KSIĘGA IZAJASZA

Wstęp do Księgi Izajasza.

Iz 1. WYPOWIEDZI PRZECIW JUDZIE I JEROZOLIMIE POPRZEDZAJĄCE WOJNĘ SYRO-EFRAIMSKĄ.. Tytuł. Niewierność i głupota narodu. Kara na Judę. Przeciw religijnej obłudzie. Elegia nad Jerozolimą. Przeciw świętym drzewom..

Iz 2. Trwały pokój mesjański. Sąd Boży nad pysznymi.

Iz 3. Nieład w Jerozolimie. Mowa przeciw dumnym mieszkankom Jerozolimy. Wdowy Jerozolimy.

Iz 4. Reszta z Jerozolimy. Przyszłe odnowienie.

Iz 5. Pieśń o winnicy. Przekleństwa na Judę. Zapowiedź asyryjskiej inwazji na Judę.

Iz 6. KSIĘGA EMMANUELA.. Powołanie Izajasza.

Iz 7. Pierwsze napomnienie dane Achazowi. Drugie napomnienie: znak Emmanuela.

Iz 8. Podwójny znak klęski dla kraju. Nagana za brak ufności Judy do Boga. Biada najeźdźcom.. Plany Boże. Oświadczenie Izajasza dane uczniom.. Pochód ludu w ciemnościach. Objawienie się Zbawcy, Księcia Pokoju.

Iz 9. Pomsta Pańska nad królestwem izraelskim..

Iz 10. Ukaranie dumnej Asyrii i jej króla. Reszta Izraela. Zapowiedź kary na Asyrię. Najeźdźca w Judzie.

Iz 11. Przyjście Mesjasza, Króla sprawiedliwego. Powrót wygnańców..

Iz 12. Hymn dziękczynny.

Iz 13. MOWY WIESZCZE PRZECIW NARODOM POGAŃSKIM.. Wyrok na Babilon.

Iz 14. Powrót z wygnania. Satyra na śmierć tyrana. Wyrok na Babilonię. Zapowiedź zagłady Asyrii. Przestroga dla Filistynów..

Iz 15. Elegia nad Moabem..

Iz 16. Ucieczka Moabitów do Judy. Druga elegia o Moabitach. Wyrok na Moab.

Iz 17. Wyrok na Damaszek i Samarię.

Iz 18. Proroctwo przeciw Kusz.

Iz 19. Przeciw Egiptowi. Nawrócenie się Egiptu i Asyrii.

Iz 20. Klęska Aszdodu.

Iz 21. Zapowiedź upadku Babilonu. Odpowiedź dla Edomitów.. Wyrok na Arabię.

Iz 22. Prorocza mowa przeciw Jerozolimie. Przeciw przygotowaniom wojennym.. Proroctwo o Szebnie i Eliakimie.

Iz 23. Wyrok na Tyr i Sydon. Poddaństwo Tyru.

Iz 24. APOKALIPSA IZAJASZA.. Poddaństwo Tyru. Zniszczone miasto. Dalszy ciąg poematu o sądzie ostatecznym..

Iz 25. Dziękczynna pieśń wybawionych. Uczta mesjańska.

Iz 26. Druga pieśń dziękczynna za zwycięstwo. Psalm eschatologiczny. Proroctwo eschatologiczne.

Iz 27. Pieśń o winnicy Pańskiej. Łaska dla Jakuba, kara dla ciemięzcy. Proroctwo.

Iz 28. MOWY PRZECIW SAMARII, JEROZOLIMIE I NARODOM POGAŃSKIM.. Przestroga dla Samarii. Mowa przeciw kapłanom i fałszywym prorokom.. Poemat przeciw złym doradcom królewskim.. Proroctwo. Ciąg dalszy poematu. Przypowieść o siewcy.

Iz 29. Poemat proroczy o Arielu. Tajemnica objawienia. Proroctwo. Na złych doradców królewskich.

Iz 30. Proroctwo. Ponowna wypowiedź przeciw poselstwu do Egiptu. Testament duchowy Izajasza. Przyszły dobrobyt. Kara na Asyrię.

Iz 31. Przeciw Egiptowi. Przeciw Asyrii.

Iz 32. Sprawiedliwy król mesjański. Kontrast między głupim a szlachetnym.. Do bezmyślnych kobiet. Zbawienie od Pana.

Iz 33. Pieśń ufności w Bogu. Boże działanie. Chwalebna przyszłość.

Iz 34. Zagadka Edomitów typem kary narodów..

Iz 35. Sąd Boży wybawieniem Izraela.

Iz 36. DODATEK HISTORYCZNY.. Najazd Sennacheryba na Judę.

Iz 37. Szukanie rady u proroka Izajasza. Powrót rabsaka do Sennacheryba i nowe poselstwo do Ezechiasza. Modlitwa Ezechiasza. Proroctwo Izajasza o Sennacherybie. Znak dla Ezechiasza. Wyrocznia przeciw Asyrii. Ukaranie Sennacheryba.

