Zydzi w Polsce/Dzieje najnowsze (po 1945) Page 1 of 5
DZIEJE śYDÓW W POLSCE - DZIEJE NAJNOWSZE ( PO 1945 )
Informacje na temat liczby ocalonych po wojnie śydów są bardzo niedokładne i
- śydzi w Polsce wahają się od 30 - 150 tys. osób, zaś najnowsze badania wykazują liczbę 300 tysięcy i
więcej (Marszałek 1994).
- Åšredniowiecze (do 1500 r.)
- Nowo\
ytność
Po wojnie największe skupisko śydów powstało na Dolnym Śląsku (86 563 osoby),
(do rozbiorów 1795 r.)
w A
odzi (30 000 osób), w Szczecinie (28 324 osoby), na Górnym Śląsku (20 000 osób)
- zabór pruski (do 1918 r.)
i w Krakowie (13 000 osób), (śebrowski 1993b). Równocześnie władze polskie
- zabór rosyjski (do 1918 r.)
umo\
liwiły ocalałym emigrację do Palestyny. Dla wielu śydów ziemie polskie były
zmienione eksterminacyjnÄ… politykÄ… okupanta, bolÄ…cym wspomnieniem tragicznych
- zabór austriacki (do 1918 r.)
doświadczeń. Odradzający się antysemityzm równie\
nie rokował nadziei na spokojne
- II Rzeczpospolita
osiedlenie się w naszym kraju. Te oraz inne czynniki zadecydowały o tym, i\
do końca
(1918-1939)
stycznia 1946 roku wyemigrowało (przewa\
nie do USA) 25 000 śydów . Pomimo tego
- Holokaust (1939-1945)
masowego exodusu Polska bezpośrednio po wojnie nadal była największym skupiskiem
- Dzieje najnowsze (po 1945)
\
ydowskim w Europie, które w latach 1947-1949 ustabilizowało się na poziomie około
100 000 osób. Byli to przewa\
nie repatrianci z ZSSR, inteligencja, która tam
przetrwała czas Zagłady.
Najtrudniejszym problemem powojennego skupiska śydów w Polsce była odbudowa
\
ycia religijnego. W tradycyjnym kształcie było to praktycznie niemo\
liwe. Mimo to ju\

w 1945 roku istniało 39 gmin religijnych, w 1946 roku 45, zaś w 1947 ju\
80
(śebrowski 1993b). Do najwa\
niejszych osiągnięć tych gmin nale\
ała rozbudowa
szkolnictwa. W 1945 roku istniało wiele szkół \
ydowskich w Lublinie, Krakowie,
Białymstoku, A
odzi, Bytomiu, Wałbrzychu, zaś jesziwy działały w Krakowie, Szczecinie,
Wrocławiu i A
odzi. Nad \
yciem edukacyjnym i społeczno-kulturalnym opiekę sprawował
powołany w 1944 roku Centralny Komitet śydów w Polsce (CKśP).
W 1955 roku rozpoczęła się kolejna fala exodusu. Do 1960 roku Polskę opuściło w
sumie 51 000 śydów; zostało ich 45 000. Wojna sześciodniowa i sukces Izraela w 1967
roku nasiliły w Polsce tendencje nacjonalistyczne i antysemickie, powodując kolejną
falę emigracji, która objęła w latach 1968-1972 ponad 30 000 osób (śebrowski
1993b).Ostatecznie poło\
yło to kres skupisku \
ydowskiemu w Polsce, a przykładem
jego zamierania mo\
e być synagoga we Wrocławiu, funkcjonująca do 1968 roku,
potem opuszczona i niszczejÄ…ca.
Odrodzenie siÄ™ \
ydowskiego środowiska kulturalnego nie jest w Polsce obecnie
mo\
liwe ze względu na nikłe jego rozmiary i strukturę wiekową, choć w ostatnich
latach nastąpiło ciekawe zjawisko powrotów do \
ydostwa ludzi młodych ze środowisk
niemal zupełnie zasymilowanych.
