Zydzi w Polsce/Dzieje Nowo\
ytne (zabór austriacki) Page 1 of 4
DZIEJE śYDÓW W POLSCE - ZABÓR AUSTRIACKI
Zabór austriacki obejmował: Małopolskę między Pilicą i Bugiem z częścią Podlasia i
- śydzi w Polsce Mazowsza. Razem 130 tysięcy km2 i 4 miliony 150 tysięcy mieszkańców.
- Åšredniowiecze (do 1500 r.)
Największa grupa ludności \
ydowskiej znalazła się w zaborze austriackim, a
- Nowo\
ytność
mianowicie w Galicji. Tak jak i w innych zaborach, tak\
e i tutaj śydzi zostali poddani
(do rozbiorów 1795 r.)
licznym ograniczeniom. Pewnym zakresem swobód cieszyły się tylko warstwy
- zabór pruski (do 1918 r.)
zamo\
ne. śydów nie dopuszczano do licznych zawodów (młynarstwa, gorzelnictwa,
- zabór rosyjski (do 1918 r.)
aptekarstwa, piwowarstwa). W miastach istniały getta, poza którymi nie wolno im było
- zabór austriacki (do 1918 r.) mieszkać. Wiele ulg i przywilejów uzale\
niano od rezygnacji z tradycyjnego
\
ydowskiego wyglądu i ubioru. Władze oczekiwały od śydów zrezygnowania ze swojej
- II Rzeczpospolita
"odrębności", "poprawienia się" i stanie się "u\
ytecznymi obywatelami". W tym celu
(1918-1939)
przeprowadzono przymusowÄ… zmianÄ™ nazwisk.
- Holokaust (1939-1945)
Tereny zaboru austriackiego były obszarem silnego rozwoju ruchu chasydzkiego.
- Dzieje najnowsze (po 1945)
Głównym chasydzkimi ośrodkami były: Bełzie, Czortków, Bobowa, Bojanie, Husiatyń,
Sadogóra, Sącz, Dzikowo, Sztutczyno i Sambor. Chasydzi mieli własne chasydzkie
bo\
nice (klausn) oraz modlitewnie (sztibłech). Tworzyli silne i zwarte środowiska,
niemal jak rodziny oparte na silnych więzach braterskiej przyjaz
ni. Na czele stali
cadycy z ró\
nych dynastii cadyków. Chasydzi tłumnie pielgrzymowali do dworów
swoich cadyków.
Po 1795 roku znacznie wzrósł handel pomiędzy austriacką Galicją a Rosją. Handel
ten został w znacznym stopniu zdominowany przez \
ydowskich kupców. Prawdziwą
\
ydowską stolicą stało się przygraniczne miasteczko Brody, pod Lwowem w Galicji.
Przeładowywano tam liczne towary przewo\
one z monarchii Habsburgów do carskiej
Rosji.
Na początku XIX wieku dały się zauwa\
yć na ziemiach polskich znaczne tendencje
asymilacyjne wśród części śydów. W niektórych środowiskach mówiono o zastąpieniu
języka jidysz językiem polskim, co stanowiłoby pierwszy krok do ściślejszej integracji
śydów z Polakami. Wielu śydów oddawało \
ycie w powstaniach polskich, walczÄ…c o
sprawę polskiej niepodległości narodowej. Wielu wybitnych przedstawicieli
zasymilowanej \
ydowskiej bur\
uazji, takich, jak Leopold Kronenberg czy Herman
Epstein, podejmowało zjednoczone działania zmierzające do pogodzenia interesów
\
ydowskich i polskich w sprawach dotyczÄ…cych religii, kultury, czy gospodarki. Te
próby zakończyły się jednak fiaskiem i jakby obumarły wraz z upadkiem powstania
styczniowego w 1863 roku.
Równocześnie we wszystkich zaborach rozwijał się przeciwny tym ideom ruch
Oświecenia \
ydowskiego, który dą\
ył do społecznego wyodrębnienia, narodowego
odrodzenia oraz zreformowania tradycyjnego \
ydostwa we wszelkich jego dziedzinach.
W owym czasie znacznie wzrosła ruchliwość społeczna śydów, gdy\
nie byli ju\

przywiązani do gett, w których mieszkali w miastach. Wielu śydów z zaboru
rosyjskiego przenosiła się do Galicji, gdzie wolno im było kupować ziemię. Ogólna
jednak liczba rolników \
ydowskich na ziemiach całej Polski nie była wówczas zbyt
wielka, bowiem nie przekraczała 200 rodzin.