Iz 38. Choroba i ozdrowienie Ezechiasza. Pieśń Ezechiasza.

Iz 39. Poselstwo babilońskie u Ezechiasza.

Iz 40. OBIETNICE WYZWOLENIA IZRAELA.. Powołanie proroka. Zapowiedź ukazania się Boga. Wielkość Boga. Wszechmoc Boża budzi ufność.

Iz 41. Powołanie Cyrusa. Bóg jest z Izraelem.. Cuda nowego wyjścia. Pan jest jedynym Bogiem.. Zapowiedź zwycięstwa Cyrusa.

Iz 42. Pierwsza pieśń Sługi Pańskiego. Hymn o zwycięstwie Pana. Zaślepienie narodu i kara.

Iz 43. Wyzwolenie Izraela dziełem wszechmocy Bożej. Pan sam jest jedynym Bogiem.. Babilon w ruinie. Cuda nowego wyjścia. Niewdzięczność Izraela.

Iz 44. Błogosławieństwo Izraela. Pan tylko jest prawdziwym Bogiem.. Satyra na bałwochwalstwo. Orędzie Boże do Izraela. Pieśń radości. Wszechmoc Boga.

Iz 45. Przepowiednia o posłannictwie Cyrusa. Proroctwo o zbawieniu. Najwyższa władza Boga-Stwórcy. Nawrócenie pogan. Dowody Bożego działania. Pan jest Bogiem wszystkich.

Iz 46. Upadek Bela. Bóg niezrównany. Pan włada przyszłością.

Iz 47. Pieśń o zagładzie Babilonu.

Iz 48. Tylko Bóg panuje nad przyszłością. Cyrus powołany przez Pana. Pan przewodnikiem Izraela. Pieśń na wyjście z Babilonu.

Iz 49. SŁUGA PAŃSKI I JEGO DZIEŁO.. Druga pieśń Sługi Pańskiego: Boski jego wybór i trudne zadanie. Cudowny powrót Izraela z wygnania.

Iz 50. Wybawienie zawsze gotowe. Trzecia pieśń Sługi Pańskiego: Pan wspiera Sługę w prześladowaniach. Naśladowanie Sługi Pańskiego.

Iz 51. Ocalenie synów Abrahama pewne. Sąd Pana nad światem.. Przebudzenie się ramienia Pańskiego. Pan wszechmocnym pocieszycielem.. Wybawienie. Pobudka dla Jerozolimy.

Iz 52. Niewola narodu izraelskiego. Budzi się Pan i Jerozolima. Czwarta pieśń Sługi Pańskiego: Jego cierpienia, śmierć i chwała.

Iz 53.

Iz 54. Chwalebna przyszłość Jerozolimy. Miłość Pańska. Nowa Jerozolima.

Iz 55. Pokarm dla biednych. Nowe Przymierze. Bliskość i wielkość Pana. Skuteczność słowa Pańskiego. Zakończenie księgi: Radosny powrót z wygnania.

Iz 56. KSIĘGA TRIUMFU.. Przyjęcie pogan przez Pana. Niegodni pasterze. Bałwochwalstwo Jerozolimy. Pociecha dla pobożnych.

Iz 57. Bałwochwalstwo Jerozolimy. Pociecha dla pobożnych.

Iz 58. Prawdziwy post. Szabat.

Iz 59. Psalm pokutny: Grzechy Izraela opóźniają zbawienie. Urywek Apokalipsy: Zwycięstwo Pana nad złem.. Wypowiedź Boga.

Iz 60. Chwała odnowionej Jerozolimy.

Iz 61. Posłannictwo proroka.

Iz 62. Chwalebne powstanie Jerozolimy. Zakończenie.

Iz 63. Apokaliptyczny poemat o pomście Bożej. Psalm dziękczynny i błagalny.

Iz 64.

Iz 65. Rozprawa Boga z bałwochwalcami. Odpłata ostateczna.

Iz 66. Prawdziwy kult Boga. Przeciw obcym domieszkom do kultu. Poemat pocieszający. Przeciw pogańskim praktykom.. Przepowiednie o rzeczach przyszłych.

Wstęp do Księgi Izajasza

Izajasz (hebr. Jeszaja = "Zbawieniem jest Jahwe" lub "Jahwe, zbaw!") zajmuje pierwsze miejsce wśród proroków ze względu na wielką spuściznę literacką oraz na doniosłość swej teologii i proroctw mesjańskich. Pochodził ze znakomitej rodziny jerozolimskiej, może nawet spokrewnionej z rodziną królewską. Ojcem jego był Amos (Iz 1,1), różny od proroka z Tekoa. Urodził się około r. 765 przed Chr. Obdarzony wielkimi zaletami ducha, inteligencją i silną wolą, odwagą i stanowczością, zdobył wszechstronne wykształcenie i odznaczał się głęboką kulturą duchową. Bóg powołał go na proroka we wspaniałej wizji w świątyni w r. 739 (Iz 6,1nn). Spełniał tę misję ponad 40 lat współcześnie z prorokiem Micheaszem. Żydowska tradycja podaje, że poniósł śmierć męczeńską za bezbożnego króla Manassesa (699-643). W każdym razie po najeździe Sennacheryba w r. 701 giną ślady jego działalności. Izajasz był żonaty i miał dwóch synów, którym z rozkazu Boga nadał imiona symboliczne, mające sens zapowiedzi proroczych.

