1

Wykład 22

Ks. Mirosław Łanoszka

Bóg jest zbawieniem (Księga Izajasza)

Prowadzący: W ostatnim czasie spotykaliśmy się z biblijnymi pismami mądrościowymi. Od dzisiaj aż
do zakończenia naszych wykładów towarzyszyć nam będą księgi prorockie Starego Testamentu. Czy
ta literatura zajmuje jakieś szczególne miejsce w Piśmie Świętym?

Wykładowca: W Biblii hebrajskiej księgi prorockie znajdują się między jej pierwszą częścią, czyli Pię-
cioksięgiem (Tora), a ostatnią grupą tekstów, zwanych Pismami (Ketubim). Starożytna tradycja ży-
dowska bezpośrednio po Pięcioksięgu umieściła sześć ksiąg (Joz, Sdz, 1-2 Sm, 1-2 Krl), określając je
mianem „proroków wcześniejszych”, które my nazywamy Historią deuteronomiczną (Dzieło deutero-
nomistyczne), a po nich przekazała zbiór tzw. „proroków późniejszych”, składający się z czterech
wielkich ksiąg prorockich: Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i Dwunastu Proroków (Oz, Jl, Am, Ab, Jon,
Mi, Na, Ha, So, Ag, Za, Ml). Jednak, w odróżnieniu od naszego kanonu, śydzi nie zaliczają do korpu-
su literatury prorockiej dwóch ksiąg: Daniela i Lamentacji, które umieścili w trzeciej części swojej Bi-
blii, czyli w Pismach, a Księgi Barucha wcale nie przyjęli do biblijnego zbioru. Ten żydowski układ
ksiąg, w działalności proroków, akcentuje ideę, zgodnie z którą, prorok jawi się jako osoba interpretu-
jąca, dokonujące się wokół niego wydarzenia w świetle Bożego objawienia, a także staje się dla narodu
duchowym przewodnikiem na ścieżkach życia. W chrześcijańskim kanonie biblijnym, księgi prorockie
znajdują się po pismach mądrościowych, tworząc ostatni zbiór literatury starotestamentowej. Układ ten
jest oparty na Biblii greckiej, czyli Septuagincie (LXX), uzupełniony o pewne poprawki, które znala-
zły się w łacińskim przekładzie Wulgaty. Umieszczenie ksiąg prorockich przez tradycję chrześijańską,
odwołującą się do Septuaginty, na samym końcu Starego Testamentu, wskazuje, w odróżnieniu od ka-
nonu hebrajskiego, że podstawowym celem misji proroka jest zapowiadanie wydarzeń mających na-
dejść, a wówczas same teksty prorockie stają się pomostem i bezpośrednim przygotowaniem do przy-
jęcia orędzia Nowego Testamentu, który je wypełnia. Prorocy w swoich mowach odsłaniali odwieczne
plany Boga, a także przekazali świadectwo swojej wiary. Według pism Nowego Testamentu wiele wy-
powiedzi prorockich realizuje się w osobie i życiu Jezusa Chrystusa oraz w rzeczywistości Jego Ko-
ś

cioła. Niektóre proroctwa oczekują jeszcze na swoje dopełnienie w czasie sądu ostatecznego, którego

dokona Bóg nad całym stworzeniem. W nauczaniu prorockim dostrzegamy dwie istotne myśli. Jedna z
nich oscyluje wokół zapowiedzi kary i potępienia, by w ten sposób wstrząsnąć człowiekiem i wezwać
każdego, kto doświadcza grzechu i jego skutków, do powrotu do Boga, poza którym nie ma zbawienia.
Druga myśl przekazuje słowa o przebaczeniu i obietnicy nowego życia, którego jedynym źródłem jest
także Bóg. W nauczanie proroków, które dotykało wszystkich wymiarów życia narodu wybranego,
uwidoczniła się mądra pedagogia Boża, która stopniowo prowadziła lud izraelski ku pełni prawdy, ob-
jawionej w osobie Jezusa Chrystusa.

Prowadzący: Otwieramy zatem Księgę Izajasza. Co możemy powiedzieć o osobie i życiu tego proroka?

Wykładowca: „Izajasz” po hebrajsku to Jesza jahu lub w skrócie Jesza ja, co oznacza „Zbawieniem
jest Bóg (Jahwe)”. Widzimy wyraźnie, że już samo imię proroka wyraża najważniejszy wymiar misji
Izajasza, który z woli Boga, stał się dla swojego narodu znakiem zapowiadającym zbawienie. Izajasz
swoje posłannictwo realizował w Jerozolimie w drugiej połowie VIII w. przed Ch. (od 740 do ok. 700
r. przed Chr.). Był to niespokojny czas, naznaczony zbrojnymi konfliktami, które w ówczesnym regio-
nie Starożytnego Bliskiego Wschodu, wywoływała Asyria. Przypomnijmy w tym miejscu, że w historii
narodu wybranego dokonał się już podział zjednoczonej monarchii, w wyniku którego zaistniały dwa
niezależne królestwa: Północne (Izrael) i Południowe (Juda). Hebrajski tekst Księgi Izajasza informuje
nas, że jego ojciec nazywał się Amoc, którego imię zostało transkrybowane w Septuagincie tak samo,
jak znanego proroka Amosa. Jednak ojciec Izajasza, Amoc, jest osobą zupełnie różną niż wspomniany
prorok Amos. Izajasz był człowiekiem żonatym (Iz 8,3) i posiadał dwóch synów, którzy nosili z naka-