Polska na zawsze zostanie miejscem, w którym w ciągu stuleci powstawała i
rozwijała się oryginalna kultura \
ydowska, jak i centrum myśli religijnej o znaczeniu
światowym. Szczególnie dynamizm tej kultury widoczny był przed wojną, aczkolwiek
jeszcze do 1950 roku skupisko \
ydowskie było znaczącym fenomenem kulturowo-
organizacyjnym w skali międzynarodowej.
Obecnie niezmiernie trudno określić, ile śydów mieszka w Polsce. Problem dotyczy
tu bowiem to\
samości grup i jednostek, a szczególnie ich kwestii autodefinicji, czyli
samookreślenia się w sensie odrębności etnicznej i kulturowej. Zagadnienie to jest
dość zło\
one ze względu na historyczną zmienność samego pojęcia "śyd", oraz ró\
ne
kryteria identyfikujące jednostki określane tym desygnatem. Jest to problem
interesujÄ…cy i owocuje w ostatnich latach du\
ą liczbą publikacji poświęconych tej
tematyce.
Wynikająca trudność wskazania liczby ludności \
ydowskiej w Polsce jest tym
większa, \
e Główny Urząd Statystyczny nie dysponuje danymi dotyczącymi liczby osób
przynale\
ących do mniejszości narodowych, podając jedynie liczbę członków
stowarzyszeń narodowych i etnicznych w Polsce. Na podstawie tych danych zostaną
więc przeprowadzone szacunkowe obliczenia ludności \
ydowskiej w Polsce.
Otó\
w 1994 r. Związek Gmin Wyznaniowych śydowskich w RP liczył 1220 wiernych,
Karaimski Związek Religijny - 190, zaś wszystkich członków świeckich stowarzyszeń
\
ydowskich (dokładnie opisanych w następnym rozdziale) jest około 5400. Mo\
na
równie\
przyjąć, i\
osoby wyznania Moj\
eszowego mają członków swoich rodzin nie
zrzeszonych w gminach. StÄ…d liczbÄ™ 1220 mo\
na przypuszczalnie pomno\
yć przez 3,
uzyskujÄ…c 3660. Dochodzi tu jeszcze 190 wiernych Karaimskiego ZwiÄ…zku Religijnego
oraz 5400 członków świeckich stowarzyszeń. Sumując te dane otrzymujemy 9250 osób
pochodzenia \
ydowskiego.
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_najnowsze.html 2008-04-19
Zydzi w Polsce/Dzieje najnowsze (po 1945) Page 2 of 5
ZdajÄ™ sobie sprawÄ™, i\
jest to tylko szacunkowa liczba, chocia\
by dlatego \
e, wiele
osób mo\
e przynale\
eć do kilku organizacji. Poza tym ogromna ilość osób narodowości
polskiej mogłaby skorzystać z tzw. "prawa powrotu", czynią to jednak tylko nieliczne
jednostki. Powy\
sze obliczenia po części mogą być prawdziwe, gdy\
wiele dostępnych
publikacji równie\
wskazuje liczbę od 8 000 - 10 000 śydów mieszkających w Polsce
(Brzewska, 1991, Gruber, 1992). Skupieni są oni głównie w kongregacjach
wyznaniowych Warszawy, Krakowa, A
odzi, Wrocławia, Bielsko-Białej, Bytomia, Legnicy,
Wałbrzycha, Dzier\
oniowa.
Ludność \
ydowska na ziemiach polskich od XV wieku do 1939 roku:
Okres Liczba ludności Udział procentowy ogółu ludności
XV wiek 24 000 0,6
XVI wiek 100 000 2
XVII wiek 500 000 5
1765 rok 587 658 6
1885 rok 1 087 204 14,1
1921 rok 2 831 168 10,5
1931 rok 3 191 580 9,8
1939 rok 3 500 000 11
y
r ó d ł o: Opracowanie własne na podstawie materiałów historycznych.