Wraz z powołaniem otrzymał Izajasz niełatwą misję wobec narodu. Miał nawoływać do poprawy z grzechów, zapowiadać zagładę królestwa Izraela i Judy jako karę za niewierność Bogu (rozdz. 6 [->Iz 6,1]). Działalność jego idzie w trzech kierunkach: politycznym, etycznym i religijnym. Bierze on bardzo żywy udział w życiu politycznym swego kraju, walczy o teokrację, jest bohaterem narodowym. Swe prorocze mowy i poetyckie utwory wiąże z wypadkami historycznymi. Ciągle przypomina myśl, wyrażoną w jego imieniu, że Bóg sam jest zbawieniem Izraela i dlatego naród wybrany powinien w Nim tylko pokładać całą swą ufność, odrzucając pomoc zewnętrzną i przymierza z innymi narodami. Izajasz jest wybitnym prorokiem wiary.

Jako prorok-kaznodzieja i wychowawca narodu Izajasz walczy o dobre obyczaje w życiu publicznym i prywatnym. Piętnuje wady panoszące się w różnych sferach społeczeństwa judzkiego, zwłaszcza pychę i zbytek, zepsucie moralne, wyzysk i ucisk klas niższych, niesprawiedliwość w wyrokach sądowych i w nakładaniu świadczeń publicznych, praktyki wróżbiarskie i formalizm w zewnętrznym kulcie Boga. Przepowiada klęskę narodu - niekiedy pod apokaliptycznym obrazem "dnia Pańskiego" - zawsze jednak obiecuje ocalenie małej cząstki, zdrowej "Reszty" Izraela, z której się odrodzi nowy, święty naród.

Przeciwstawiając się wpływom asyryjskim Izajasz staje do walki o czysty monoteizm w Izraelu, podobnie jak dawniej - za Achaba - walczył Eliasz. Wpływa na reformę religijną króla Ezechiasza. Jest prorokiem i teologiem jedynego, prawdziwego, najświętszego Boga, Jahwe. Już od pierwszej wizji ma silne przeświadczenie o Bożej świętości i sprawiedliwości. Opisuje również inne przymioty Boże: wszechmoc stwórczą i wieczność, wszechwiedzę i wszechobecność, wielkość i chwałę, także mądrą i troskliwą Opatrzność i miłość do ludzi, zwłaszcza do Izraela. Prorok wykazuje nieraz nicość bożków, polemizując z ich czcicielami. Boga określa różnymi tytułami: "Święty Izraela", "Mocny", "Król", "Pan Zastępów".

Jako utalentowany pisarz, Izajasz jest klasycznym poetą biblijnym. Cechy jego poezji to bogaty język, wspaniały styl, jędrne wyrażenia, piękne obrazy i porównania oraz wielka rozmaitość zastosowanych rodzajów literackich. Są tu uroczyste kazania i wyrocznie, gwałtowne nagany i groźby, żywe opisy i pouczające poematy, elegie i pieśni liryczne, nawet dramatyczne utwory i apokaliptyczne obrazy, wreszcie modlitwy i hymny.

Dzisiejsi uczeni wyróżniają na ogół trzy części Izajasza ze względu na treść i autorstwo, czyli powstanie księgi: Proto-Izajasz (rozdz. 1-39 [->Iz 1,1]), Deutero-Izajasz (rozdz. 40-55 [->Iz 40,1]), Trito-Izajasz (rozdz. 56-66 [->Iz 56,1]).

Proto-Izajasz, zwany "Księgą gróźb" od przeważającego tematu, zawiera mowy przeciw Judzie i Jerozolimie z lat 740-700 przed Chr. (rozdz. 1-12 [->Iz 1,1]), w których oprócz gróźb są też pocieszające zapowiedzi mesjańskie ("Księga Emmanuela": rozdz. 6-12 [->Iz 6,1]), mowy przeciw wrogim narodom (rozdz. 13-23 [->Iz 13,1]) i szczególnie przeciw Asyrii ok. r. 701 (rozdz. 28-33 [->Iz 28,1]), później dodane sekcje o charakterze apokaliptycznym (rozdz. 24-28 [->Iz 24,1]; 34-35 [->Iz 34,1]) oraz dodatek historyczny (rozdz. 36-39 [->Iz 36,1]). Proto-Izajasz powstał z różnych zbiorów mów prorockich i innych utworów Izajasza, które w części Prorok sam wygłosił lub napisał (Iz 6,1-Iz 9,6), w części zaś zebrali i rozszerzyli jego uczniowie (por. Iz 8,16). Nieznany redaktor połączył istniejące już zbiory w jedną całość gdzieś pod koniec niewoli babilońskiej w VI w. Sekcje apokaliptyczne zostały utworzone, a przynajmniej przerobione w duchu Izajasza przez kogoś innego w VI lub V wieku przed Chrystusem.

