asymilowali się i przechodzili na chrześcijaństwo.
Od 1880 roku w Cesarstwie Rosyjskim dał się zaobserwować powrót do radykalnej
polityki względem śydów. Polityka znajdowała równie\ poparcie w pewnych kręgach
społeczeństwa polskiego. W Cesarstwie rozpoczęło się wówczas przymusowe
przesiedlanie śydów na ziemie polskie. W jego wyniku nastąpił w Królestwie Polskim
wzrost nastrojów nieprzyjaznych wobec śydów - to wszystko razem spowodowało
rozpoczęcie masowej emigracji \ydowskiej do Ameryki, która trwała a\ do zakończenia
I wojny światowej. W latach 1881-1914 około dwa miliony śydów opuściło Rosję,
większość z nich kierowała się do Ameryki.
13 marca 1881 roku pewna śydówka (Hesia Helfman) podjęła się nieudanej próby
zamachu na cara Aleksandra II. Stało się to pretekstem dla władz carskich do
rozpoczęcia fali pogromów w Rosji. Na wielką skalę przeprowadzono agitację, która
wmówiła chłopom i mieszczanom, \e za zamachem na cara kryje się spisek \ydowski.
W ten sposób całą Rosję zalała fala pogromów. Na przestrzeni lat 1881-1884 doszło do
223 pogromów w ponad 100 miejscowościach. śydzi byli mordowani, grabieni i bici.
Propagatorem pogromów był rosyjski minister spraw wewnętrznych Ignatiew, a
oddziałami dowodził generał Drenbien. Pózniej, oskar\ono samych śydów, \e byli
sprawcami tych pogromów przez swój "religijny fanatyzm" i przebiegły lichwiarski
wyzysk ludności.
Wprowadzono wówczas ograniczenia prawne w zawieraniu przez śydów mał\eństw i
osiedlaniu się w Cesarstwie Rosyjskim. śydzi musieli płacić większe podatki ni\ inne
narodowości. Zostali objęci obowiązkiem słu\by wojskowej, od której mogli się wykupić
jedynie bardzo bogaci. Przy równoczesnym upadku manufaktur rzemieślniczych,
wprowadzeniu ograniczeń w handlu wódką, wobec monopolizacji przez państwo
produkcji spirytusu, oraz przy względnie du\ym przyroście naturalnym - społeczność
\ydowska bardzo zbiedniała, o biedocie \ydowskiej mówiono, \e "\yje powietrzem".
W latach 80-tych XIX wieku na polskie ziemie napłynęła ze wschodu fala śydów
rosyjskich. Było to związane z pogromami w Okręgu Moskiewskim.
W 1881 roku doszło do pogromu śydów w Warszawie. Podczas mszy w katolickie
święto Bo\ego Narodzenia, doszło do zamieszania i wybuchu paniki wśród ludzi (zginęło
20 osób). Oskar\ono o to jednego z śydów i cała nienawiść została wyładowana w
przeciągu następnych trzech dni. W pogromie zamordowano 12 śydów. Straty
materialne oszacowano na 1 milion rubli. Policja interweniowała dopiero trzeciego dnia
zamieszek.
Po 1881 roku zaczęły powstawać niewielkie grupy Miłośników Syjonu (hebr. Howewei
Zion). Stopniowo jednoczyły się one w jeden ruch Miłość Syjonu (hebr. Hibat Zion).
Pierwsza studencka organizacja Biluim podjęła nawet próbę emigracji do Palestyny.
Jednym z zało\ycieli ruchu Miłośników Syjonu był ortodoksyjny rabin Samuel Mohilever
z Rosji. Gorąco popierał \ydowskie osadnictwo w Erec Israel. Ruch Miłośników Syjonu
zyskał równie\ poparcie rabbina Hermana Zvi Schapira z Niemiec. Popierał on
rewolucyjne idee i opowiadał się za \ydowskim osadnictwem w Palestynie.
W ruchu Miłość Syjonu (hebr. Hibat Zion) doszło jednak do wewnętrznych sporów
pomiędzy świeckimi i religijnymi członkami. Aszer Ginzberg (1856-1927) zało\ył tzw.
"kulturowy syjonizm", który stał się alternatywą dla "syjonizmu politycznego". Syjonizm
kulturowy podkreślał pojęcie "\ydowskości" i łączył świadomość własnej kultury z
akceptacją innych kultur.