W 1807 roku ziemie polskie zostały zajęte przez wojska francuskie Napoleona
Bonaparte. Na mocy pokoju w Tyl\
y, zawartego pomiędzy Francją i Rosją, Napoleon
utworzył Księstwo Warszawskie. W jego skład weszły ziemie polskie drugiego i
trzeciego zaboru pruskiego. Królem został wybrany Fryderyk August (1750-1827).
Napoleon nadał Księstwu Warszawskiemu konstytucję, wzorowaną na konstytucji
francuskiej. Konstytucja zapewniała śydom pełne swobody obywatelskie, jednak
przepisy te nie weszły w \
ycie. śydzi nadal stanowili gorszą klasę społeczeństwa.
Ograniczono im dostęp do urzędów publicznych. Wprowadzono ograniczenia
swobodnego osiedlania się. Ograniczono działalność gospodarczą śydów, kształcenia
się i wykonywania wielu zawodów. Dodatkowo nało\
ono na nich specjalne podatki,
takie jak: koszerny (opłata od uboju koszernego), ślubny (od odbywającego się ślubu),
rekrutowy (opłacany przez wszystkich śydów w zamian za zwolnienie od słu\
by
wojskowej), biletowy (opłata za ka\
dy dzień pobytu w mieście) i wiele innych.
W 1810 roku w monarchii habsburskiej zaczęto wydawać w języku hebrajskim
czasopismo zatytułowane "Bikkure ha-Ittim" (do 1831 r.). Z jego redakcją
współpracowali przedstawiciele ruchu Haskali z Galicji.
Na początku XIX wieku większość ludności \
ydowskiej na ziemiach polskich \
yło w
nędzy, mieszkając i pracując w złych warunkach. Zubo\
ałe \
ydowskie mieszczaństwo
walczyło o nieliczne dostępne dla nich posady. Nadmierna ilość rzemieślników
powodowała spadek zamówień i brak pracy. W 1813 roku prawie 61% czynnych
zawodowo śydów na ziemiach polskich, trudniło się produkcją i sprzeda\
Ä… alkoholu.
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_austriacki.html 2008-04-19
Zydzi w Polsce/Dzieje Nowo\
ytne (zabór austriacki) Page 2 of 4
Tylko nielicznym śydom udało się zostać bogatymi przedsiębiorcami i bankowcami.
Około czterdziestu rodzin milionerów mieszkało w okolicach Warszawy. Na Litwie
monopol państwowy na alkohol dzier\
awił śyd, Newachowicz, a monopol państwowy
na sól dzier\
awił Berek Samuel Sonnenberg. Fraenkel, Neumark i Bergson czerpali
du\
e zyski z dostaw broni dla wojsk Księstwa Warszawskiego. Antoni Samuel Fraenkel
(1733-1833) zało\
ył dom handlowy w Warszawie i dzier\
awił monopol solny w okresie
Księstwa Warszawskiego. Karol Jan Chaim równie\
zało\
ył dom handlowy w
Warszawie. Był on zało\
ycielem rodziny \
ydowskich bankierów, Lascy.
W 1815 roku Kongres Wiedeński nadał nowy kształt Europie, która po wojnach
napoleońskich musiała przejść zmiany. Z ziem Księstwa Warszawskiego utworzono
teraz Królestwo Polskie, pozostające pod panowaniem cara Rosji.
W owym czasie w społeczeństwie polskim pojawiły się znaczne ró\
nice odnośnie
sposobu uregulowania "kwestii \
ydowskiej". KsiÄ…\
e Adam Czartoryski (1770-1861) był
zwolennikiem asymilacji śydów z wyłączeniem sfery religii jako warunku
równouprawnienia. Chciał przy tym zabronić śydom prowadzenia karczm. Katolicki
duchowny, Stanisław Staszic (1755-1826) określał śydów jako "plagę szarańczy" i
"kupÄ™ paso\
ytów", wymyślał im od "włóczęgów i pró\
niaków". Szczególnie daleko
posunÄ…Å‚ siÄ™ w 1817 roku Kajetan Koz
mian, który oświadczył, \
e "śydzi z bałamutów
talmudow są zabobonnemi, ciemnemi pró\
niakami". Twierdził, \
e śydzi nie są
Polakami i "nie mają w sobie Polskiej krwi". Te poglądy stały się zalą\
kiem
rasistowskiego wykluczenia śydów ze społeczeństwa polskiego.