Deutero-Izajasz (rozdz. 40-55 [->Iz 40,1]), zwany "Księgą wyzwolenia i odnowy", przedstawia bliskie już wyzwolenia Izraela z niewoli babilońskiej jakby nowe Wyjście z Egiptu. Prorok przemawia do wygnańców jak do współczesnych sobie ludzi. Bóg wszechmocny i miłosierny sprawi to dzieło wyzwolenia darmo, z łaski swojej, przez Cyrusa, swego wybrańca. Odnowa Syjonu i całego narodu izraelskiego dokona się przez ekspiację za grzechy i nawrócenie się do Pana, przez nowy związek miłości i nowe przymierze. Dokona się to wewnętrznie dzięki zadośćuczynieniom Sługi Pańskiego, który stanowi zapowiedź Mesjasza jako pokornego, cierpiącego mękę i śmierć Proroka i Odkupiciela wszystkich ludzi z niewoli zła i grzechu. Dość powszechnie dzisiaj przyjmuje się zdanie, iż autorem tej części jest anonimowy prorok, piszący podczas niewoli babilońskiej ok. r. 550, znający doskonale naukę, język i styl Izajasza.

Trito-Izajasz, czyli "Księga triumfu". Głównym tematem jest pocieszenie i krzepienie na duchu Judejczyków po powrocie z niewoli przez opis przyszłej chwały Jerozolimy i całego Izraela w królestwie mesjańskim i w czasach eschatologicznych. Miasto święte stanie się centrum wszystkich narodów. Nieznany autor tej części tworzył i pisał po niewoli babilońskiej pod koniec VI wieku.

Ponieważ autorzy Deutero-Iz i Trito-Iz jako duchowi uczniowie wielkiego Proroka przyswoili sobie dobrze jego naukę, duchowość i nawet język - można mówić o szkole izajańskiej - przeto nic dziwnego, że cała Księga, choć powstała ostatecznie pod koniec VI wieku, została od początku przypisana samemu Izajaszowi.

Izajasz jest największym prorokiem mesjańskim. Wiele prawd nauki objawionej w NT ma swój początek już w Izajaszu, np. nauka o Słowie Bożym i odkupieniu ludzkości przez ekspiacyjną śmierć Mesjasza, nauka o konieczności łaski Bożej do dobrego i o usprawiedliwieniu z wiary przez łaskę, nauka o przymiotach Boga, zwłaszcza o Jego sprawiedliwości i świętości. Żaden z proroków ST nie przedstawił tak dokładnie osoby Mesjasza i powszechnego charakteru Jego królestwa jak Izajasz. Według jego proroctw Mesjasz - "Emmanuel" (Bóg z nami) - narodzi się z Dziewicy (Iz 7,14), otrzyma imię wyrażające Jego naturę i misję: Prawdziwy Doradca, Bóg Mocny, Odwieczny Ojciec, Książe Pokoju (Iz 9,5), będzie jako potomek Dawida królem, sprawiedliwym i pełnym darów Pana (Iz 11,1nn). Pieśni o Słudze Pańskim dopełniają obrazu Mesjasza (Iz 42,1-9; Iz 49,1-7; Iz 50,1-9; Iz 52,13-Iz 53,12): będzie On pokornym głosicielem prawdy, światłością i przymierzem dla narodów oraz prawodawcą, ale nade wszystko będzie prorokiem-męczennikiem, który swoimi cierpieniami i śmiercią zastępczą zadośćuczyni Bogu za grzechy ludzi, pojedna ich z Bogiem, a stawszy się ich Zbawicielem, uzyska wieczną chwałę dla siebie i dla nich. Izajasz jest cytowany w NT aż około 85 razy. Słusznie można nazwać Izajasza "ewangelistą pośród proroków" (św. Hieronim).

Żydzi zawsze czytali i skrzętnie przepisywali Księgę Izajasza. Dowodem ich pietyzmu są choćby te dwa wspaniałe rękopisy hebrajskie z II/I w. przed Chr., znalezione w Qumran (1948 r.).