W maju 1882 roku w Rosji ogłoszono tzw. prawa Majowe, które prześladowały i
wypędzały śydów z domów w Rosji, Polsce, Rumunii i Galicji. W Rosji wybuchły
inspirowane przez policję pogromy śydów. Na Podolu zginęło 40 śydów, 170 zostało
rannych. Zniszczono 1250 \ydowskich domostw. Prześladowania objęły ponad 15
tysięcy osób. W ten sposób carat zręcznie odwrócił uwagę publiczną od problemów
wewnętrznych.
W następnych latach zakazano w Rosji śydom nabywać ziemię, uczyć się w
gimnazjach i na uniwersytetach, oraz wprowadzono strefę osiadłości, poza którą nie
wolno im było mieszkać, a w tej strefie ograniczono specjalnie zarobki. Nastąpiło silne
ograniczenie praw dla śydów. Zawód prawnika stał się dla śydów niedostępny.
Odebrano im prawa wyborcze do samorządów miejskich i ziemskich. W latach 90-tych
wysiedlono wszystkich \ydowskich kupców, rzemieślników, a nawet \ołnierzy z guberni
moskiewskiej.
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_rosyjski.html 2008-04-19
Zydzi w Polsce/Dzieje Nowo\ytne (zabór rosyjski) Page 9 of 12
W 1882 roku rabbi Nathan Zevi Finkel otworzył w Slobodce na Litwie jesziwę.
Przebywało w niej średnio około 300 studentów.
Pod koniec XIX wieku wielu śydów, przewa\nie skutkiem prześladowań, emigrowało
z ziem polskich do Wiednia, Berlina, Francji i Ameryki. Ci, którzy nie mogli opłacić
podró\y zamorskiej, sprzedawali się agentom i odbywali bezpłatnie podró\ w zamian za
wieloletnią niewolniczą pracę w Ameryce. Tracili oni swoją jedność i łączność wspólnot
kahalnych, i skupiali się teraz wokół ruchów, które zrodziły się wcześniej, a teraz
zyskiwały nowych licznych zwolenników (np. chasydyzm).
Jesienią 1885 roku władze carskie powołały w Królestwie Polskim specjalną Komisję
do zbadania mo\liwości wprowadzenia w Królestwie ograniczeń prawnych wobec
ludności \ydowskiej, które obowiązywały w Cesarstwie Rosyjskim od maja 1882 roku.
W 1886 roku carska Komisja przedło\yła namiestnikowi Królestwa Polskiego raport, z
którego wynikało, \e śydzi są głównymi twórcami postępu gospodarczego. Namiestnik
nakazał wówczas nasilić propagandę antysemicką. Głównym narzędziem propagandy
stała się nowo powstała Liga Polska, przekształcona w Stronnictwo Narodowo-
Demokratyczne.
W 1887 roku interesem rodziny Kronenbergów zaczął zarządzać Leopold Julian
Kronenberg (1849-1937). Objął po bracie naczelne stanowiska w licznych instytucjach
gospodarczych w Królestwie Polskim. Był prezesem rad nadzorczych towarzystw
kolejowych, Banku Handlowego i Komitetu Kredytowego w Warszawie. Był
współorganizatorem budowy gmachu Filharmonii Narodowej.
W 1887 roku Michał Arct (1840-1916) zało\ył księgarnię w Warszawie.
W 1891 roku władze carskie w Rosji przymusowo przesiedliły śydów (14 tys. rodzin)
z Petersburga i okolic Moskwy do kilku guberni zachodnich i południowych (między
innymi na ziemie polskie). Carat próbował się posłu\yć rosyjskimi śydami w celu
rusyfikacji ziem polskich. Zabroniono przy tym śydom nabywać ziemię i ograniczono
dostęp do szkół. Nakazy i zakazy stopniowo tworzyły getto ekonomiczno-polityczne.
W 1892 roku carskie władze w Rosji zamknęły słynną Volozhin Jeshiva. Rabbi Berlin i
jego rodzina zostali wygnani.