2

zu Bożego symboliczne imiona, zapowiadające przyszłe wydarzenia, które miały się stać udziałem
ludu izraelskiego (Iz 7,3; 8,3). Izajasz swoją działalność rozpoczął ok. 740 r. przed Chr. (Iz 6,1), w ro-
ku śmierci króla Ozjasza, kiedy to został powołany na proroka. W czasie jego działalności Asyria do-
prowadziła do upadku królestwo Północne (722 r. przed Chr.), przesiedlając znaczną liczbę mieszkań-
ców Izraela na własne terytorium. Misja proroka trwała co najmniej do 701 r. przed Ch., kiedy to Iza-
jasz był świadkiem asyryjskiego oblężenia Jerozolimy, która w cudowny sposób została ocalona (Iz
37). Starożytna tradycja żydowska (Talmud jerozolimski; Talmud babiloński) podaje, że Izajasz za-
kończył swoje życie śmiercią męczeńską przez przecięcie piłą za panowania bezbożnego króla Manas-
sesa. Pomimo tego, że prawdziwość nauczania proroka potwierdziło nadejście zapowiadanych wyda-
rzeń, to jednak w czasie jego życia, głoszone przez niego orędzie nie spotkało się z powszechnym
przyjęciem. Wypowiedziane przez Izajasza proroctwa były przechowywane i przekazywane jedynie w
kręgach jego uczniów (Iz 8,16-20). Trzeba było czekać prawie dwieście lat, aby na nowo odkryć, jak
bardzo aktualne jest przesłanie proroka. Dopiero upadek królestwa Południowego (Juda) i jego stolicy,
Jerozolimy, po którym nastąpiło wygnanie babilońskie (586 r. przed Chr.), spowodował, że w słowach
Izajasza znaleziono zarówno wyjaśnienie dziejów narodu wybranego, jak i orędzie nadziei na przy-
szłość. Wówczas to zbiory oryginalnych mów Izajasza, działającego w VIII stuleciu przed Chr., zosta-
ły zebrane oraz uzupełnione o pewne dodatki, jak wypowiedzi innych proroków, którzy kontynuowali
jego misję podczas deportacji babilońskiej oraz po powrocie do Jerozolimy (538 r. przed Chr.). Egze-
geza nowożytna, pod koniec XVIII w., wyróżniła w liczącej 66 rozdziałów Księdze Izajasza trzy za-
sadnicze części: rozdziały 1-39, nazywane nieraz księgą Protoizajasza (z gr. „pierwszy Izajasz”); na-
stępnie rozdziały 40-55, których autora określa się umownie Deuteroizajaszem (z gr. „drugi Izajasz”)
oraz ostatnia część, czyli rozdziały 56-66, przypisywane innemu anonimowemu prorokowi, nazywa-
nemu Tritoizajaszem (z gr. „trzecim Izajaszem”). Obecnie podkreśla się, że Księga Izajasza stanowi
jedną kompozycję, składającą się z kilku warstw, gdzie przesłanie proroka Izajasza, w sposób spójny i
zintegrowany, odsłania Boży plan względem Izraela. Słowo Boże zapowiedziane przez proroka zostało
potwierdzone i zrealizowane w wydarzeniach historycznych.

Prowadzący: O czym naucza prorok Izajasz w pierwszej części swojej księgi?

Wykładowca: Pierwsza część tego dzieła (1-39) to Księgą sądu nad Judą i Izraelem. Znajdują się tam
przede wszystkim mowy samego Izajasza, wygłoszone do mieszkańców królestwa Judy. Bardzo waż-
nym momentem początkowym tej księgi jest opis powołania proroka (Iz 6). Fragment ten opowiada o
głębokim duchowym przeżyciu Izajasza, w czasie którego doświadczył czym jest świętość Boga, tzn.,
ż

e jest On całkowicie różny od stworzenia oraz wolny od wszelkiej niedoskonałości moralnej. Wyda-

rzenie to wpłynęło w sposób fundamentalny na kształt nauczania prorockiego Izajasza. Stając w blasku
najwyższej świętości Boga, prorok odkrywa stan własnej grzeszności i niegodności. Zdając sobie
sprawę z realności ludzkiego grzechu, Izajasz wie, że w tej sytuacji może zwrócić się jedynie ku Bogu
i działać na rzecz Jego zbawczej obecności pośród swoich rodaków. Prorok, wytykając grzechy spo-
łeczności izraelskiej, jednocześnie uczy ich, że Bóg domaga się od swojego ludu postawy solidarności
wobec ubogich i najsłabszych. Orędzie głoszone przez Izajasza nie tylko dotyczyło kwestii sprawie-
dliwości we wspólnocie narodu wybranego. Wywoływane raz po raz przez odradzające się imperium
asyryjskie konflikty zbrojne, sprawiały, że prorok zajmował się również sprawami natury politycznej.
Tak zwana wojna syro-efraimska (koalicja Syrii z królestwem Izraela przeciw Judzie w latach 734-732
przed Chr.), która zagroziła bezpieczeństwu Jerozolimy, a kilkadziesiąt lat później asyryjskie oblężenie
tego Świętego Miasta (Sennacheryb; 701 r. przed Chr.), stały się tłem dla prorockich zapowiedzi, znaj-
dujących się w tzw. Księdze Emmanuela (Iz 6-12). Księga ta rozpoczyna się opisem powołania Izaja-
sza (Iz 6), a kończy się pieśnią uwielbienia modlącego się ludu za doświadczone Boże zbawienie (Iz
12). Centralna część tej księgi składa się z trzech sekcji, zapowiadających królewskiego Mesjasza,
Emmanuela (Iz 7; 9; 11). Pierwsza z nich mówi o jego narodzinach (Iz 7). To tam znajdują się bardzo
dobrze znane nam słowa, mówiące, że cudownie nowonarodzone dziecię stanie się znakiem zbawczej
obecności Boga pośród swojego ludu, przeżywającego różne zagrożenia: „Oto panna pocznie i porodzi
syna, i nada mu imię Emmanuel! (Iz 7,14). Druga sekcja ukazuje radość z pojawienia się na świecie
tego cudownego dziecka (Iz 9,1-6), a trzecia kreśli obraz jego rządów, zapowiadając nadejście króle-

3

stwa pokoju (Iz 11,1-9). Chociaż elementem dominującym w pierwszej części Księgi Izajasza (1-39)
są zapowiedzi dotyczące sądu i kary, które przyjdą jako konsekwencje popełnianych grzechów, to jed-
nak Księga Emmanuela umacnia wiarę i nadzieję, że ostatnim słowem Boga, skierowanym do swojego
ludu i całego rodzaju ludzkiego będzie zbawienie. Dla wspólnoty chrześcijańskiej radosne zapowiedzi
Emmanuela wypełniły się w sposób doskonały w osobie Jezusa Chrystusa, który przyniósł ludzkości
ostateczne zbawienie.

Prowadzący: A jakie jest przesłanie drugiej części Księgi Izajasza?

Wykładowca: Druga część Księgi Izajasza (40-55) nazywa się Księgą Pocieszenia, została napisana w
czasie wygnania babilońskiego, w połowie VI w. przed Chr., przez nieznanego nam z imienia proroka,
określanego Deuteroizajaszem. Tragiczne doświadczenie niewoli babilońskiej, które pozbawiło Izraeli-
tów własnej ziemi, Świętego Miasta, jakim była dla nich Jerozolima, a także zniszczenie świątyni, ka-
zało stawiać wygnańczej społeczności szereg pytań o sens tego wszystkiego. Deuteroizajasz patrzy
jednak na te wydarzenia z perspektywy wiary, która pozwala mu odkryć, właśnie tam na wygnaniu, że
jest tylko jeden, prawdziwy Bóg, Stwórca całego wszechświata, który pragnie wszystkich obdarzyć
swoją sprawiedliwością i zbawieniem. Prorok, interpretując aktualną sytuację przesiedlonych do Babi-
lonii Izraelitów, ogłasza, że perski władca Cyrus stanie się narzędziem Bożego wybawienia, pozwala-
jąc społeczności żydowskiej na powrót do własnej ziemi (Iz 45,1-8). A więc Bóg posłużył się pogani-
nem, przedstawionym jako Boży sługa, by przynieść ocalenie Izraelitom. Pobyt w Babilonie, pośród
różnych narodów, sprawił, że Deuteroizajasz uświadamia społeczności izraelskiej, że oni też zostali
wybrani przez Boga by stać się sługą dla zbawienia wszystkich ludzi. Jednak zbawienie wieczne, przy-
niesie dopiero całemu światu idealny sługa Boga, który dokona tego dzieła, składając ofiarę z własne-
go życia. Ten ważny temat autor podejmuje w ramach czterech poetyckie utworów, nazywanych Pie-
ś