Iz 1

KSIĘGA GRÓŹB

WYPOWIEDZI PRZECIW JUDZIE I JEROZOLIMIE POPRZEDZAJĄCE WOJNĘ SYRO-EFRAIMSKĄ

Tytuł

1 Widzenie Izajasza, syna Amosa, które miał w sprawie Judy i Jerozolimy w czasach królów judzkich: Ozjasza, Jotama, Achaza i Ezechiasza. Mi 1,1

1,1-66,24 Tytuł ten wskazuje ramę chronologiczną całej działalności proroka, trudno jednak powiedzieć, czy odnosi się on do całej księgi w jej końcowej formie (rozdz. 1-66), czy może tylko do rozdz. 1-39 lub jedynie do rozdz. 1-12. W każdym razie słów „Juda i Jerozolima” nie należy rozumieć w sensie geograficznym: jest to określenie ludu wybranego, ku którego pouczeniu zostały wygłoszone wszystkie zebrane tu przepowiednie, nawet te, dotyczące Królestwa Północnego i obcych ludów.

1,1. Chronologia. W Iz 6,1 powołanie Izajasza na proroka umieszczono w roku śmierci króla Ozjasza, czyli ok. 739 przed Chr. Tutaj daje się do zrozumienia, że jego działalność prorocka trwała również za panowania króla Ezechiasza, przynajmniej do zakończenia oblężenia Jerozolimy przez Sennacheryba w 701 przed Chr. Była to burzliwa połowa stulecia, powstało wówczas i doszło do szczytu potęgi imperium neoasyryjskie, które w końcu miało się przyczynić do najazdu na Północne Królestwo, upadku Samarii oraz ogromnych zniszczeń w Judzie. Powołanie Izajasza na proroka zbiegło się w czasie z ponownym pojawieniem się zagrożenia ze strony Asyrii (na temat szczegółów asyryjskiego zagrożenia zob. komentarz do 1 Krl 22,1 oraz 2 Krl 9,14), kiedy to Tiglat-Pileser III rozpoczął swoją pierwszą kampanię w latach 740-738 przed Chr. Celem owej operacji wojennej był Arpad w północnej Syrii, jednak doprowadziła ona do zapłacenia Asyryjczykom daniny przez niektóre państwa południowe, takie jak Damaszek, Tyr, Sydon i Samarię.

Niewierność i głupota narodu

2 Niebiosa, słuchajcie, ziemio, nadstaw uszu, bo Pan przemawia: Wykarmiłem i wychowałem synów, lecz oni wystąpili przeciw Mnie. Pwt 4,26; Pwt 32,1+; Mi 1,2; Pwt 32,5-6; Pwt 32,10; Ba 4,8

1,2 W pierwszym stychu niebo i ziemia zostały powołane na świadków w procesie wytoczonym przez Boga Jego ludowi (por. Pwt 4,26; 30,19; 32,1; Ps 50,4). Poemat zawarty w w. 2-9 odnosi się do spustoszenia terytorium i oblężenia Jerozolimy bądź przez Sennacheryba w 701 r. (por. 36,ln; 2 Krl 18,13n), bądź podczas wojny syro-efraimskiej w 735 r. (por. 7,1-2; 2 Krl 16,5-9).

1,2. Zwracanie się do nieba i ziemi. Na Bliskim Wschodzie również wzywano bogów na świadków ważnych wydarzeń. Pan ogłasza oficjalne potępienie Izraela i wzywa kosmos, pozbawiony tutaj boskiego charakteru, na świadka. W jednym z traktatów chetyckich po długiej liście boskich świadków wymienia się góry, rzeki, morze, niebo i ziemię oraz wiatr i obłoki. W przymierzu, które Bóg zawarł z Izraelem (zob. komentarz do Pwt 4,26), niebo i ziemia również zostały wezwane na świadków, jest więc rzeczą właściwą, że i tutaj wysłuchują potępienia w rezultacie naruszenia przymierza.

3 Wół rozpoznaje swego pana i osioł żłób swego właściciela; Izrael na niczym się nie zna, lud mój niczego nie rozumie. Jr 8,7

Kara na Judę

4 Biada ci, narodzie grzeszny, ludu obciążony nieprawością, plemię zbójeckie, dzieci wyrodne! Opuścili Pana, wzgardzili Świętym Izraela, wstecz się odwrócili. Iz 30,9 Jr 2,13; Kpł 17,1+

1,4 Świętym Izraela. Ulubione wyrażenie Izajasza na określenie Jahwe (por. 6,3 i przyp.).

1,4. Oskarżenie narodu o grzech. W pochodzącym z VIII w. przed Chr. babilońskim Micie o Errze i Iszumie wspomina się o usprawiedliwionym zniszczeniu miast, bowiem naród gwałcił sprawiedliwość i prawo, dopuszczał się niegodziwości i knuł nikczemne spiski. Jednakże w świecie starożytnym zniszczenie słynnych miast wyjaśniano raczej jako wynik porzucenia ich przez bogów. Zwykle owo porzucenie wiązano z przestępstwami, których dopuścił się król, lub z tym, że zniszczenie było owym miastom zwyczajnie pisane.