W 1892 roku na terenach polskich powstała Polska Partia Socjalistyczna. Potem
większe znaczenie zaczęła odgrywać Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy
(SDKPiL, lata 1893-1900) i Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji (SDPRR,
1898r.). Środowiska socjalistyczne głosiły idee rewolucji światowej, obiecując nie tylko
zniesienie ró\nic klasowych, ale tak\e zakończenie konfliktów o charakterze
narodowościowym. Niektórzy śydzi zaanga\owali się w tę działalność robotniczą - Ró\a
Luksemburg (1871-1919), Jan Tyszka (Leon Jogiches, 1867-1919), Paweł Akselrod
(1850-1928) i Lejb Bronsztejn (Lew Trocki, 1879-1940).
W 1892 roku władze carskie na ziemiach polskich podjudziły strajkujących
robotników w Aodzi, i przemieniły strajk w zamieszki anty\ydowskie. Do Aodzi
przybywali okoliczni polscy chłopi, aby ukarać śydów za działania wrogie Kościołowi
Katolickiemu.
Zajścia ta poło\yły kres nadziejom śydów na asymilację w polskim społeczeństwie.
Coraz większą popularnością cieszyły się organizacje syjonistyczne i socjalistyczne.
W latach 1894-1898 liczba potrzebujących wsparcia w zaborze rosyjskim wzrosła
prawie o jedną trzecią. Działalność dobroczynna gmin bardzo prędko osiągnęła granice
swoich mo\liwości. Biedni śydzi dostawali zapomogi na religijne święta, aby mogli je
obchodzić w odpowiedni sposób. Niezamo\ne panny dostawały posag. Dodatkową
pomoc udzielano podczas srogich zim, lub w przypadku chorób i wypadków. System
pomocy nie był jednak wystarczający. Nawet zaanga\owanie się pojedynczych
bogatych śydów niewiele pomagało. Z czasem, stopniowo zaczęły powstawać chewry
chasydzkiego proletariatu (towarzystwa, spółdzielnie i stowarzyszenia), które
organizowały wzajemną pomoc i samopomoc. Wa\ną rolę odgrywały kasy po\yczkowe
spółdzielni rzemieślniczych i drobnych kupców. Najwa\niejszą organizacją było
Towarzystwo Wspierania Rzemiosła i Rolnictwa wśród śydów w Rosji (od 1921 r.
nazwane "Obszczerstwo Razprostranienija Truda" - ORT).
W 1896 roku przekształcono warszawską drukarnię Orgelbrandów w Towarzystwo
Akcyjne Odlewni Czcionek i Drukarni, które w 1901 roku zostało połączone z
Towarzystwem Akcyjnym Artystyczno-Wydawniczym. Ta firma, zarządzana przez
Hipolita Orgelbranda (1843-1920), zdominowała warszawską produkcję poligraficzną.
W 1897 roku w Wilnie powstał Ogólno\ydowski Związek Robotniczy Litwy, Polski i
Rosji ("Algemajner jidiszer Arbeterbund"), zwany w skrócie Bund. Była to \ydowska
partia socjalistyczna reprezentująca interesy robotników \ydowskich w państwie
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_rosyjski.html 2008-04-19
Zydzi w Polsce/Dzieje Nowo\ytne (zabór rosyjski) Page 10 of 12
rosyjskim.
W ten sposób Wilno stało się centrum \ydowskiego ruchu socjalistycznego. Z
tutejszego seminarium rabinackiego, popularyzującego idee oświecenia (Haskali),
wyszli między innymi socjaliści Aron Samuel Libermann i Aaron Zundelewicz. Do
\ydowskiego środowiska robotniczego przemawiano w jidysz. Stopniowo Bund
przekształcił się w masową \ydowską organizację o charakterze robotniczym.
Nie przypadkiem organizacja syjonistyczna i Bund powstały w tym samym czasie.
Obie wyciągnęły radykalne wnioski z XIX-wiecznego kryzysu \ydowskiej to\samości, i
doszły do przekonania, \e jedynym wyjściem jest aktywne działanie w celu osiągnięcia
zbawienia. Socjalizm i syjonizm były \ydowską odpowiedzią na brak nadejścia
Mesjasza. Mimo wszelkich ró\nic celów i dróg, wspólny punkt wyjścia ("\ydowska
nędza") umo\liwiał skrajnym orientacjom współpracę w ró\nych kwestiach. Jednak\e
partie socjalistyczne uznały syjonizm za "kierunek bur\uazyjny", odwracający uwagę
proletariatu od socjalizmu, który miał rozwiązać wszelkie kwestie społeczne.