W 1818 roku w Wolnym Mieście Krakowie \
yło 8,5 tysiąca śydów, co stanowiło 9,2%
ogółu mieszkańców.
W 1819 roku anty\
ydowska nagonka ogarnęła uniwersyteckie miasta Niemiec, a
tak\
e Pragę, Kraków, Gdańsk i Rygę. Studenci i profesorowie, którzy przewodzili w
rozruchach i pogromach, \
ądali odebrania śydom praw obywatelskich, które nadał im
Napoleon.
Około 1830 roku chasydyzm stracił swoją siłę ekspansji i z czasem uległ
autorytetowi judaizmu rabinicznego, upodabniajÄ…c siÄ™ do niego. Prowincjonalny cadyk
stracił swoje cechy świętobliwego przywódcy i stawał się często autorytetem
talmudycznym. Obie skłócone grupy religijne pogodziły się z sobą, a chasydzcy uczeni
zaczęli nawet pisać komentarze do rabinicznych zbiorów praw.
W 1830 roku w Galicji \
yło około 250 tysięcy śydów, stanowiąc 6% ogółu populacji.
śydzi mieszkali przede wszystkim we wschodniej części Galicji, przy tym 1/4 ich część
na wsi.
W 1843 roku w Wolnym Mieście Kraków \
yło 16,5 tysiąca śydów, stanowiąc 12,8%
ogółu mieszkańców.
W Galicji bardzo mocnymi były procesy asymilacji śydów. Około 1848 roku nastąpiła
zmiana orientacji z asymilacji do niemieckości na asymilację do polskości. Wielkie
rozterki wewnętrzne widoczne są w apelu śydów krakowskich do wsparcia powstania w
Wielkim Księstwie Poznańskim: "Bracia! Mamy\
jeszcze choć chwilę ociągać się z
poświęceniem naszej krwi, naszego mienia dla świętej i czystej sprawy tego
szlachetnego narodu [polskiego]? Mamy\
jeszcze na chwilę opóz
niać nasze
oświadczenie: czy do Polaków, czy do Niemców mamy być policzeni? Oddajemy cześć
narodowi niemieckiemu, temu wielkiemu ludowi inteligencji i przemysłu, ale w obliczu
tego samego narodu poni\
ymy i zhańbimy się jak tchórzliwi zdrajcy w razie
wyrzeczenia się wszelkich uczuć dla Ojczyzny, wszelkiej wdzięczności i wszelkiego
współudziału w nieszczęśliwym losie naszych północnych braci..." (L. Zienkowicz,
1854).
W 1853 roku \
ydowski kupiec Abraham Schreiner odkrył ropę naftową w Galicji.
Opracował proces destylacji ropy, uzyskując łatwopalne paliwo.
W latach 50-tych w Galicji rozpoczął być wydawany periodyk literacki "Hechulec".
Propagował on idee Haskali w środowisku \
ydowskim. Podobny periodyk wydawano w
Rosji - "Hakamel".
W 1867 roku w monarchii austro-węgierskiej zatwierdzono powszechne
równouprawnienie śydów. Równouprawnienie w sferze wyznania nastąpiło w 1895
roku.
Jednak w rzeczywistości śydzi nadal odczuwali, i\
sÄ… obywatelami ni\
szej kategorii.
W Galicji śydzi \
yli w największej nędzy. Z tego powodu emigracja z tych terenów była
szczególnie liczna. Wielu śydów emigrowało do Wiednia oraz Berlina. Jednak
największa liczba emigrowała do Francji, a w szczególności do Ameryki. W ostatnim
dwudziestoleciu XIX wieku wyjechało ogółem około 150 tysięcy śydów, a w latach
1900-1914 tylko do Stanów Zjednoczonych wyjechało 175 tysięcy. Ci, którzy nie mogli
opłacić podró\
y zamorskiej, sprzedawali się agentom i odbywali bezpłatnie podró\
w
zamian za wieloletnią niewolniczą pracę w Ameryce. Tracili oni swoją jedność i łączność
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_austriacki.html 2008-04-19
Zydzi w Polsce/Dzieje Nowo\
ytne (zabór austriacki) Page 3 of 4
wspólnot kahalnych, i skupiali się teraz wokół ruchów, które zrodziły się wcześniej, a
teraz zyskiwały nowych licznych zwolenników (np. chasydyzm).