5 Gdzie was jeszcze uderzyć, skoro mnożycie przestępstwa? Cała głowa chora, całe serce osłabłe; Kpł 26,14-33; Am 4,6-12; Jr 5,3

6 od stopy nogi do szczytu głowy nie ma w nim części nietkniętej: rany i sińce, i opuchnięte pręgi, nie opatrzone ani przewiązane, ni złagodzone oliwą. Jr 30,12-15; Łk 10,34 Rdz 19,1+

1,6 Wiersz ten, który w sensie literalnym dotyczy grzesznego i ukaranego ludu Judy, został odniesiony do męki Chrystusa, podobnie jak analogiczne teksty o cierpiącym Słudze (53,3n).

7 Kraj wasz spustoszony, wasze miasta ogniem spalone, cudzoziemcy tratują wam niwy na waszych oczach; spustoszenie jak po zagładzie Sodomy.

1,7 po zagładzie Sodomy. BJ: „zagłada obcych”, za tekstem hebr., ale to nie wnosi niczego nowego do tego, co już powiedziano, a hebr. szemamah, przetłumaczone jako „zagłada”, zawsze oznacza karę zesłaną na Sodomę i Gomorę, wspomniane w w. 9 i 10 oraz w 3,9. Z tego to powodu na ogół poprawia się zarîm, „obcy”, na sedom, „Sodoma”, poprawka ta jednak nie ma podstawy w żadnych przekładach starożytnych.

1,7. Kraj wasz spustoszony, miasta wasze ogniem spalone. Spustoszenie kraju było naturalną konsekwencją inwazji obcych wojsk. Najezdne armie pozbawione były wystarczającego zaopatrzenia, toteż musiały wyżywić się z kraju, który zaatakowały. To, czego nie zdołano wykorzystać dla własnych celów, niszczono. Nie tylko palono plony, lecz również tratowano pola, co zwykle wstrzymywało cykl produkcji rolniczej na kilka kolejnych lat. Czasami zaatakowani sami palili swoje plony, by wróg nie mógł wykorzystać żywności, nad której wyprodukowaniem tak się trudzili. Boskie groźby zniszczenia są typowe. Dobrze znany fragment babilońskiego Mitu o Errze i Iszumie opisuje niszczycielskie zamiary Erra, obejmujące: spustoszenie miast i zamienienie ich w pustkowie; zniszczenie gór, bydła i płodów rolnych; wybicie mieszkańców; umieszczenie głupca na tronie; sprowadzenie plagi dzikich zwierząt oraz zrównanie z ziemią królewskiego pałacu.

8 Córa Syjonu ostała się jak chatka w winnicy, jak szałas w ogrodzie warzywnym, jak miasto oblężone.

1,8 Córa Syjonu. Personifikacja miasta Jerozolimy (10,32; 16,1; itd.) albo jej ludności (37,22; So 3,14; Lm 4,22). „Syjon” to nazwa twierdzy Jebusytów, która się stała „Miastem Dawida” (por. 2 Sm 5,9+).

1,8. Córa Syjonu. Syjon to nazwa góry, na której wznosi się Jerozolima i która symbolizuje kosmiczny punkt, z którego Pan dokonuje podbojów i sprawuje swoje panowanie. Z tego powodu miejsce to jest również związane z przymierzem Dawidowym oraz władzą królewską ustanowioną przez Boga. Córa Syjonu była więc Jerozolimą.

1,8. Sens porównania. Małe chatki ustawiano na polach, by w przededniu żniw strażnicy mogli cały czas pilnować dojrzałych już plonów. Po zakończeniu zbiorów porzucano je, stały opustoszałe na ogołoconych polach. Podobnie Jerozolima opisana została jako opuszczona i porzucona; nie pozostało w niej nic, co warto byłoby chronić.

9 Gdyby nam Pan Zastępów nie zostawił Reszty, stalibyśmy się jak Sodoma, podobni bylibyśmy Gomorze. Rz 9,29; Iz 4,3+; Rdz 18,16-33; Rdz 19,1-29 Iz 29,13-14

1,9. Sens porównania. W narracji z Rdz 19 Sodoma i Gomora nie zostały zniszczone przez armię najeźdźców, lecz nie o to w tym porównaniu chodzi. W tekście podkreślono całkowite zniszczenie będące rezultatem sądu Bożego. Kiedy już zwrócono na to uwagę, w wersecie 10 wskazano, że poziom nieprawości porównywalny jest do tego, który panował w Sodomie i Gomorze. Oczekiwano, że sprawiedliwy Bóg wymierzy podobny sąd za podobne przestępstwo.

Przeciw religijnej obłudzie

10 Słuchajcie słowa Pańskiego, wodzowie sodomscy, daj posłuch prawu naszego Boga, ludu Gomory! Pwt 32,32

1,10-20 Przepowiednia ta pochodzi prawdopodobnie z pierwszego okresu posługiwania Izajasza, sprzed r. 735. Jak Am 5,21-27, prorok krytykuje tu rytualizm, któremu nie odpowiada postawa wewnętrzna; do tej sprawy Izajasz powróci w 29,13-14, w słowach odniesionych przez Jezusa do faryzeuszy (Mt 15,8-9).