Narastające problemy i konflikty wewnętrzne miały wybuchnąć z pełną siłą dopiero na
początku XX wieku.
Pod koniec XIX w. w państwie carskim mieszkała połowa światowej populacji śydów.
Według spisu ludności z 1897 roku, w Imperium Rosyjskim \yło 5,2 miliona śydów, z
czego w strefach osiedlenia 4,9 miliona. W samym tylko Królestwie Kongresowym
mieszkało 1,3 miliona śydów, czyli 14% ludności. Pod koniec XIX wieku liczba ludności
\ydowskiej w Aodzi zbli\yła się do 100 tysięcy osób. Na ziemiach polskich liczba
ludności \ydowskiej wzrosła od początku stulecia ośmiokrotnie, wzrost ten byłby
jeszcze większy gdyby nie nasilająca się od 1881 roku emigracja zamorska. Handel
stawał się wówczas najwa\niejszym zródłem dochodów śydów, podczas gdy jeszcze sto
lat wcześniej wyprzedzało go rzemiosło. Szczególnie mocno kontrolowali handel
zbo\em, futrami i skora. Zaczynali przy tym dominować nieliczni wielcy przedsiębiorcy
handlowi. Du\e znaczenie mieli bankierzy, skupieni głownie w Warszawie. W
mniejszych miastach funkcjonowali liczni właściciele kantorów i kredytodawcy, którzy
byli jednak ubodzy i nie mieli większych wpływów. Rzemieślnicy cierpieli niedostatek.
Miasto Aódz zaczęło odgrywać coraz większą rolę gospodarczą i finansową. śydzi
zatrudniali w tutejszych zakładach głownie śydów. Przedsiębiorcy \ydowscy ściśle
powiązali się z \ydowskim kapitałem bankowym i handlowym, dzięki czemu mogli
pokryć olbrzymie zapotrzebowanie na pieniądz, którego brakowało większości śydów w
dobie uprzemysłowienia. Największym \ydowskim przedsiębiorcą w Aodzi był
Poznański, który działał w przemyśle tekstylnym. W przemyśle cukrowniczym działali
Epstein, Kronenberg i inne rody z Warszawy. W transporcie kolejowym działali Polakow
i Bloch. Pomimo tego, ubo\enie \ydowskich mas postępowało w zastraszającym
tempie. Pod koniec stulecia ponad 50% ludności \ydowskiej pozostawało bez stałego
zatrudnienia.
Największemu powiększeniu uległa gmina warszawska. Stolica była centrum ruchu
asymilatorskiego. Współcześni doskonale orientowali się, \e Warszawa jest miastem
wielkich kontrastów, Obok potę\nej, mieszkającej w pałacach finansjery, w strasznej
ciasnocie gniezdziły się rzesze chasydów. Utrzymywali oni około 200 własnych domów
modlitwy, prowadzonych przez wyznawców wszystkich mo\liwych dynastii chasydzkich.
Najbardziej wpływowy był Gerer Rebe, Icchak Majer Alter z Góry Kalwarii, rezydujący
przy ulicy Chmielnej. Licznych zwolenników miały te\ inne dwory, m.in. pochodzące od
Icchaka z Warki, Izraela z Kozienic, Icchaka z Przysuchy i Mendla z Kocka.
Warszawskim rabinatem kierowali jednak misnagedzi, chętnie zawierający kompromisy
z wpływowymi cały czas w Dozorze Bó\niczym postępowcami. śydowskie
społeczeństwo Warszawy było mocno zró\nicowane pod względem majątkowym,
większość z nich pracowało w handlu oraz rzemiośle.
W 1899 roku Bronisław Natanson (1864-1906) zało\ył w Warszawie firmę
wydawniczą. Wydawał głównie dzieła literackie (E. Orzeszkowa, S. śeromski, W.
Reymont) oraz prace popularnonaukowe i przyrodnicze.
W 1900 roku Michał Arct (1840-1916) zało\ył drukarnię w Warszawie. Wydawał
podręczniki, słowniki, encyklopedie, literaturę dla dzieci i młodzie\y (serie "Moje
Ksią\eczki", "Zajmujące Czytanki"), dzieła popularnonaukowe i literaturę piękną.