Udział procentowy ludności \
ydowskiej w Polsce w 1931 roku w układzie wojewódzkim
Województwa Udział procentowy ludności \
ydowskieji
warszawskie 8,7
łódzkie 14,4
kieleckie 10,8
lubelskie 12,8
białostockie 12,0
wileńskie 8,7
nowogródzkie 7,8
poleskie 10,1
wołyńskie 10,0
poznańskie 0,3
pomorskie 0,3
śląskie 1,5
krakowskie 7,6
lwowskie 11,0
stanisławowskie 9,5
tarnopolskie 8,4
y
r ó d ł o: Mały Rocznik Statystyczny 1938, GUS Warszawa 1938
Współczesne organizacje i działalność mniejszości \
ydowskiej
Wewnętrzna polityka Polski wobec mniejszości narodowych w zasadzie istnieje
dopiero od 1989 roku, kiedy utworzono w Sejmie specjalną Komisję Mniejszości
Narodowych i Etnicznych. Przygotowywała ona w ramach prac nad nową konstytucją
projekt zapisu dotyczącego praw mniejszości narodowych. Wraz z demokratyzacją
\
ycia w państwie mniejszości zyskały nowe mo\
liwości działania. Najistotniejszą jest
Ustawa z 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach, która opiera się na zasadzie
wolności tworzenia stowarzyszeń. Od momentu wejścia w \
ycie tej ustawy
zarejestrowało się około 120 stowarzyszeń narodowych (wcześniej było ich tylko 7).
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_najnowsze.html 2008-04-19
Zydzi w Polsce/Dzieje najnowsze (po 1945) Page 3 of 5
Od 1992 r. funkcjonuje przy Ministerstwie Kultury i Sztuki Biuro do Spraw
Mniejszości Narodowych. W tym te\
roku wyszło wa\
ne rozporzÄ…dzenie Ministra
Edukacji Narodowej w sprawie organizacji kształcenia umo\
liwiajÄ…cego podtrzymanie
poczucia to\
samości narodowej, etnicznej, językowej uczniów nale\
Ä…cych do
mniejszości narodowych. Ponadto zagwarantowano mniejszościom ułatwienia w
Ordynacji Wyborczej do Sejmu RP.
Innym istotnym elementem polityki państwa było rozszerzenie dostępu
mniejszościom do radia i telewizji publicznej. Przyjęto te\
zasadÄ™, \
e nale\
y
zagwarantować ka\
dej mniejszości finansowanie jednego pisma. Ogólne zało\
enie Rady
Ministrów wyra\
one było w zapisie, i\
"kultura mniejszości narodowych jest elementem
wzbogacającym kulturę ogólnopolską - nie powinno się jej wyrywać z kontekstu
lokalnego".
Niestety ten krótki okres rozwinięcia praw mniejszościom uległ zahamowaniu po
wyborach parlamentarnych w listopadzie 1993 r. Obecna koalicja nie zajmuje siÄ™
powa\
nie problemami mniejszościowymi. Brak zainteresowania pracą nad odpowiednim
projektem ustawy oraz brak realnego nacisku mniejszości na Komisję sejmową
spowodował, i\
przez ostatnie 2 lata nie wypracowano jakiejkolwiek koncepcji polityki
wobec mniejszości narodowych w Polsce.
Dwukrotnej nowelizacji podległa ustawa z 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o
stowarzyszeniach. Najnowsze zmiany weszły w \
ycie 9 kwietnia b.r. i dokładnie
precyzują wszystkie prawa, przywileje i obowiązki stowarzyszeń (Dz.U. 1996 r., nr 27,
poz.118).
Działalność \
ydowskiej mniejszości narodowej jest obecnie dwutorowa, tzn. istnieją
świeckie stowarzyszenia i organizacje, a oprócz tego swoją działalność prowadzą
\
ydowskie gminy wyznaniowe.