11 Co Mi po mnóstwie waszych ofiar? – mówi Pan. Syt jestem całopalenia kozłów i łoju tłustych cielców. Krew wołów i baranów, i kozłów Mi obrzydła. Am 5,21+

1,11. Ofiary całopalne. Ofiary całopalne towarzyszyły zwykle zanoszeniu próśb do Boga. W wielu systemach religijnych ze starożytnego Bliskiego Wschodu ofiarę postrzegano jako pokarm bogów. Jeśli człowiek miał jakąś prośbę do boga, uważał za właściwe dostarczenie mu pokarmu. Chociaż również w Izraelu ofiary całopalne związane był z prośbami, teoretycznie porzucono pojmowanie ofiary jako „pokarmu bogów”. Z wypowiedzi Izajasza i innych proroków wynika jednak, że mocno zaznaczył się powrót do dawniejszych przekonań oraz że często dochodziło wśród ludu do przypadków praktykowania religii synkretycznej. Koncepcja „karmienia bogów” nastręczała problemy, ponieważ zakładała, iż Bóg posiada potrzeby, które mogliby zaspokoić jego czciciele, zyskując sobie w ten sposób Jego przychylność.

12 Gdy przychodzicie, by stanąć przede Mną, kto tego żądał od was, żebyście wydeptywali me dziedzińce?

1,12. Wydeptywanie dziedzińców. Świątynie starożytnego świata uważane były za element świętej przestrzeni, do której wstęp był ograniczony i ściśle kontrolowany. Ludność mogła wkraczać na ich teren jedynie, gdy trzeba było złożyć ofiary, i to wyłącznie na obszar dziedzińca zewnętrznego. Wejście w świętą przestrzeń w celach niezwiązanych ze świętością uznano by za świętokradztwo.

13 Zaprzestańcie składania czczych ofiar! Obrzydłe Mi jest wznoszenie dymu; święta nowiu, szabaty, zwoływanie świętych zebrań.

1,13. Wznoszenie dymu/kadzidło. W świecie starożytnym kadzidło cenione było jako element towarzyszący ofierze. Jego słodka woń skutecznie maskowała nieprzyjemne zapachy w trakcie wykonywania rytuałów. Kadzidło było kosztowne (zob. komentarz do Kpł 2,1), wierzono jednak, że może zyskać człowiekowi przychylność bogów.

1,13. Święta nowiu, szabaty. Z powodu posługiwania się kalendarzem księżycowym w starożytnym Izraelu obchodzono pierwszy dzień miesiąca z jego „nowiem” (kolejną fazą księżyca) jako dzień świąteczny (przypadający co dwadzieścia dziewięć lub trzydzieści dni). Podobnie jak w szabat, ustawała wówczas wszelka praca (zob. Am 8,5), składano też ofiary Bogu (zob. komentarz do Lb 28,11-15). Święto to obchodzono również w okresie powygnaniowym (Ezd 3,5; Ne 10,33). Święto nowiu odgrywało ważną rolę w Mezopotamii, począwszy od schyłku III tysiąclecia przed Chr., aż do okresu neobabilońskiego w połowie I tysiąclecia przed Chr.

1,13. Zebrania, święta, uroczystości. W Izraelu istniały trzy główne święta, podczas których odbywały się zgromadzenia pielgrzymie w Jerozolimie, oraz kilka innych, którym towarzyszyły zgromadzenia o bardziej lokalnym charakterze. Święta religijne stwarzały wiele okazji do obchodów, wspólnotowych posiłków i społecznych zgromadzeń. To jednak, co miało służyć wielbieniu i chwaleniu Boga, nie sprawiało Mu przyjemności.

14 Nienawidzę całą duszą waszych świąt nowiu i obchodów; stały Mi się ciężarem, sprzykrzyło Mi się je znosić! 

15 Gdy wyciągniecie ręce, odwrócę od was me oczy. Choćbyście nawet mnożyli modlitwy, Ja nie wysłucham. Ręce wasze pełne są krwi. Jr 14,12; Mi 3,4 Iz 59,2-3; Jr 2,34

1,15 W końcowym stychu chodzi o krew niewinnych, zmieszaną z krwią zwierząt ofiarnych.

1,15. Wyciąganie rąk w modlitwie. W 2 Krn 6,12 opisano Salomona, który zwrócił się w stronę zgromadzenia ze wzniesionymi w górę rękami i wypowiedział modlitwę podczas uroczystości poświęcenia świątyni. W źródłach mezopotamskich podczas zanoszenia modlitw, np. do Isztar, czciciele padali na twarz, w czasie rytuału wznoszono również ręce. Źródła chetyckie sugerują podobne postawy i gesty. Literatura akadyjska zawiera zaklęcia określane mianem Shuilla („wznoszenie rąk”). Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do 2 Krl 5,11.