W 1902 roku w Wilnie powstała religijna (ortodoksyjna) syjonistyczna partia
Histadrut ha-Mizrachi (Centrum Duchowe, w skrócie: Mizrachi). Jednym z jej zało\ycieli
był rabin Isaac Jacob Reines (1839-1915). Głoszone przez Mizrachi poglądy
podporządkowywały religii wszystkie aspekty \ycia. Syjonizm miał obronić jedność
narodu \ydowskiego przed upadkiem wiary, emancypacją i asymilacją. Wierzono, \e
jeśli śydzi sami rozpoczną powrót do Erec Israel to Bóg im pomo\e.
W 1903 roku carska policja dostarczyła antysemitom nowych argumentów do
wszczęcia kampanii nienawiści przeciwko śydom. Opublikowano wówczas rzekome
"Protokoły Mędrców Syjonu".
W straszliwej rzezi w Kiszyniowie zginęło 47 śydów, zniszczono 700 domów. W
kolejnych pogromach na ziemiach rosyjskich zginęło ponad 500 śydów. Pogromy w
Rosji trwały nieprzerwanie do 1907 roku. Wówczas wielu Izraelitów uciekło z Rosji do
Palestyny i Ameryki. W latach 1903-1907 około 500 tysięcy śydów opuściło Rosję. 90%
z nich udało się do Stanów Zjednoczonych.
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_rosyjski.html 2008-04-19
Zydzi w Polsce/Dzieje Nowo\ytne (zabór rosyjski) Page 11 of 12
W 1905 roku \ydowscy socjaliści wzięli liczny udział w rewolucji w Rosji. Nastąpił
wówczas upadek potęgi monarchii carów.
Wielu \ydowskich intelektualistów wiązało swoje nadzieje z rewolucją, \e dopomo\e
ona w poprawie warunków narodowych śydów w Rosji. Powstał wtedy w Wilnie (Litwa)
Związek na rzecz Uzyskania Pełni Praw Narodu śydowskiego w Rosji, grupujący ró\ne
liberalne grupy. Na czele stanął Maxim Vinaver. Gdy uzyskano prawa wyborcze, na
pierwszy plan wysunęły się zadania narodowej autonomii i powstanie
wszech\ydowskiego zgromadzenia narodowego. śydzi otrzymali prawo uczestniczenia
w pierwszych wyborach do Dumy. Po wyborach do Dumy w 1906 roku, organizacja
rozpadła się. Na ostatniej konwencji nastąpił silny spór z syjonistami, których
reprezentował Wladimir Jabotinsky i Simon Dubnow.
Pomimo tego, nastroje anty\ydowskie w Rosji silnie narastały. Podczas rewolucji
doszło do pogromów ludności \ydowskiej. W kwietniu 1905 roku w pogromie w
Białymstoku zginęło 15 śydów. W pazdzierniku doszło do 50 większych pogromów w
całej Rosji, podczas których setki śydów zginęły, a tysiące zostały ranne. Zniszczono
50 tysięcy \ydowskich domów oraz sklepów. Okres ten nazwano "czarnym tygodniem"
w historii rosyjskich śydów. Pogromy w Rosji dały nowy impuls dla imigracji. W ciągu
jednego roku z Rosji wyjechało 200 tysięcy śydów, kierujących się na zachód i do
Palestyny.
W 1905 roku, podczas walk rewolucyjnych w Aodzi, \ydowscy robotnicy stanęli na
barykadach razem z polskimi robotnikami. Stopień zaanga\owania się śydów w ruchu
robotniczym mo\na zauwa\yć w fakcie, \e liczba ofiar \ydowskich przewy\szała liczbę
ofiar polskich.
W 1908 roku odbyła się w Czerniowcach w Rosji, światowa konferencja jidysz,
zorganizowana przez Natana Birnbauma. Język jidysz prze\ywał wówczas swój
Rabin Isaac Jacob Reines renesans. Coraz więcej śydów w Polsce i Rosji uświadamiało sobie, \e są jednym
(zródło: NFJ)
narodem. W tym samym czasie, na zachodzie, większość śydów zaprzeczała temu i
silnie asymilowała się z chrześcijańskim społeczeństwem.
