Zydzi w Polsce/Dzieje Nowo\
ytne (zabór pruski) Page 1 of 3
DZIEJE śYDÓW W POLSCE - ZABÓR PRUSKI
Zabór pruski obejmował: Warmię, Pomorze, Wielkopolskę, Mazowsze i Litwę po
- śydzi w Polsce Niemen. Razem 142 tysięcy km2 i 2 miliony 580 tysięcy mieszkańców.
- Åšredniowiecze (do 1500 r.)
W zaborze pruskim podejmowano równie\
działania zmierzające do produktywizacji
- Nowo\
ytność
śydów, poprzez kierowanie ich do pracy na roli i do rzemiosła. Zniesiono większość
(do rozbiorów 1795 r.)
obowiązujących ich ograniczeń, ułatwiono zamieszkiwanie w miastach i otoczono
- zabór pruski (do 1918 r.)
specjalną opieką osiedlającą się ludność \
ydowską napływającą z Prus. Dekret króla
- zabór rosyjski (do 1918 r.)
pruskiego z 1797 roku, dotyczący "urządzenia śydów w prowincjach Prus południowych
- zabór austriacki (do 1918 r.)
i wschodnich", poddawał ich ogólnej jurysdykcji, gminom \
ydowskim odbierał
sądownictwo, a rabinów pozbawiał prawa nadzoru nad szkołami. Zakazano równie\

- II Rzeczpospolita
rabinom u\
ywania klÄ…twy religijnej (cheremu) jako sankcji.
(1918-1939)
Jednocześnie na terenach zaboru prowadzono politykę asymilacji śydów z
- Holokaust (1939-1945)
niemieckim społeczeństwem. W tym celu nakazano śydom przyjęcie niemieckich
- Dzieje najnowsze (po 1945)
nazwisk. Były one przydzielane przez niemieckich urzędników, którzy je wymyślali
stosownie do bogactwa własnej wyobraz
ni. W ten sposób powstały nazwiska w
rodzaju: Silberstein, Weissmann, Schwartzkopf, Apfelbaum, Rosenblum i podobne.
Na przestrzeni kolejnych lat, liczba śydów \
yjÄ…cych w pruskim zaborze, znacznie
zmalała, a du\
a jej część znalazła się pod wpływem niemieckiej Haskali (śydowskiego
Oświecenia), ulegając tym samym asymilacji.
Na początku XIX wieku dały się zauwa\
yć na ziemiach polskich znaczne tendencje
asymilacyjne wśród części śydów. W niektórych środowiskach mówiono o zastąpieniu
języka jidysz językiem polskim, co stanowiłoby pierwszy krok do ściślejszej integracji
śydów z Polakami. Wielu śydów oddawało \
ycie w powstaniach polskich, walczÄ…c o
sprawę polskiej niepodległości narodowej. Wielu wybitnych przedstawicieli
zasymilowanej \
ydowskiej bur\
uazji, takich, jak Leopold Kronenberg czy Herman
Epstein, podejmowało zjednoczone działania zmierzające do pogodzenia interesów
\
ydowskich i polskich w sprawach dotyczÄ…cych religii, kultury, czy gospodarki. Te
próby zakończyły się jednak fiaskiem i jakby obumarły wraz z upadkiem powstania
styczniowego w 1863 roku.
Równocześnie we wszystkich zaborach rozwijał się przeciwny tym ideom ruch
Oświecenia \
ydowskiego, który dą\
ył do społecznego wyodrębnienia, narodowego
odrodzenia oraz zreformowania tradycyjnego \
ydostwa we wszelkich jego dziedzinach.
W owym czasie znacznie wzrosła ruchliwość społeczna śydów, gdy\
nie byli ju\

przywiązani do gett, w których mieszkali w miastach. Rodziny \
ydowskie mogły teraz
swobodnie przesiedlać się na przedmieścia lub na wieś.
W 1807 roku ziemie polskie zostały zajęte przez wojska francuskie Napoleona
Bonaparte. Na mocy pokoju w Tyl\
y, zawartego pomiędzy Francją i Rosją, Napoleon
utworzył Księstwo Warszawskie. W jego skład weszły ziemie polskie drugiego i
trzeciego zaboru pruskiego. Królem został wybrany Fryderyk August (1750-1827).
Napoleon nadał Księstwu Warszawskiemu konstytucję, wzorowaną na konstytucji
francuskiej. Konstytucja zapewniała śydom pełne swobody obywatelskie, jednak
przepisy te nie weszły w \
ycie. śydzi nadal stanowili gorszą klasę społeczeństwa.