W 1878 roku we Lwowie zaczęto wydawać \
ydowskie czasopismo w języku polskim
"Ugoda". Równocześnie w Krakowie ukazało się czasopismo hebrajskie "Mochzikei
Hadat".
Po 1881 roku zaczęły powstawać niewielkie grupy Miłośników Syjonu (hebr. Howewei
Zion). Stopniowo jednoczyły się one w jeden ruch Miłość Syjonu (hebr. Hibat Zion).
Pierwsza studencka organizacja Biluim podjęła nawet próbę emigracji do Palestyny.
Jednym z zało\
ycieli ruchu Miłośników Syjonu był ortodoksyjny rabin Samuel Mohilever
z Rosji. Gorąco popierał \
ydowskie osadnictwo w Erec Israel. Ruch Miłośników Syjonu
zyskał równie\
poparcie rabbina Hermana Zvi Schapira z Niemiec. Popierał on
rewolucyjne idee i opowiadał się za \
ydowskim osadnictwem w Palestynie.
W ruchu Miłość Syjonu (hebr. Hibat Zion) doszło jednak do wewnętrznych sporów
pomiędzy świeckimi i religijnymi członkami. Aszer Ginzberg (1856-1927) zało\
ył tzw.
"kulturowy syjonizm", który stał się alternatywą dla "syjonizmu politycznego". Syjonizm
kulturowy podkreślał pojęcie "\
ydowskości" i łączył świadomość własnej kultury z
akceptacjÄ… innych kultur.
W 1883 roku we Lwowie powstała pierwsza \
ydowska organizacja nacjonalistyczna.
Uwa\
ali oni, \
e konflikty pomiędzy śydami a nie-śydami skończą się dopiero wtedy,
gdy większość narodu \
ydowskiego zamieszka we własnym państwie w Palestynie.
Działali w kierunku przesiedlenia najbiedniejszej części ludności \
ydowskiej do
Palestyny. Była to w przewa\
ającej części ludność wiejska, co w przyszłości ułatwiło jej
asymilacjÄ™ w warunkach \
ycia w Palestynie.
W drugiej połowie XIX wieku najwięcej \
ydowskich czasopism ukazywało się w
Galicji. W latach 1890-1914 w Krakowie wydawano 26 pism \
ydowskich (po 11 jidysz i
hebrajskich oraz 4 niemieckie), we Lwowie wydawano 29 pism \
ydowskich (16 jidysz, 8
polskich, 4 hebrajskie i 1 niemieckie).
W 1893 roku w Galicji wzrosły nastroje anty\
ydowskie. śydzi zostali potraktowani
jako "kozioł ofiarny" na wszystkich liniach napięć społecznych - w konfliktach
narodowych i religijnych pomiędzy Polakami, Rusinami i Austriakami, katolikami,
prawosławnymi i unitami.
W tych warunkach obradował w 1893 roku kongres katolicki, który skutecznie
podgrzał anty\
ydowskie nastroje w Galicji. Twierdzono, \
e śydzi rozpijają polskich
chłopów, a \
ydowscy lichwiarze doprowadzają ich do bankructwa. Rzekomo śydzi
czynili to współdziałając z austriackimi władzami. W ten sposób walkę narodowościowo-
polityczną skupiono na śydach, których poświęcono.
W 1893 roku w Krakowie powstała nacjonalistyczna Ogólnoaustriacka śydowska
Partia Narodowa. Wraz z innymi grupami nacjonalistów \
ydowskich dÄ…\
yli do uzyskania
równouprawnienia z innymi narodami w Galicji i w całym cesarstwie Habsburgów.
Dodatkowo \
Ä…dali narodowej autonomii.
W 1898 roku w 33 ró\
nych miejscowościach Galicji Zachodniej wybuchły rozruchy
anty\
ydowskie spowodowane przez agitacjÄ™ Stronnictwa Ludowego, kierowanego przez
księdza Stanisława Stojałowskiego.
W 1900 roku śydzi po raz pierwszy mogli wystawić swojego kandydata na posła w
wyborach do austriackiego parlamentu.