W latach 1909-1910 polscy nacjonaliści ogłosili bojkot \ydowskich towarów.
W 1910 roku z Ukrainy wypędzono 1.200 \ydowskich rodzin.
W 1911 roku w Kijowie oskar\ono śyda (Mendela Beillisa) o zamordowanie
chrześcijańskiego chłopca, by u\yć jego krwi do produkcji macy. Po długim procesie i
licznych incydentach, sąd przysięgłych uniewinnił Mednela.
Pogromy ogarnęły jednak wówczas prawie całą Rosję. W tym okresie wypędzono i
przesiedlono dziesiątki tysięcy ludzi. W anty\ydowskich zajściach wsławiły się tzw.
"czarne sotnie".
W okresie od 1864 do 1914 roku liczba ludności \ydowskiej w Warszawie wzrosła o
264 tysięcy, dochodząc do liczby 337 tysięcy śydów, stanowiących 38% ogółu
mieszkańców. Warszawa była wówczas największym polskim miastem, dobrze
rozwijającym się gospodarczo i kulturalnie. Jednocześnie Warszawa była duchowym
centrum ruchu na rzecz asymilacji śydów. Tylko 33% warszawskich śydów
przyznawało się do \ydowskiej religii, w większości byli to chasydzi.
W owym czasie w Cesarstwie Rosyjskim wysokie stanowiska w administracji i armii
były zamknięte dla katolików. Dlatego wielu śydów przechodziło na protestantyzm, a
pózniej, chcąc się stopić ze społeczeństwem polskim, przechodziło na katolicyzm.
W 1914 roku władze carskie zakazały u\ywania języka jidysz.
1 sierpnia 1914 roku rozpoczęła się I wojna światowa (1914-1918). W walkach
wzięło udział 65 milionów \ołnierzy, w tym 1,5 miliona było śydami. Rosja wystawiła
ponad 350 tysięcy \ydowskich \ołnierzy.
Wraz z wybuchem wojny, większość terenów rosyjskiej strefy osadnictwa
\ydowskiego znalazła się w obrębie toczonych działań wojennych. Carat obawiał się, \e
ludność \ydowska mo\e podjąć współpracę z śydów wrogiego bloku wojskowego. Z
tego powodu administracja carska rozpoczęła przymusową deportację śydów do tych
części strefy osiedlenia, które nie były objęte wojną. Przymusowo przesiedlono około
500 tysięcy śydów. Przy tej okazji dochodziło do częstych grabie\y, pogromów i
morderstw. Sytuację pogarszała polityka sztabu generalnego Rosji, który
rozpowszechniał pogłoski, jakoby śydzi szpiegowali na rzecz Niemiec i Austro-Węgier.
Atakujące oddziały rosyjskie często pędziły przed sobą bezbronnych cywilów
\ydowskich. Ogólnie rzecz mówiąc, wojna dla śydów oznaczała śmierć i utratę mienia.
Gdy w 1916 roku wojska niemieckie wkroczyły na ziemie Królestwa Polskiego,
warunki \ycia w strefach osadnictwa \ydowskiego stały się nie do zniesienia. Władze
carskie obawiały się, \e zdesperowani śydzi podejmą współpracę z Niemcami i
Austriakami. Z tego powodu, zniesiono ograniczenia w osadnictwie \ydowskim,
zezwalając śydom na osiedlanie się na terytorium całego Cesarstwa Rosyjskiego.
Równocześnie publicznie zakazano wydawania w Rosji jakichkolwiek publikacji w
języku hebrajskim lub jidysz.
Od początku działań wojennych, polscy nacjonaliści (endecy), którzy wcześniej
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_rosyjski.html 2008-04-19
Zydzi w Polsce/Dzieje Nowo\ytne (zabór rosyjski) Page 12 of 12
oskar\ali śydów o rzekome rusofilstwo, rozpoczęli agitację o skłonności
germanofilskie wszystkich śydów. W atmosferze wojennej zawieruchy przetaczającej
się przez polskie ziemie, Polacy \ywili nadzieję na odzyskanie samodzielnego państwa.
W takiej atmosferze, polscy antysemici głosili hasła, jakoby śydzi zatruwali wodę w
studniach i mleko. W całym kraju mno\yły się zajścia anty\ydowskie.