Najwa\
niejszą organizacją świecką śydów jest Towarzystwo Społeczno-Kulturalne
śydów w Polsce (dalej TSKś), które w 1994 r. liczyło 3,5 tysiąca członków zrzeszonych
w licznych oddziałach na terenie całej Polski. Towarzystwo posiada osobowość prawną,
mo\
e nale\
eć do innych stowarzyszeń i organizacji zarówno krajowych jak i
zagranicznych związanych z działalnością na rzecz ludności \
ydowskiej. SwojÄ…
działalność opiera na pracy społecznej, ale mo\
e te\
prowadzić działalność
gospodarczą. Celem TSKś jest zaspokojenie potrzeb ludności \
ydowskiej poprzez
pielęgnowanie tradycji, propagowanie współczesnych osiągnięć kultury i sztuki
\
ydowskiej oraz polskiej. Cele swoje realizuje poprzez odczyty, dyskusje, konferencje,
występy zespołów artystycznych, organizowanie kursów języka jidisz i hebrajskiego,
wydawanie i rozpowszechnianie ksiÄ…\
ek i czasopism. Wydaje dwutygodnik społeczno-
kulturalny "Słowo śydowskie" (Dos Jidisze Wort). Pismo sponsorowane jest przez
Ministerstwo Kultury i Sztuki i wychodzi w języku polskim i jidisz.
InnÄ… organizacjÄ… \
ydowską jest Stowarzyszenie śydów Kombatantów i
Poszkodowanych w II Wojnie Światowej RP. W 1994 r. liczyło ono 1050 członków.
Jednym z podstawowych celów stowarzyszenia jest działanie zmierzające do
zachowania pamięci zbrojnego czynu narodu \
ydowskiego, jego walki o wolność i
godność ludzką podczas II wojny światowej.
Kolejnymi zalegalizowanymi stowarzyszeniami sÄ…: Stowarzyszenie "Dzieci
Holokaustu" w Polsce, liczące 500 członków oraz Polska Unia Studentów śydowskich
(PUSZ). Liczy ona 150 członków i jest zrzeszeniem o charakterze edukacyjnym,
religijnym, kulturalnym.
InnÄ… formÄ… \
ycia kulturalnego śydów jest działający w Warszawie jedyny w Europie
profesjonalny Państwowy Teatr śydowski im. Estery Racheli Kamińskiej. Pod tą nazwą
istnieje od 1950 r., a obecnie nale\
y do najwybitniejszych teatrów \
ydowskich na
świecie grających w jidisz. Przedstawienia klasyków dramaturgii \
ydowskiej oraz inne
wybitne inscenizacje tłumaczone są w słuchawkach dla widzów nie znających języka
\
ydowskiego.
Znaczącą placówką naukową działającą pod egidą Ministerstwa Kultury i Sztuki jest
śydowski Instytut Historyczny (śIH), który od 1994 r. posiada status instytutu
naukowo-badawczego. Wcześniej był prywatnym instytutem naukowym, własnością
Stowarzyszenia śydowskiego Instytutu Historycznego liczącego 214 członków. Budynek
śIH-u mieści się w Warszawie przy ulicy Tłomackie, gdzie przed wojną znajdował się
Instytut Nauk Judaistycznych z BibliotekÄ… JudaistycznÄ…. Obecnie w gmachu znajdujÄ…
siÄ™: biblioteka, czytelnia, archiwum, muzeum i centrum dokumentacji. W archiwum
przechowywane są bezcenne materiały: relacje, wspomnienia, notatki odnalezione na
terenach byłych gett. Dokumentowanie instytutu nie dotyczy tylko Holocaustu, ale i
historii śydów polskich, ich kultury, tradycji, sztuki. Muzeum posiada najwięcej dzieł
sztuki - kilka tysięcy obrazów, grafik, rzez
b, z których tylko niewielka część jest
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_najnowsze.html 2008-04-19
Zydzi w Polsce/Dzieje najnowsze (po 1945) Page 4 of 5
eksponowana. Ponadto znajduje się w nim największa w Polsce kolekcja tkanin
\
ydowskich oraz kilkaset przedmiotów słu\
Ä…cych w kulcie synagogalnym i domowym, w
tym unikatowa kolekcja iluminowanych zwojów Księgi Estery. Instytut od 1992 r.