niami o słudze Pana. Fragmenty te tworzą pewną całość, która przyjmuje kształt rozwijającego się

dramatu. W pierwszej pieśni Bóg przedstawia swego wybranego sługę, mówiąc o jego powołaniu i
wielkiej misji, polegającej na utrwalenia prawdziwej religii w świecie. Druga pieśń ma charakter opo-
wiadania autobiograficznego, w którym sam sługa opowiada o swojej drodze w realizowaniu zbawczej
misji, skierowanej do Izraela i pogan. Trzecia pieśń stanowi wyznanie sługi, na temat doświadczanego
cierpienia podczas pełnienia swojej misji. Czwarta pieśń, stanowiąca kulminacyjny moment tego dra-
matu, ukazuje cierpienie niewinnego sługi oraz jego śmierć, która ma charakter wynagradzający za
grzechy innych. Wspomniane Pieśni o słudze Pana stanowią proroctwa, do których odwoływał się sam
Jezus Chrystus, a także tradycja nowotestamentowa, mówiąc o ich wypełnieniu w misji i odkupieńczej
ś

mierci Syna Bożego.

Prowadzący: Jakie treści zawiera trzecia część Księgi Izajasza?

Wykładowca: Ostatnia część Księgi Izajasza (56-66), nazywa się Księgą Tryumfu, a jej nieznanego z
imienia autora określa się Tritoizajaszem. Jest to zbiór różnych prorockich wypowiedzi z okresu po
powrocie Izraelitów z deportacji babilońskiej. Wcześniejsze zapowiedzi Deuteroizajasza (40-55), uka-
zujące nowy exodus, tym razem z Babilonii, jako wydarzenie o wiele wspanialsze niż wyjście z Egip-
tu, zostały zrealizowane w wyniku dekretu perskiego króla Cyrusa (539 przed Chr.), który pozwolił na
powrót żydowskim repatriantom. Jednak po powrocie okazało się, że Izraelici w własnej ziemi do-
ś

wiadczają braków natury materialnej, a odradzająca się wspólnota jerozolimska to ludzie słabi, wraca-

jący do starych grzechów. Niewola babilońska, ukazywana jako sąd Boży nad Izraelem skończyła się,
zbawienie powinno być blisko, a rzeczywistość nie bardzo to potwierdzała. Bóg jednak, nie cofa swo-
jego słowa, ale w obecnej sytuacji poucza swój lud, że pełna realizacja Jego obietnic zbawczych doko-
na się w nowej wspólnocie wierzących, która odrodzi się moralnie i duchowo, a swoje życie oprze na
prawie Bożym. Tritoizajasz, kontynuując i aktualizując w nowych okolicznościach przesłanie Izajasza,
naucza o miłości Boga i Jego wielkim pragnieniu, aby zbawieniem objąć cały świat. Nowe działanie
zbawcze Boga ma charakter eschatologiczny. Zapowiadane przyszłe zbawienie doprowadzi do odno-
wienia całego wszechświata („nowe niebo i nowa ziemia”; Iz 65,17), po wcześniejszym usunięciu z
niego wszelkiego zła i będzie miało zasięg powszechny, obejmujący „wszystkie narody i języki” (Iz

4

66,18). Centrum odnowionego porządku będzie zajmowała opromieniona Bożym światłem i chwałą
nowa Jerozolima, przemieniona obecnością samego Boga.

Prowadzący: Co aktualnego pozostaje dla nas z przesłania Księgi Izajasza?

Wykładowca: Księga Izajasza to „zwiastunka dobrej nowiny” (por. Iz 40,9; 52,7) o Bogu, który jako
pasterz troszczy się o swoją trzodę, przynosząc jej zbawienie. Nie jest zatem zaskoczeniem, że wypo-
wiedzi, zawarte w tym dziele są często cytowane w Nowym Testamencie w odniesieniu do osoby Je-
zusa Chrystusa, Jedynego Zbawiciela każdego człowieka. To właśnie Księga Izajasza stała się inspira-
cją dla rozumienia terminu „Ewangelia” jako dobrej nowiny o zbawieniu. Jeżeli uświadomimy sobie,
ż

e najważniejszym celem życia człowieka jest osiągnięcie zbawienia, to prorok Izajasz, bardzo wyraź-

nie wzywa nas do zmiany własnego życia, abyśmy postępując zgodnie z Bożą wolą osiągnęli obiecane
zbawienie. Izajasz ogłasza, że „poza Bogiem nie ma zbawcy!” (Iz 43,11).

Ks. Piotr Łabuda

Dzieje Apostolskie – historia początków Kościoła

Prowadzący: Jak w sposób najkrótszy można opisać drugą część dzieła Łukaszowego – Dzieje Apo-
stolskie.

Wykładowca: Księga Dziejów Apostolskich jest kompozycją wyjątkową. Opisuje dzieje pierwotnego
Kościoła od wniebowstąpienia Jezusa, aż po czas głoszenia Dobrej Nowiny na krańcach świata – w
Rzymie. Ten jednak zapis nie jest tylko zwykłym przekazem historycznym. Jest to Łukaszowy zapis
historii zbawienia. Łukasza nie tylko w Ewangelii, ale również w księdze Dziejów Apostolskich, po-
kazuje specyficzną historię, która jest historią teologiczną, czyli taką historią, która ukazując aspekty
historyczne, równocześnie przedstawia ich znaczenie teologiczne. Łukasz łączy specyfikę wydarzeń
historycznych, z wydarzeniami teologicznymi.

Prowadzący: A zatem wiemy, że autorem Dziejów Apostolskich jest św. Łukasz. Na jakiej podstawie
tak możemy uważać?

Wykładowca: O Łukaszu, jako o autorze Dziejów Apostolskich mówi sama księga Dziejów, jak rów-
nież i tradycja pierwszych wieków.