Ograniczono im dostęp do urzędów publicznych. Wprowadzono ograniczenia
swobodnego osiedlania się. Ograniczono działalność gospodarczą śydów, kształcenia
się i wykonywania wielu zawodów. Dodatkowo nało\
ono na nich specjalne podatki,
takie jak: koszerny (opłata od uboju koszernego), ślubny (od odbywającego się ślubu),
rekrutowy (opłacany przez wszystkich śydów w zamian za zwolnienie od słu\
by
wojskowej), biletowy (opłata za ka\
dy dzień pobytu w mieście) i wiele innych.
W 1812 roku w Prusach wydano akt emancypacyjny zrównujący w prawach śydów z
chrześcijanami. Od tej pory niemieccy śydzi mogli swobodnie nabywać dobra ziemskie,
osiedlać się i wykonywać wszystkie zawody. śydów dopuszczono do profesury
akademickiej, urzędów szkolnych i gminnych w Prusach. Wraz z prawami
obywatelskimi, śydzi wzięli na siebie obowiązek słu\
by wojskowej. Jednak\
e śydzi
mieszkający w Wielkopolsce (zabór pruski), musieli czekać na te wszystkie prawa
jeszcze do 1833 roku. Niemcy wychodzili z zało\
enia, \
e ludność \
ydowska na ziemiach
polskich musi wpierw zostać "ucywilizowana", a dopiero póz
niej będzie mo\
na jej
nadać równe prawa.
Na początku XIX wieku większość ludności \
ydowskiej na ziemiach polskich \
yło w
nędzy, mieszkając i pracując w złych warunkach. Zubo\
ałe \
ydowskie mieszczaństwo
walczyło o nieliczne dostępne dla nich posady. Nadmierna ilość rzemieślników
powodowała spadek zamówień i brak pracy. W 1813 roku prawie 61% czynnych
zawodowo śydów na ziemiach polskich, trudniło się produkcją i sprzeda\
Ä… alkoholu.
Tylko nielicznym śydom udało się zostać bogatymi przedsiębiorcami i bankowcami.
Około czterdziestu rodzin milionerów mieszkało w okolicach Warszawy. Fraenkel,
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_pruski.html 2008-04-19
Zydzi w Polsce/Dzieje Nowo\
ytne (zabór pruski) Page 2 of 3
Neumark i Bergson czerpali du\
e zyski z dostaw broni dla wojsk Księstwa
Warszawskiego. Antoni Samuel Fraenkel (1733-1833) zało\
ył dom handlowy w
Warszawie i dzier\
awił monopol solny w okresie Księstwa Warszawskiego. Karol Jan
Chaim równie\
zało\
ył dom handlowy w Warszawie. Był on zało\
ycielem rodziny
\
ydowskich bankierów, Lascy.
W 1815 roku Kongres Wiedeński nadał nowy kształt Europie, która po wojnach
napoleońskich musiała przejść zmiany. Z ziem Księstwa Warszawskiego utworzono
teraz Królestwo Polskie, pozostające pod panowaniem cara Rosji.
W owym czasie w społeczeństwie polskim pojawiły się znaczne ró\
nice odnośnie
sposobu uregulowania "kwestii \
ydowskiej". KsiÄ…\
e Adam Czartoryski (1770-1861) był
zwolennikiem asymilacji śydów z wyłączeniem sfery religii jako warunku
równouprawnienia. Chciał przy tym zabronić śydom prowadzenia karczm. Katolicki
duchowny, Stanisław Staszic (1755-1826) określał śydów jako "plagę szarańczy" i
"kupÄ™ paso\
ytów", wymyślał im od "włóczęgów i pró\
niaków". Szczególnie daleko
posunÄ…Å‚ siÄ™ w 1817 roku Kajetan Koz
mian, który oświadczył, \
e "śydzi z bałamutów
talmudow są zabobonnemi, ciemnemi pró\
niakami". Twierdził, \
e śydzi nie są
Polakami i "nie mają w sobie Polskiej krwi". Te poglądy stały się zalą\
kiem
rasistowskiego wykluczenia śydów ze społeczeństwa polskiego.
W 1816 roku w Wielkim Księstwie Poznańskim \
yło około 52 tysiące śydów,
stanowiąc 6,3% ogółu ludności.
W 1819 roku anty\
ydowska nagonka ogarnęła uniwersyteckie miasta Niemiec, a
tak\
e Pragę, Kraków, Gdańsk i Rygę. Studenci i profesorowie, którzy przewodzili w
rozruchach i pogromach, \
ądali odebrania śydom praw obywatelskich, które nadał im
Napoleon.