prowadzi na du\
ą skalę programy edukacyjne w postaci kursów dla nauczycieli historii
w szkołach średnich i wy\
szych poświęconych prezentacji dziejów i kultury śydów
polskich. Organizowane są co 2 lata konkursy dla uczniów szkół średnich, zaś dla
studentów - konkursy na najlepszą pracę magisterską o tematyce \
ydowskiej. W
ostatnich latach wydano Serię Edukacyjną śIH (na którą składa się 5 pozycji z
wyborem tekstów z
ródłowych z zakresu dziejów śydów w Polsce), oraz 2 tomy Studiów
z dziejów śydów w Polsce, będących materiałami edukacyjnymi dla szkół średnich i
wy\
szych. Ponadto wydawany jest nieprzerwanie od 1951 r. kwartalnik "Biuletyn
śydowskiego Instytutu Historycznego".
Działalność naukową, a przede wszystkim badania nad historią śydów w Polsce,
prowadzą równie\
liczne ośrodki akademickie. Przy Uniwersytecie Jagiellońskim działa
Międzywydziałowy Zakład Historii śydów w Polsce, który prowadzi m.in. pracownie
magisterskie, lektoraty języka hebrajskiego i jidisz oraz cykl wykładów Dzieje śydów na
ziemiach polskich. Ponadto na Uniwersytecie Warszawskim i Wrocławskim przy
Wydziałach Polonistyki funkcjonują Zakłady Historii śydów, prowadzące wykłady z
zakresu judaizmu, biblistyki, historii kultury i literatury \
ydowskiej.
Obok tych jednostek, na terenie naszego kraju istnieje kilka innych znaczÄ…cych
organizacji głównie o charakterze kulturalnym. Jedną z nich jest Fundacja Judaica
Centrum Kultury śydowskiej na Kazimierzu w Krakowie, otworzona pod koniec 1993 r.
w nowo wybudowanym budynku przy ulicy Meiselsa 17. Centrum prowadzi szeroko
zakrojoną działalność w zakresie organizowania odczytów, wykładów, występów i
spektakli teatralnych, koncertów muzycznych, spotkań ze znanymi osobistościami,
pokazów filmowych o tematyce \
ydowskiej. W Centrum mieści się galeria "Labirynt"
oraz działa antykwariat "Rara Avis". Od kilku lat jest organizatorem największej w
Polsce \
ydowskiej imprezy kulturalnej - Festiwalu Kultury śydowskiej, który odbywa się
w czerwcu na Kazimierzu.
Podobna instytucja powstała w Warszawie w 1992 r. z inicjatywy Jointu i Agencji
Sochnut pod nazwą "Centrum Informacyjno-Edukacyjne Kultury śydowskiej".
Działalność Centrum ma dwa podstawowe cele: gromadzenie, produkowanie i
dystrybuowanie wszelkiego rodzaju materiałów dotyczących kultury \
ydowskiej oraz
organizowanie seminariów, szkoleń poświęconych rozmaitym problemom związanym z
nauczaniem w szkołach tej\
e kultury.
Zbli\
oną działalność przejawia Amerykańsko-Polsko-Izraelska Fundacja "Shalom" d.s.
Promocji Kultury Polsko-śydowskiej. Prowadzi ona galerię judaistyczną, promującą
sztukę i artystów \
ydowskich, organizuje konkursy fotograficzne o tematyce \
ydowskiej
i wydaje albumy z tych\
e konkursów, prowadzi klub dziecięcy, w którym uczy tańca
\
ydowskiego, historii i tradycji \
ydowskiej. Ponadto organizuje kolonie i zimowiska dla
dzieci polskich śydów, święta \
ydowskie oraz prelekcje zwiÄ…zane z historiÄ… i \
yciem
śydów.