Ś

wiadectwa zewnętrzne

Za najstarsze dzieło potwierdzające Łukaszowe autorstwo Dziejów Apostolskich uważa się Kanon
Muratoriego (około 180 r.), gdzie czytamy, iż: „Dzieje zaś wszystkich Apostołów spisane są w jednej
książce. Łukasz zacnemu Teofilowi napisał, ponieważ w jego obecności poszczególne rzeczy się dzia-
ły, osobno cierpienia Piotra jasno przedstawia, tak też podróże Pawła dążącego z Rzymu do Hisz-
panii”

1

. Tak więc Kanon Muratoriego przekazuje tradycję, że Łukasz był lekarzem i towarzyszem

Pawła (por. Kol 4,14). Rzeczywiście w dziele Łukaszowym znajdujemy medyczne słownictwo, co
wydaje się wskazywać na jego medyczne wykształcenie, chociaż według innych autorów takie słow-
nictwo i wyrażenia można znaleźć również i u innych ówczesnych pisarzy, którzy nie byli lekarzami.
Stąd też niektórzy wskazują, iż takie słownictwo może być jedynie wskazaniem dobrego wykształcenia
autora

2

. Kanon Muratoriego również potwierdza, co znajdujemy także w Dziejach, iż Łukasz był towa-

rzyszem Pawła (por. Kol 4,10-12; Flm 23n.; 2 Tm 4,9-12). Tłumaczy to w dziele Łukasza specyficzne
zasadniczo dla Pawła idee teologiczne. Choć należy także wspomnieć w Dziejach Apostolskich brak
innych, ważnych dla Pawła tematów.

1

E. Dąbrowski, Glossy i odkrycia biblijne, Warszawa 1954, s. 126n.

2

W. Rakocy, „Będziecie moimi świadkami...” (Dz 1,8)(Dzieje Apostolskie), w: Wprowadzenie w myśl i wezwanie Ksiąg

Biblijnych. Dzieje Apostolskie. Listy św. Pawła, red. J. Frankowski, Warszawa 1997, s. 19.

5

Również w pochodzącym z końca II wieku przekazie Tertuliana, znajdujemy informację, iż autorem
Dziejów Apostolskich jest Łukasz. Z tego samego okresu pochodzi również świadectwo Klemensa
Aleksandryjskiego. Kolejnym ważnym komentatorem potwierdzającym Łukaszowe autorstwo Dzie-
jów Apostolskich jest przekaz Orygenesa, który wywodził się ze środowiska aleksandryjskiego. Rów-
nież Euzebiusz z Cezarei mówiąc o Łukaszu, jako autorze Dziejów, zalicza to pismo do ksiąg, które
zawsze przez wszystkich były przyjmowane do kanonu ksiąg Nowego Testamentu. W jego przekazie
czytamy: „Na pierwszym miejscu należy umieścić Ewangelię w poczwórnej formie, po której następu-
ją Dzieje Apostolskie [...] Łukasz, który był rodem z Antiochii, z zawodu lekarzem, a stale towarzyszył
Pawłowi i z innymi apostołami się nie tylko przejściowo spotykał, złożył dowód, że się od nich na-
uczył leczenia dusz, bo pozostawił nam dwie przez Boga natchnione księgi. Jedną z nich jest Ewange-
lia; napisał ją, jak zapewnia, według tego, co mu podali ci, którzy od początku byli naocznymi świad-
kami Słowa, a z którymi niegdyś przestawał. Druga księga – to Dzieje Apostolskie, które ułożył już nie
z tego, co słyszał, ale z tego, co na własne oczy widział”

3

.

Na Łukasza, jako autora Dziejów wskazuje również św. Hieronim. Pisze on, iż: „Łukasz, lekarz, antio-
cheńczyk, jak można wnosić z jego pism, był doskonałym znawcą języka greckiego, uczniem św. Paw-
ła i towarzyszem jego podróży. Wydał także drugie znakomite dzieło, Dzieje Apostolskie, którego hi-
storia rozciąga się na dwuletni pobyt św. Pawła w Rzymie, tj. od czwartego roku panowania Nerona. Z
tego należy wnioskować, że w tym mieście została ta księga napisana”

4

.

Podsumowując można powiedzieć, iż starożytne świadectwa potwierdzają, iż Łukasz jest autorem
Dziejów Apostolskich. Ponadto zaświadczają wielokrotnie, iż był on lekarzem i towarzyszem św. Paw-
ła. Wielu też Ojców ponadto stwierdza, iż pochodził on z Antiochii.

Ś

wiadectwa wewnętrzne

Nie tylko tradycja pierwszych wieków kościoła potwierdza, że autor Dziejów Apostolskich był czło-
wiekiem wykształconym w kulturze i literaturze greckiej. Na jego wykształcenie wskazuje język, ja-
kim się posługuje w swoim dziele, słownictwo czy też doskonała znajomość realiów pierwszej wspól-
noty wierzących. Łukasz zna także Septuagintę oraz określenia ściśle lekarskie

5

. Poza wypowiedziami

Euzebiusza i Hieronima, także św. Paweł wspomina, o „Łukaszu, lekarzu najmilszym” (Kol 4,14; por.
2 Tm 4,11; Flm 24).

Można także z dużą pewnością wykazać, iż autor Dziejów Apostolskich jest to ta sama osoba, która
napisała trzecią Ewangelię, oraz towarzyszyła Apostołowi Narodów. Można zauważyć, że tylko w tych
dwóch księgach Nowego Testamentu auto umieszcza prologi oraz dedykację Teofilowi. Również ana-
liza tekstu pozwala stwierdzić bliskość Dziejów i trzeciej Ewangelii. Szczególnie ważnymi są te same
idee teologiczne występujące w tych dziełach, sposób pisania, zwroty i słowa, które są obecne w obu
dziełach

6

.

Mówiąc o pochodzeniu autora można stwierdzić, iż trudno określić skąd Łukasz pochodził. Według
ś

wiadectw starożytnych pochodził on z Antiochii. Dzieje Apostolskie wymieniają to miasto 13 razy.

Autor zna osoby wysyłane do Antiochii, tamtejszych proroków i nauczycieli, hellenistę z Antiochii,
proroka Agabosa. Wie również, iż właśnie w Antiochii po raz pierwszy nazwano uczniów chrześcija-
nami. Można zatem przypuszczać, że skoro znał tak wiele szczegółów z życia tej gminy, to mógł po-
chodzić z tamtych okolic. Co do tego zdania wśród komentatorów są podzielone. Przyjmuje się jedynie
raczej zgodnie, iż był on chrześcijaninem pochodzenia pogańskiego.

3

Historiae Ecclesiae 4,19: PG 20,472.

4

De vir. Ill., 7: PL 23,650.