Na początku XIX wieku ziemie polskie dotknął środkowoeuropejski kryzys w
rolnictwie, wynikający z wojen doby napoleońskiej i blokady kontynentalnej, którą
pogłębiło wprowadzenie w 1819 roku ceł ochronnych przez Anglię. W 1823 roku Prusy
tak\
e podniosły cła ochronne na produkty rolnicze. Eksport rolniczy z polskich terenów
spadł o połowę. Spadek obrotów dotknął śydów, którzy jako pierwsi padli ofiara walki
o udział na rynku zbytu gorzałki. W 1823 roku zakazano działalności w miastach
karczm i gorzelni nie będących własnością szlachty. W ten sposób szlachta przejęła
\
ydowskie gorzelnie, a dochodami podzieliła się z państwem. Dramatycznie
zmniejszyła się liczba \
ydowskiej ludności czynnej zawodowo. W 1830 roku, w
porównaniu do 1813 roku, przy wyszynku pracowało ju\
tylko 12% śydów. Tym
samym została zerwana dawna więz
łącząca szlachtę polską z śydami.
W 1827 roku pruski parlament podjął dyskusję zrównania w prawach ludności
\
ydowskiej zamieszkującej polskie ziemie z pozostałą ludnością \
ydowskÄ… Prus.
Rozwa\
ania dotyczyły jednak wyłącznie planów na przyszłość.
W 1829 roku \
ydowski finansista Antoni Samuel Fraenkel (1733-1833) pośredniczył
w udzielaniu przez banki berlińskie po\
yczki rządowi Królestwa Polskiego w wysokości
42 milionów złotych.
W 1833 roku władze pruskie wydały "Tymczasowe zarządzenie odnośnie \
ydostwa w
Wielkim Księstwie Poznańskim", w którym podzielono śydów na "naturalizowanych" i
"tolerowanych". śydzi "naturalizowani" otrzymali prawa obywatelskie i znaczny zakres
swobód, jednak\
e musieli wykazać się znajomością języka niemieckiego oraz
odpowiednim cenzusem majątkowym. śydami "tolerowanymi" była pozostała ludność
\
ydowska, w przewa\
ającej części uboga. Trudne warunki bytowe spowodowały wzrost
emigracji części "tolerowanej" ludności z Wielkopolski. Najczęściej udawali się oni w
podró\
do Ameryki, gdzie stanowili pierwszą falę polskich śydów. Natomiast śydzi
"naturalizowani" bardzo często wyje\
d\
ali do zachodniej Europy. Warto przy tym
podkreślić, \
e w zaborze pruskim 96,6% śydów \
yło w miastach.
W 1847 roku ustawa zrównała śydów "naturalizowanych" z śydami pruskimi.
W 1848 roku w Prusach zrównano w prawach wszystkich śydów.
W 1850 roku uchwalona w Prusach konstytucja formalnie zaakceptowała zniesienie
wszelkich podziałów w społeczeństwie.
W 1852 roku \
ydowski lekarz i uczony Juliusz Ferdynand Cohn powstrzymał
epidemię cholery. Swoje prace naukowe prowadził w Breslau (Wrocław), na Dolnym
ÅšlÄ…sku pozostajÄ…cym pod niemieckÄ… administracjÄ….
W 1856 roku w Ełku zaczęto wydawać czasopismo hebrajskie "Ha-Maggid". Było
wydawane do 1891 roku. Jego odbiorcami byli przewa\
nie śydzi mieszkający w
Cesarstwie Rosyjskim.
W 1878 roku Abraham Geiger (1810-1874) został wybrany rabinem Breslau
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_pruski.html 2008-04-19
Zydzi w Polsce/Dzieje Nowo\
ytne (zabór pruski) Page 3 of 3
(Wrocław). Był on ideologiem i jednym z głównych przedstawicieli judaizmu
reformowanego w Niemczech. Ufundował we Wrocławiu \
ydowskie seminarium
teologiczne, pierwsze reformowane seminarium rabiniczne w Centralnej Europie.
Abraham Geiger był autorem rozprawy "Biblia w przekładzie i oryginale" (niem.
"Urschrift und Uebersetzungen der Bibel", 1857 r.). Inspirował on \
ydowski ruch
reform religijnych.