W 1916 roku magistrat Warszawy zabronił śydom wstępu do parków. Zakaz
obejmował śydów ubranych zgodnie ze swoją tradycją, nie obejmował więc śydów
zasymilowanych. Po silnych sprzeciwach, magistrat wycofał się z uchwały.
Od 1916 roku światowa organizacja ortodoksyjnych śydów Agudat Israel rozpoczęła
swoją oficjalną działalność na polskich ziemiach pod nazwą Związku Prawowiernych.
Jej Międzynarodowa Centrala do Spraw Wyznaniowych mieściła się w Warszawie.
W 1916 roku powstała Organizacja Syjonistyczna w Polsce (Histadrut ha Cijonit we
Polonija), która była programowo podporządkowana Światowej Organizacji
Syjonistycznej. Celem działalności było odrodzenie narodowe śydów, które miało
nastąpić poprzez stworzenie własnego państwa w Palestynie. Prezesem Organizacji
Syjonistycznej w Polsce w latach 1916-1918 był Joszua Heszel Farbstein (1870-1948).
Gdy w 1917 roku w Rosji wybuchła rewolucja lutowa, rewolucjoniści znieśli
wszystkie wymierzone w śydów ograniczenia prawne. Przywódcy rewolucji traktowali
mniejszość \ydowską jako ofiarę carskich prześladowań. śydzi stali się wówczas
równoprawnymi obywatelami Rosji. Następna rewolucja pazdziernikowa potwierdziła
prawa uzyskane przez śydów.
Po rewolucji pazdziernikowej wielu śydów znalazło się w ścisłym gronie
komunistycznego przywództwa. Byli to między innymi: Lew Trocki (właściwie L.D.
Bronstein, 1879-1940) , Lew Kamieniew (właściwie L.B. Rosenfeld, 1883-1936), Jakow
Swierdłow (1885-1919). śydzi obejmowali kluczowe stanowiska w urzędach
publicznych, szkołach i zakładach przemysłowych. Byli to śydzi zasymilowani, którzy
bardzo często integrowali się licząc na awans społeczny. Jednak\e większość śydów
wcią\ pozostawała niechętna asymilacji.
Po 1917 roku władze komunistyczne Związku Sowieckiego rozpoczęły zwalczanie
wszelkich religii. Oznaczało to w praktyce powszechny zakaz praktykowania judaizmu i
nauki języka hebrajskiego. Wykonywanie zawodu rabina stało się niezwykle trudne.
Na przełomie 1917/1918 roku nastąpił wielki kryzys ekonomiczny w Niemczech,
Austro-Węgrach i Rosji. Trudy wojenne przekroczyły mo\liwości walczących państw.
Władze oskar\yły śydów o wszystkie niepowodzenia wojenne i wszelkie trudności
\ycia. Uogólniono stereotyp przynoszącego szkodę śyda, działającego na dodatek po
stronie wroga. Ugrupowania nacjonalistyczne taką anty\ydowską agitacją tworzyły
sobie masowe zaplecze zwolenników. Do niepokojów doszło w niektórych rejonach
Rosji.
W 1918 roku walczące strony zgodziły się na zawarcie rozejmu i zakończenie I
wojny światowej. Ogółem w wojnie uczestniczyło 1.506.000 \ydowskich \ołnierzy, z
których 170 tysięcy zginęło. Ponad 100 tysięcy śydów otrzymało odznaczenia za
odwagę.
--------------------------------------------------
CIG DALSZY DZIEJÓW: II Rzeczypospolita (1918-1939)
Izrael Kultura Historia Turystyka Pomoc duchowa śydzi w Polsce Czasy i Fakty
Copyright �2004-2007 by Gedeon
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_rosyjski.html 2008-04-19

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE ZABÓR AUSTRIACKI
DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE ZABÓR PRUSKI
dzieje zydow w polsce
DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE DZIEJE NAJNOWSZE ( PO 1945 )
Borzymińska Dzieje Żydów w Polsce, 11 18 wiek
Grodecki Dzieje Żydów w Polsce do końca XIV wieku
Dzieje Żydów w Polsce
DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE ŚREDNIOWIECZE
DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE(1)
Koneczny Dzieje administracji w Polsce
Borzymińska Studia z dziejów Żydów w Polsce

więcej podobnych podstron