5

Autorzy wskazują tu na Hipokratesa, Galena, Dioskoridesa czy Pedaniona. Szczegółowe badania na temat lekarskiego

wykształcenia autora Dziejów prowadzili m.in. W. K. Hobarth, A. von Harnack, A. Plummer, czy też J. C. Hawkins; zob.
F. Jóźwiak, Dzieje Apostolskie, w: Wstęp do Nowego Testamentu, red. R. Rubinkiewicz, Poznań 1996, s. 281. Inni, jak
np. H. J. Cadbury wskazują, iż terminologia, którą posługuje się autor Dziejów, występuje także u innych pisarzy tego
okresu, którzy nie byli lekarzami (np. w Septuagincie, u Józefa Flawiusza).

6

E. Dąbrowski, Dzieje Apostolskie, Poznań 1961, s. 46.

6

Prowadzący: Czy wiadomo gdzie i kiedy mógł Łukasz napisać Dzieje Apostolskie?

Wykładowca: Czas powstania Dziejów jest trudny do określenia. Wszystko bowiem zależy od tego,
kiedy powstała trzecia Ewangelia i czy Dzieje Apostolskie powstały zaraz po niej.

Na podstawie starożytnej tradycji można wskazać dwie daty i miejsca powstania Dziejów Apostol-
skich. Według jednych komentatorów, Łukasz mógł napisać Dzieje Apostolskie po przybyciu wraz ze
ś

w. Pawłem do Rzymu. Być może, jak wskazuje Euzebiusz, właśnie dlatego Łukasz opowiada jedynie

o początkach niewoli Pawła w Rzymie

7

. Jeśli tak, to należałoby przyjąć, iż Dzieje Apostolskie powsta-

ły w latach 61-63 r. Za taką datą, według Hieronima, przemawia brak informacji w dziele Łukaszo-
wym o powstaniu żydowskim zburzeniu świętego miasta i świątyni. Jeśli bowiem Łukasz notuje pro-
roctwo Agabosa (Dz 11,28), to dziwnym by było, gdyby nie napisał nic o zburzeniu świątyni. Według
innej tradycji Dzieje Apostolskie mogły powstać po śmierci Apostoła Narodów, a więc po 67 roku.
Wskazanie takie spotykamy u św. Ireneusza czy też w Kanonie Muratoriego.

Większość jednak egzegetów przesuwa czas powstania Dziejów na okres późniejszy. Ustalając datę
powstania Dziejów trzeba pamiętać, iż są one kontynuacją trzeciej Ewangelii. A tymczasem, jako że
trzecia Ewangelia powstała po 70 roku, należy zatem przyjąć, że również Dzieje Apostolskie powstały
po tym czasie.

Jednocześnie czytając dzieło Łukasza, można odnieść wrażenie, iż autor jest pozytywnie nastawiony
do Rzymian, co nie pozwala przesunąć daty poza rok 95, czyli prześladowanie za czasów Domicjana.
Z tych to racji większość komentatorów przyjmuje lata osiemdziesiąte jako czas powstania trzeciej
Ewangelii i Dziejów Apostolskich.

Miejsce napisania dzieła jest trudne do ustalenia. Na temat miejsca powstania nie wiemy niczego kon-
kretnego. Przewijają się najczęściej trzy hipotezy: Antiochia – skąd miał pochodzić Łukasz i gdzie
osiadłby po śmierci Pawła; Efez – którym to miastem Łukasz jest szczególnie zainteresowany; Rzym –
jako miejsce, gdzie kończy się apostolska działalność Pawła. Jednakże ze względu na zakończenie
Dziejów (Dz 28,30) wydaje się, że za najbardziej prawdopodobne miejsce powstania Księgi Dziejów
Apostolskich można przyjąć Rzym.

Prowadzący: Skoro księga Dziejów Apostolskich jest dziełem w pewien sposób innym od pozostały
pism Nowego Testamentu, to zapewne Łukasz musiał mieć szczególny cel.

Wykładowca: W przeszłości komentatorzy uważali, iż Dzieje Apostolski są apologią Pawła, bądź też
religii chrześcijańskiej, albo chcą ukazać, w jaki sposób Ewangelia dotarła do Rzymu

8

. Uznanie pierw-

szych sugestii nie odpowiada jednak całości księgi, ale jedynie jej ostatnim rozdziałom (Dz 22-28).
Nie odpowiada również prawdzie idea, iż Dzieje ukazują przyjście Ewangelii do Rzymu, gdyż kiedy
Paweł dociera do Rzymu, chrześcijaństwo istniało tam już od lat (Dz 28,15). Dzieje Apostolskie uka-
zują zatem, jak Paweł dotarł do Rzymu, a nie jak dotarło tam chrześcijaństwo. Nie był to zatem zasad-
niczy cel napisania przez Łukasza Dziejów Apostolskich.

Wydaje się, że Łukasz pisząc swoje dzieło, miał kilka celów

9

. Przede wszystkim dominującym tema-

tem Łukaszowego dzieła jest rozprzestrzenianie się dobrej nowiny o zbawieniu od początku działalno-
ś

ci Jezusa aż po przybycie Pawła do Rzymu. Wynika to z geograficznego schematu dzieła, za którym

kryje się treść teologiczna. Teofil, będący na podstawie prologu, adresatem dzieła, znał dobrze rozwój
Kościoła. Łukasz chce jednak przez interpretację zdarzeń pokazać mu, iż są one wypełnieniem planów
Bożych.

7

Historiae Ecclesiae

22,6.

8

Zob. H. Conzelmann, Die Mitte der Zeit. Studien zur Theologie des Lukas, Tübingen 1964

4

, s. 132n.; J.A. Fitzmyer, The

Gospel according to Lukę I-IX, AB 28, Garden City 1981, s. 10; W. Rakocy, „Będziecie moimi świadkami...”, s. 21.

9

Zob. W. de Boor, Dzieje Apostolskie, Warszawa 1980, s. 14n.

7

Sprawą nieobojętną także dla Łukasza była sytuacja wspólnoty, złożonej w większości z chrześcijan
pochodzenia pogańskiego, do której sam autor należał. Zadawali sobie oni pytanie, jak pogodzić obiet-
nice dane Izraelowi z obecnymi wśród nich konfliktami z Narodem Wybranym. Stąd też Łukasz uka-
zuje ciągłość między Izraelem Jezusem i Kościołem. Potwierdzeniem i umacnianiem tej ciągłości jest
stale działający Duch Święty. Dzieje Apostolskie miały również umocnić judeochrześcijan, że ich de-
cyzja zostania chrześcijanami była właściwa. Adresat dzieła, czy to wywodzący się z żydostwa, czy z
pogaństwa, może mieć pewność co do swej wiary zakorzenionej w Bożych obietnicach uczynionych w
Starym Testamencie. Cel więc autora jest związany tak z ukazaniem rozprzestrzeniania się Dobrej
Nowiny, ale również z doktrynalnym uzasadnieniem opisywanych zdarzeń.