Działalność kulturalną i społeczną prowadzi równie\
Fundacja Ronalda S.Laudera,
która organizuje m.in. liczne kursy języka hebrajskiego w Krakowie, A
odzi i Warszawie.
Tworzenie nowych więzów łączących społeczność polską i \
ydowskÄ… ma za zadanie
Towarzystwo Przyjaz
ni Polsko-Izraelskiej.
Zorganizowaną działalność prowadzi te\
młodzie\
\
ydowska. W Krakowie przy
synagodze Izaaka działa Centrum Edukacji śydowskiej - Klub Młodzie\
owy, który
prowadzi m.in. kursy języka hebrajskiego, zaś w A
odzi Klub MÅ‚odzie\
owy prowadzi
równie\
wykłady z podstaw judaizmu. Od dwóch lat wydawany jest kwartalnik "Jidełe" -
Społeczno-Kulturalne Pismo Młodych śydów i ich Przyjaciół.
Oprócz tego funkcjonują liczne komitety i fundacje opieki nad zabytkami sztuki
\
ydowskiej w Polsce, które będą wspominane w dalszej części pracy.
Omawiając organizacje i działalność mniejszości \
ydowskiej nie sposób wspomnieć o
jednym miejscu w Krakowie, w którym prawie ka\
dy śyd przebywający w Polsce na
pewno zagości. Otó\
jest to mały kompleks kawiarenki z restauracją i hotelem pod
nazwÄ… ARIEL, mieszczÄ…cy siÄ™ na Kazimierzu przy ul. Szerokiej. Miejsce to jest centrum
\
ycia \
ydowskiego, przyciągającym rzesze turystów z całej Polski, a nawet świata.
Natomiast jeśli chodzi o religijną formę organizowania się śydów, skupia się ona w
kongregacjach ZwiÄ…zku Religijnego Wyznania Moj\
eszowego w RP. Obecnie działa ok.
20 kongregacji, z których siedem posiada synagogi, a reszta - domy modlitwy. Tabela
pokazuje liczbę wiernych, gmin, synagog i domów modlitwy na przestrzeni trzydziestu
lat. Związek wydaje rocznik "Kalendarz śydowski - Almanach" i prowadzi działalność
społeczno-kulturalną. Najwięcej śydów skupionych jest wokół gmin wyznaniowych
Warszawy, A
odzi, Krakowa, Wrocławia. Tam te\
działają one najprę\
niej organizujÄ…c
m.in. kursy języka hebrajskiego i wykłady na temat judaizmu.
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_najnowsze.html 2008-04-19
Zydzi w Polsce/Dzieje najnowsze (po 1945) Page 5 of 5
W Polsce zrzesza się równie\
nieliczny w świecie odłam judaizmu zwany karaizmem.
Karaimski Związek Religijny w 1994 r. posiadał trzy gminy wyznaniowe, dwóch
duchownych i 190 wiernych.
Stan liczebny Związku Gmin Wyznaniowych śydów w Polsce od 1964 do 1994 r
Synagogi i domy
Lata Liczba gmin Liczba wiernych
modlitwy
1964 20 27 ok. 6000
1966 18 30 5500
1968 18 29 5000
1970 18 26 2000
1982 16 24 1892
1985 16 23 1805
1988 13 23 1560
1990 13 22 1560
1992 12 12 1153
1994 21 17 1220
y
r ó d ł o: Roczniki Statystyczne GUS 1965, 1967, 1971, 1983, 1986, 1989, 1991, 1993, 1995
Izrael Kultura Historia Turystyka Pomoc duchowa śydzi w Polsce Czasy i Fakty
Copyright ©2002-2007 by Gedeon
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_najnowsze.html 2008-04-19