Na przełomie XIX i XX wieku liczni \
ydowscy emigranci przybywali z Galicji na Węgry.
Pomagali oni węgierskiej szlachcie tworzyć nowoczesne rolnictwo i rozwijać interesy
finansowe. Bogaci kupcy współdziałali z \
ydowskimi kupcami z Wiednia i Frankfurtu.
Stopniowo, najbogatsi węgierscy śydzi gromadzili się w Budapeszcie. Powstała
bur\
uazyjna elita finansjery, niezale\
na od arystokracji. Niektórzy śydzi zdobyli w
Budapeszcie nawet szlachectwo, fotel deputowanego lub tytuł barona. A najbogatsi
spośród nich, przenosili się dalej, do Wiednia.
W 1911 roku w Galicji działało 103 związków i 13 organizacji młodzie\
owych
syjonistycznych, zrzeszających 10 tysięcy członków.
W 1911 roku w Kijowie (zabór rosyjski) oskar\
ono śyda (Mendela Beillisa) o
zamordowanie chrześcijańskiego chłopca, by u\
yć jego krwi do produkcji macy. Po
długim procesie i licznych incydentach, sąd przysięgłych uniewinnił Mednela. Jednak\
e
stało się to pretekstem do wybuchu nowej fali pogromów \
ydowskich, które ogarnęły
prawie całą Rosję, a nawet rozlały się na teren zaboru austriackiego. W Drohobyczu, w
Galicji, zabito w pogromie 28 śydów. W tym okresie z Cesarstwa Rosyjskiego
wypędzono i przesiedlono dziesiątki tysięcy ludzi.
W 1914 roku w monarchii austro-węgierskiej \
yło około 900 tysięcy śydów,
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_austriacki.html 2008-04-19
Zydzi w Polsce/Dzieje Nowo\
ytne (zabór austriacki) Page 4 of 4
stanowiąc 5% ogółu mieszkańców.
1 sierpnia 1914 roku rozpoczęła się I wojna światowa (1914-1918). W walkach
wzięło udział 65 milionów \
ołnierzy, w tym 1,5 miliona było śydami. Austro-Węgry
wystawiły około 320 tysięcy \
ydowskich \
ołnierzy, w tym 8 było generałami.
W 1916 roku w Galicji powstała \
ydowska organizacja młodzie\
owa syjonistyczna
Haszomer Hacair (MÅ‚ody Stra\
nik). DÄ…\
yła do stworzenia \
ydowskiej siedziby
narodowej w Palestynie oraz wszechstronnego wychowania młodzie\
y i przygotowania
jej do osadnictwa kibucowego w Palestynie.
W 1917 roku Sarah Schneier zało\
yła w Krakowie pierwszą religijną szkołę dla
dziewcząt Bais Yaakov (Dom Jakuba). Do 1937 roku szkołę opuściło 3,5 tysiąca
studentek.
W 1917 roku powstała Organizacja Kultury Hebrajskiej, zajmująca się rozwojem
kultury i edukacji we Wschodniej Europie. W setkach nowo tworzonych szkół nauczano
języka hebrajskiego.
Na przełomie 1917/1918 roku nastąpił wielki kryzys ekonomiczny w Niemczech,
Austro-Węgrach i Rosji. Trudy wojenne przekroczyły mo\
liwości walczących państw.
WÅ‚adze oskar\
yły śydów o wszystkie niepowodzenia wojenne i wszelkie trudności
\
ycia. Uogólniono stereotyp przynoszącego szkodę śyda, działającego na dodatek po
stronie wroga. Ugrupowania nacjonalistyczne takÄ… anty\
ydowską agitacją tworzyły
sobie masowe zaplecze zwolenników.
W 1918 roku walczące strony zgodziły się na zawarcie rozejmu i zakończenie I
wojny światowej. Ogółem w wojnie uczestniczyło 1.506.000 \
ydowskich \
ołnierzy, z
których 170 tysięcy zginęło. Ponad 100 tysięcy śydów otrzymało odznaczenia za
odwagÄ™.
--------------------------------------------------
CI
G DALSZY DZIEJÓW: II Rzeczypospolita (1918-1939)
Izrael Kultura Historia Turystyka Pomoc duchowa śydzi w Polsce Czasy i Fakty
Copyright ©2004-2007 by Gedeon
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_austriacki.html 2008-04-19