Prowadzący: Skoro św. Łukasz przekazuje historię zbawienia, to czy Dzieje Apostolskie mają dla nas
wartość historyczną?

Wykładowca: Dzieje Apostolskie mają dużą wartość historyczną. Jednak pamiętać należy, iż nie są
one dziełem historycznym w naszym tego słowa rozumieniu. Autor nie zamierzał przedstawić dziejów
początku chrześcijaństwa. Niemniej opisuje fakty, pochodzące jedynie z wiarygodnych źródeł. Dzieło
Łukasza bliskie jest pod tym względem dziełom starożytnych historyków, którzy przywiązywali wagę
do poświadczenia swym dziełem pewnej prawdy.

Z prologu Łk 1,1-4 wynika jasno, że Łukasz chciał zbadać „wszystko dokładnie od pierwszych chwil”.
Można zatem powiedzieć, iż Dzieje Apostolskie, opierają się na pewnych źródłach. Rzecz jasna, iż
Dzieje przedstawiają więcej konkretnych faktów, ponieważ w znaczącej ich części Łukasz sam uczest-
niczył.

Również chociaż Łukasz nie korzystał z listów Apostoła Pawła, to jednak można stwierdzić dużą
zgodność treści obydwu dzieł. Spośród zbieżności trzeba wspomnieć przede wszystkim te momenty,
które dotyczą pierwotnego chrześcijaństwa w Palestynie: osoby Pawła, słownictwa tych autorów i nie-
których wspólnych idei. Rzecz jasna, są liczne tematy w Dziejach, które nie występują u Apostoła Na-
rodów (i odwrotnie).

Prowadzący: Czy przedstawione przez Łukasza wydarzenia mają swoje potwierdzenie w dziełach i
przekazach innych starożytnych pisarzy?

Wykładowca: Porównując informacje zawarte w Dziejach Apostolskich z innymi podobnymi pracami
tego okresu można mówić o dużej zgodności. W sposób szczególny co do faktów historycznych jest
duża zgodność pomiędzy Łukaszem a Józefem Flawiuszem. Pamiętać jednak należy, iż mówimy tu o
zbieżności, czy też wzajemnym potwierdzaniu się tych dzieł, nie zaś o zależności Łukasza od Flawiu-
sza, gdyż dzieła żydowskiego historyka są znacznie późniejsze od Dziejów Apostolskich. Tym bar-
dziej ważną staje się zgodność w ich relacjach, co do zdarzeń na terenach Palestyny, czy też na ternach
imperium rzymskiego. Co ważne, są to wiadomości pochodzące z odległych od siebie źródeł, a jednak
uzupełniają i potwierdzają się one wzajemnie.

Porównując fakty znajdujące się w Dziejach z danymi z historii powszechnej i archeologii wynika, iż
Łukasz był niezwykle dokładnie zorientowany w położeniu i znaczeniu różnych miejsc, osób i zda-
rzeń.

Potwierdzeniem historyczności zdarzeń Dziejów Apostolskich są również odkrycia archeologiczne.
Wśród ważnych potwierdzonych faktów należy wymienić: informację o prokonsulu Cypru Sergiuszu
Pawle (Dz 13,7), przynależności Ikonium nie do Likaonii, ale do Frygii (Dz 14,4-6), politarchowie w
Tesalonice (Dz 17,8), „pierwszy” jako tytuł namiestnika na Malcie (Dz 28,7). Również miasta i pro-
wincje rzymskie, szlaki lądowe i morskie, czy też różne zwyczaje religijne i świeckie w Łukaszowym
opisie są przedstawione z dużą dokładnością (zob. Dz 13,13-14; 14,1-8). Wszystkie te informacje są
potwierdzane przez prace archeologiczne. Można zatem stwierdzić, że Dzieje Apostolskie są godne
zaufania pod względem historycznym.

8

Prowadzący: Skoro Dzieje są Księgą historyczną, to czy można podać przedział czasowy o którym
pisze Łukasz?

Wykładowca: Mówiąc o historyczności Dziejów Apostolskich można także pokusić się o podanie
chronologii – czasu, o którym mówi św. Łukasz. Zadanie to jednak jest dość trudne, gdyż wydaje się,
iż autor Dziejów nie przywiązuje znacznej wagi do następstwa faktów

10

. Bardzo często określa czas

ogólnikowo: „w tamtych dniach” (Dz 6,1), „mniej więcej w tamtym czasie” (Dz 12,1), „po pewnym
czasie” (Dz 15,36), zaś dość rzadko podaje dokładnie przedział czasu: „cały rok” (Dz 11,26), „rok i
sześć miesięcy” (Dz 18,11), „trzy miesiące” (Dz 20,3a), „trzy lata” (Dz 20,31). Jednak na podstawie
pewnych przesłanek można pokusić się o próbę umiejscowienia wydarzeń opisywanych w Dziejach w
konkretnym historycznym czasie.

Jedną z ważniejszych informacji, podanych przez św. Łukasza, pozwalających na ustalenie chronologii
wydarzeń opisywanych przez Dzieje, należy informacja o Prokonsulu Achai Giallionie (Dz 18,12). Na
podstawie jego korespondencji z cesarzem Klaudiuszem, która została odnaleziona w 1905 roku w
Delfach, możemy ze znaczymy prawdopodobieństwem ustalić czas pobytu św. Pawła w Efezie. Odna-
leziona inskrypcja mówi o tym, że Gallion, starszy brat filozofa Seneki, zwrócił się do Klaudiusza z
prośbą o rozstrzygnięcie spornej kwestii. Decyzję tę upamiętnia wspomniana inskrypcja. Pochodzi ona
z dwunastego roku panowania Klaudiusza, co wyznacza rok 52. Biorąc pod uwagę, że Gallion zwrócił
się jakiś czas wcześniej do Klaudiusza i że prokonsulowie piastowali swój urząd zasadniczo tylko
przez rok, możliwy czas sprawowania urzędu przez prokonsula w Koryncie przypadłby na lata 51 – 52.
Dz 18,11 donoszą, że Paweł przebywał już w Koryncie od roku i sześciu miesięcy, tak więc był tam
już od jakiegoś czasu, zanim Gallion został prokonsulem. Stąd z osiemnastu miesięcy, które Paweł
spędza w Koryncie, musiał upłynąć już pewien czas. W ten sposób możemy określić czas pobytu Apo-
stoła w Koryncie, jak również określić czas powstania dwóch powstałych w Koryncie pierwszych li-
stów Pawła, 1 i 2 Tes, na rok 49/50 bądź najpóźniej 51. Z innych wydarzeń wzmiankowanych w Dzie-
jach należy wymienić śmierć Agryppy I (Dz 12,23), w 44 r.