W zaborze pruskim zaistniało zjawisko asymilacji zwolenników Haskali. W ten sposób
mo\
emy mówić o pojawieniu się pokolenia Niemców wyznania moj\
eszowego. W
zaborze pruskim zaistniało zjawisko asymilacji zwolenników Haskali. W ten sposób
mo\
emy mówić o pojawieniu się pokolenia Niemców wyznania moj\
eszowego.
Niemieccy śydzi włączyli się w ogólny nurt \
ycia społecznego, zaznaczając swój udział
w rozwoju nauki i sztuki. Ich związek z ziemiami polskimi w ten sposób coraz bardziej
zanikał.
Po 1881 roku zaczęły powstawać niewielkie grupy Miłośników Syjonu (hebr.
Howewei Zion). Stopniowo jednoczyły się one w jeden ruch Miłość Syjonu (hebr. Hibat
Zion). Pierwsza studencka organizacja Biluim podjęła nawet próbę emigracji do
Palestyny. Jednym z zało\
ycieli ruchu Miłośników Syjonu był ortodoksyjny rabin
Samuel Mohilever z Rosji. Gorąco popierał \
ydowskie osadnictwo w Erec Israel. Ruch
Miłośników Syjonu zyskał równie\
poparcie rabbina Hermana Zvi Schapira z Niemiec.
Popierał on rewolucyjne idee i opowiadał się za \
ydowskim osadnictwem w Palestynie.
W ruchu Miłość Syjonu (hebr. Hibat Zion) doszło jednak do wewnętrznych sporów
pomiędzy świeckimi i religijnymi członkami. Aszer Ginzberg (1856-1927) zało\
ył tzw.
"kulturowy syjonizm", który stał się alternatywą dla "syjonizmu politycznego".
Syjonizm kulturowy podkreślał pojęcie "\
ydowskości" i łączył świadomość własnej
kultury z akceptacjÄ… innych kultur.
W 1901 roku w Niemczech powstało Stowarzyszenie Pomocy Niemieckim śydom
(Hilsvereinder Deutschen Juden). Celem działalności była pomoc \
ydowskim
imigrantom ze Wschodniej Europy w imigracji do Niemiec.
W 1912 roku w niemieckim parlamencie (Reichstag) na 100 posłów 12 było śydami.
W 1912 roku w Katowicach na Górnym Śląsku połączyli się przedstawiciele
ortodoksji i kierunków chasydzkich przeciwko syjonizmowi. Powstała w ten sposób
światowa organizacja konserwatywno-religijna ortodoksyjnych śydów Aqudat Israel
(Zjednoczenie Izraela), w skrócie Aguta. Celem działalności było utrzymanie
\
ydowskiej odrębności wśród narodów i walka z asymilacją. Program działania opierał
siÄ™ na zasadach Tory. Uwa\
ała, \
e przedwczesne utworzenie \
ydowskiego państwa w
Palestynie przez świecki ruch syjonistyczny będzie bluz
nierstwem wobec Boga. Jednym
z liderów Aqudat Israel był rabin Hayim Ozer Grodzenski (1863-1940).
1 sierpnia 1914 roku rozpoczęła się I wojna światowa (1914-1918). W walkach
wzięło udział 65 milionów \
ołnierzy, w tym 1,5 miliona było śydami. Niemcy wystawili
około 100 tysięcy \
ydowskich \
ołnierzy, w tym 2 tysiące było oficerami.
Na przełomie 1917/1918 roku nastąpił wielki kryzys ekonomiczny w Niemczech,
Austro-Węgrach i Rosji. Trudy wojenne przekroczyły mo\
liwości walczących państw.
WÅ‚adze oskar\
yły śydów o wszystkie niepowodzenia wojenne i wszelkie trudności
\
ycia. Uogólniono stereotyp przynoszącego szkodę śyda, działającego na dodatek po
stronie wroga. Ugrupowania nacjonalistyczne takÄ… anty\
ydowską agitacją tworzyły
sobie masowe zaplecze zwolenników. Do niepokojów doszło w niektórych rejonach
Niemiec.
W 1918 roku walczące strony zgodziły się na zawarcie rozejmu i zakończenie I
wojny światowej. Ogółem w wojnie uczestniczyło 1.506.000 \
ydowskich \
ołnierzy, z
których 170 tysięcy zginęło. Ponad 100 tysięcy śydów otrzymało odznaczenia za
odwagÄ™.
--------------------------------------------------
CI
G DALSZY DZIEJÓW: II Rzeczypospolita (1918-1939)
Izrael Kultura Historia Turystyka Pomoc duchowa śydzi w Polsce Czasy i Fakty
Copyright ©2004-2007 by Gedeon
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_pruski.html 2008-04-19