Na podstawie powyższych ustaleń, jak również uwzględniając informację, historyka żyjącego w cza-
sach Hadriana, można ustalić, że wypędzenie śydów z Rzymu miało miejsce około 49 r. A zatem w
tym czasie przybyli do Koryntu Akwila i Pryscylla. W ustaleniu chronologii Dziejów w znacznej mie-
rze jest pomocną informacja z Listu do Galatów, gdzie Paweł informuje, że dopiero w trzy lata od
swego nawrócenia udał się do Jerozolimy (Ga 1,15-18). Po raz drugi przybywa tam po czternastu la-
tach (Ga 2,1), czyli siedemnaście lat od nawrócenia. W takim razie Sobór Jerozolimski (Gal 2,1; Dz
15), musiał mieć miejsce między pierwszą i drugą wyprawą misyjną. A zatem mógł odbyć się około
46/47 roku. A zatem chronologię Dziejów Apostolskich (uwzględniając także dane z Listów Apostoła
Narodów) można przedstawić w następujący sposób:

30-33: pierwsza wspólnota w Jerozolimie (Dz 2 - 7);

33/34: rozproszenie uczniów, początki ewangelizacji pogan (Dz 8), nawrócenie Pawła (Dz 9);

34 r: pobyt Pawła w Arabii

34/35 do drugiej połowy 37: pobyt Pawła w Damaszku

37: pierwsza wizyta Pawła w Jerozolimie po nawróceniu (Dz 9,26)

37/38-44/45: pobyt w Syrii i Cylicji, w Tarsie. Tzw. lata nieznane w życiu św. Pawła

44-45: działalność Pawła i Barnaby w Antiochii

10

W niniejszym opracowaniu nie będziemy się zajmować czy większą wartość historyczną co do ustalenia datacji posia-

dają Listy Pawła, czy też Dzieje Apostolskie.

9

45-46: pierwsza wyprawa misyjna Pawła (Dz 13 – 14), po zakończeniu której odbył się tzw. Sobór
Jerozolimski (Dz 15; Gal 2,1-10);

47-51: druga wyprawa misyjna Pawła (Dz 15,36 – 18,22). W tym czasie, podczas osiemnastu miesięcy
spędzonych w Koryncie Apostoł pisze 1 i 2 List do Tesaloniczan;

52-56: trzecia wyprawa misyjna Pawła (Dz 18,23 – 20,4). W Efezie zostaje napisany List do Galatów,
Filipian i 1 List do Koryntian; zaś w Macedonii (Dz 20,1) 2 List do Koryntian; w Koryncie List do
Rzymian (Dz 20,2b);

56: Paweł przybywa do Jerozolimy (Dz 21,17);

56-58: Paweł zostaje uwięziony w Cezarei (Dz 23,33 – 26,23);

58/59: podróż i przybycie Pawła do Rzymu (Dz 27,1 – 28,16);

59-61: pierwsze więzienie rzymskie Pawła (Dz 28,30 – 31). Całość Księgi Dziejów Apostolskich koń-
czy się opisem uwięzienia Apostoła Narodów. Według tradycji wtedy też Paweł pisze tzw. Listy Wię-
zienne (Kolosan, Filemona, Efezjan – co do Efezjan istnieją uzasadnione zarzuty);

62-64: Według wielu autorów następuje wyprawa Pawła do Hiszpanii (por. Rz 15,23-24.28). Być mo-
ż

e później następuje pobyt Pawła we wspólnotach na Wschodzie (być może w Efezie, Macedonii, Ko-

ryncie) Według Tradycji w tym okresie Paweł pisze 1 List do Tymoteusza i List do Tytusa;

64: Paweł ponownie zostaje uwięziony. Drugie więzienie rzymskie kończy się jego męczeństwem.
Podczas więzienia w Rzymie Paweł miał napisać swój testament zawarty w 2 Liście do Tymoteusza.

Prowadzący: Wiemy, że nie posiadamy tekstów oryginalnych, które mógł napisać Łukasz. Czy jednak
posiadany przez nas tekst Dziejów Apostolskich jest tekstem pewnym i jednorodnym?

Wykładowca: Posiadamy wiele manuskryptów zawierających tekst grecki Dziejów Apostolskich.
Większość z nich pochodzi z IV wieku, niektóre (choć niekompletne) nawet z III w. Są również
ś

wiadkowie tekstu, jak wersje łacińskie, syryjskie czy koptyjskie, które podają tekst tej Księgi. Na ich

podstawie można stwierdzić, iż mamy dwie podstawowe formy tekstu: wschodnią, nazywaną często
aleksandryjską, używaną w Aleksandrii

11

; i zachodnią, rozpowszechnioną na zachodzie Europy, cho-

ciaż powstałą najprawdopodobniej w Syrii

12

.

Prowadzący: Czy teksty te znacząco od siebie się różnią?

Wykładowca: Można wskazać sporo różnic między tymi tekstami. Charakterystyczną cechą tekstu za-
chodniego jest to, że jest on dłuższy o dodatki, parafrazy, wyjaśnienia topograficzne i historyczne. Po-
siada jednak lepszy styl od tekstu wschodniego. Warto jednak pamiętać, iż wszystkie różnice miedzy
tymi tekstami dotyczą aspektów drugorzędnych i nie zmieniają istoty tekstu.

Większość komentatorów przyznaje, iż tekst zachodni jest późniejszy, o czym może świadczyć skłon-
ność do harmonizowania lub wyjaśniania, liczne dodatki liturgiczne, geograficzne lub dotyczące chro-
nologii wydarzeń. Te właściwości tekstu zachodniego są jednak niezwykle cenne dla wiedzy histo-
rycznej, są równocześnie niejako potwierdzeniem wtórności tej tradycji. Zgodnie z zasadą, że lekcja
krótsza jest prawdziwsza, tekst zachodni uważa się za próbę poprawienia tekstu wschodniego. Nie
można jednak wykluczyć, że niektóre warianty tradycji zachodniej są oryginalne.

11

Należą do niej m.in. kodeksy z czwartego wieku Watykański (B), Synaicki (S), pochodzący z piątego wieku Kodeks

Aleksandryjski (A). Ponadto potwierdzają tą tradycję papirusy P

45

, P

50

, P

74

oraz pisma Ojców aleksandryjskich.

12

Tradycja zachodnia reprezentowana jest przez kodeks grecko-łaciński Bezy z Cambridge z V wieku. Tekst zachodni

znacznie różni się od poprzednich. Poza kodeksem D (Bezy), znajduje się również w niektórych papirusach, jak P

8

, P

29

,

P

32

, P

48

, oraz w przekładach starołacińskich i u Ojców łacińskich: Ireneusza, Tertuliana, Cypriana, Augustyna.

10

Ks. Michał Bednarz

Historia, przedstawiona przez autorów Biblii, wydaje się dosyć dziwna.

Prowadzący: Czy Pismo Święte dostarcza informacji na temat wydarzeń, które kiedyś miały miejsce?

Wykładowca: Jedną z najważniejszych trudności, na jakie napotykamy przy czytaniu Pisma Świętego,
jest sprawa opisów historycznych. Jeżeli nie znamy dobrze Biblii, jesteśmy przekonani, że jest ona
zbiorem historycznych opowiadań. Dlatego kiedy ją otwieramy, szukamy w niej ścisłych informacji o
tym, co się wydarzyło, np. w czasach Abrahama, Mojżesza, Dawida czy Jezusa. Stąd też, kiedy ktoś
opowiada treść Pisma Świętego lub mówi na jego temat, natychmiast pytamy, kiedy się coś wydarzyło
i gdzie dokładnie miało to miejsce. Takich właśnie wiadomości oczekujemy od autorów Biblii, ale gdy
ją otworzymy, czujemy się rozczarowani. W wielu bowiem wypadkach dochodzimy do wniosku, że
nie ma w niej informacji na temat czasu i miejsca wydarzeń. Okazuje się także, że autor opisu prze-
chodzi niespodziewanie i bez jakiegokolwiek uzasadnienia od jednej sprawy do drugiej. Pomija rów-
nież wiele, z naszego punktu widzenia, interesujących szczegółów.

Prowadzący: Dlaczego nie zawsze opisy Biblii nas zadowalają a czasem nawet niepokoją czy denerwują?

Wykładowca: Kiedy czytamy, np. Księgę Rodzaju, zatrzymujemy się po przeglądnięciu kilku stronic.
Szybko zauważamy, że w całości autor usiłuje wiązać wydarzenia ze sobą oraz ukazuje ich przyczyny.
Ale dostrzegamy także załamania, sztuczne połączenia i uderzający brak zgodności w szczegółach.
Odkrywamy, że ich autor był, sądząc według naszych kryteriów, pisarzem, który podchodził do wyda-
rzeń z niezwykłą swobodą. Bynajmniej nie zmierzał do tego, aby ustalić ścisłą chronologię, czyli ko-
lejność wydarzeń, i regularnie opuszczał fakty, które nie zgadzały się z jego punktem widzenia albo z
jego planem. Przedstawił historię, której braki szczególnie uderzają. Tymczasem taka postawa wydaje
się tym mniej usprawiedliwiona, że bardzo często można przypuszczać, w oparciu o jego dzieło, że
miał do dyspozycji informacje o wiele bardziej kompletne.

Prowadzący: Czy w takim razie należy lekceważyć takie opisy historyczne Biblii?

Wykładowca: Zastanówmy się najpierw nad tym, jak, na tle ówczesnych dzieł historycznych starożyt-
nego Bliskiego Wschodu, wyglądają opowiadania Pisma Świętego? Czy są od nich lepsze czy gorsze?
Nie możemy bowiem, jeżeli nie chcemy popełnić błędu, oceniać Biblii według zasad, które dzisiaj
obowiązują. Pisarze natchnieni nie mogli się przecież do nich stosować. śyli w pewnym środowisku i
musieli się stosować do zasad w nim uznawanych, gdyż w przeciwnym wypadku nikt by ich nie zro-
zumiał. Nie mogli pisać inaczej niż współcześni im historycy.

Gdy chodzi o stosunek opisów do faktów, to pod tym względem Izrael, naród dosyć prymitywny,
przewyższał wielkie i postępowe narody ówczesnego Bliskiego Wschodu, np. Egipt, Babilonię czy
Asyrię. Był jedynym wśród narodów starożytnych, który w epoce tak odległej i wiele wcześniej niż
Grecy stworzył opis historyczny. W tym czasie narody sąsiednie zdobyły się zaledwie na to, żeby do-
konać kompilacji faktów i przedsięwzięć władców. Tylko Izrael wśród wszystkich narodów starożyt-
nego Wschodu znał w pełnym tego słowa znaczeniu historyczny gatunek literacki. U innych ludów nie
spotykamy syntezy dziejów ujętych tak, jak widzimy to w wypadku historiografii narodu wybranego.
Dlatego nie ma powodu, aby nisko oceniać historię Izraela, mimo że nie odpowiada kryteriom histo-
riografii współczesnej.

Prowadzący: Dlaczego opisy historyczne Pisma Świętego nas zaskakują?

Wykładowca: Nie można zrozumieć opisów ksiąg historycznych Biblii, jeżeli szuka się w nich szcze-
gółowych relacji o wydarzeniach. Tylko wtedy czytelnik znajdzie klucz do ich zrozumienia, gdy
uwzględni cel, jaki kierował pracą autorów. Dlatego trzeba się zastanowić nad tym, co nazywane jest
gatunkami literackimi. Studiując je, musimy próbować odtworzyć coś z mentalności, z postawy we-

11

wnętrznej ich autorów. Określając gatunek literacki, usiłujmy odpowiedzieć na pytanie, w jakim celu
powstały zaliczane do niego dzieła, jakie były intencje ich autorów i w jakim narodziły się środowisku.
Odnosi się to także do historycznego gatunku literackiego. Nie każde dzieło nawiązujące do przeszło-
ś

ci należy automatycznie traktować jako podręcznik historii. Zaś stopień prawdy zależy od intencji

pisarza, gdyż są różne sposoby jej przedstawiania. Pisarz natchniony, używając pozornie historycznego
opowiadania, może podawać niekiedy fikcyjny opis. Dziwnym byłoby, gdyby wszystkie księgi histo-
ryczne Biblii były historycznymi w równej mierze. Wiele z nich powstało na przestrzeni bardzo dłu-
giego okresu czasu oraz kilkadziesiąt wieków temu. Otóż w ten sam sposób jak tamte wieki różniły się
od naszej epoki, tak samo również historiografia tamtych czasów różni się od historiografii nowocze-
snej. Tymczasem najczęściej sądzi się, że Biblia czy jej księgi historyczne są przykładem historiografii
nowoczesnej i że wszystkie fakty, przez nią podane, mogą być zweryfikowane i wyjaśnione według
współczesnych kryteriów. Szukamy zazwyczaj jak największej dokładności nawet w nic nie znaczą-
cych szczegółach i dlatego rozmijamy się z intencją autorów Pisma Świętego.

W Biblii jest niewątpliwie zawarta dobra historiografia, jeżeli oceniamy krytycznie stosunek opisów
do faktów. Może zrozumiemy to lepiej, jeżeli poznamy, w jaki sposób Izrael zaczął pisać swoją histo-
rię. Autorzy nie usiłują nikomu schlebiać. Nie oszczędzają nawet wielkiego Dawida.

Pytanie: Gdzie mogła powstać Księga Dziejów Apostolskich?