1,15. Bóstwo ignorujące modlitwy. Motyw sfrustrowanego czciciela jest dobrze znany w literaturze antycznej. Na przykład, w Modlitwie do każdego Boga, znalezionej w bibliotece Asurbanipala w Niniwie, czciciel prosi o przebaczenie wszystkich bogów, jakich zna, za każdy grzech, który może sobie wyobrazić. Lamentuje też, że mimo okazanej skruchy żadne bóstwo nie chce wziąć go za rękę lub stanąć u jego boku - żaden z bogów nie zamierza go wysłuchać. Utwór przyjmujący punkt widzenia bóstwa, Lamentacja z powodu zniszczenia Ur, powiada, że Anu i Enlil postanowili nie zważać na modły o wybawienie, lecz zrealizować swój plan zniszczenia.

16 Obmyjcie się i oczyśćcie! Usuńcie zło uczynków waszych sprzed moich oczu! Przestańcie czynić zło! Am 5,14-15

17 Zaprawiajcie się w dobru! Troszczcie się o sprawiedliwość, wspomagajcie uciśnionego, oddajcie słuszność sierocie, w obronie wdowy stawajcie! Wj 22,21-22+

1,17 Sieroty i wdowy należą do osób ekonomicznie słabych, ochranianych przez prawo (Wj 22,21-22; Pwt 10,18; 14,29; 27,19; itd.) i bronionych przez proroków (Jr 7,6; 22,3). Dla kontrastu por. 1,23; 9,16; Jr 49,10-11; Ez 22,7.

1,16-17. Etyczny wymiar religii. Czynienie sprawiedliwości było podstawowym wymaganiem stawianym przez wszystkich bogów ich wyznawcom. W istocie udzielone tutaj pouczenie ma wręcz charakter formuły. Wymienione w niej rzeczy uważano za podstawowe obowiązki człowieka w każdym cywilizowanym społeczeństwie. Ustanawianie sprawiedliwości i obrona słabych były wyróżnikiem dobrego króla. Jedyna różnica między Izraelem a resztą starożytnego świata polegała na powiązaniu owych nakazów z obowiązkami duchowymi. W świecie Bliskiego Wschodu głównym zadaniem bogów była zachowywanie sprawiedliwości. Postawę taką po części dyktowały względy pragmatyczne: ludzie uciskani okazywaliby skłonność do ustawicznego (irytującego?) zwracania się do bogów z prośbą o wybawienie. Na poziomie bardziej podstawowym wierzono, że sprawiedliwość wbudowana jest w samą tkankę kosmosu, zaś na straży jego praw stoją bogowie. Wyjątkowość światopoglądu Izraelitów polegała na tym, że według ich wierzeń sprawiedliwość stanowiła jeden z rysów charakteru Bożego, była więc jego atrybutem, nie zaś jedynie dobroczynnym działaniem. Mieszkańcy Mezopotamii mieli duchowy obowiązek zdobywania swoim postępowaniem upodobania bogów. Osiągano ten cel nie tylko poprzez wykonywanie rytuałów, lecz i przez nienarażanie na szwank cywilizacji. Izraelici mieli duchowy nakaz upodabniania się do Boga. Cel ten realizowano poprzez etyczne postępowanie i osobistą świętość. Mieszkańcy Mezopotamii przez obmycie rozumieli czynność fizyczną dokonywaną podczas rytuału. Izraelici pojmowali je w kategoriach duchowych jako dokonywane w wyniku nawrócenia i zmiany postępowania.

18 Chodźcie i spór ze Mną wiedźcie! – mówi Pan. Choćby wasze grzechy były jak szkarłat, jak śnieg wybieleją; choćby były czerwone jak purpura, staną się [białe] jak wełna. Iz 43,26 Ps 32,1+; Ps 51,9

1,18 Podobnie jak sąd (Ps 9,9), również przebaczenie grzechów jest dziełem Boga (Wj 34,6+; Oz 11,8-9). W swoim miłosierdziu kładzie On kres grzechowi człowieka, który dzięki temu powraca do właściwej z Nim relacji. Nie ma winy, której by nie mogło zmazać przebaczenie Boże (Ps 130). Wymaganym przez Boga warunkiem jest wyznanie połączone z żalem (57,15; Ps 19,13; 25,11.18; 32,5; 51,19-20; itd.) oraz wewnętrzne nawrócenie, które się w tym zawiera (Jr 3,14; Ez 18,30-32; 33,11; por. Jr 31,18; Lm 5,21). Przebaczenie win jest także jedną z cech królestwa mesjańskiego (Jr 31,31-34+; por. Ez 36,25-26) i Jezus będzie rzeczywiście odpuszczał grzechy (Mk 2,5-11p).

1,18. Sens porównania. Wspomniane tutaj barwniki są najbardziej trwałe i jaskrawe, wywołują najbardziej widoczne i uporczywe plamy. Nigdzie indziej w Starym Testamencie ani w literaturze Bliskiego Wschodu kolor czerwony nie jest symbolem grzechu, chociaż biel jest symbolem czystości.

19 Jeżeli będziecie ulegli i posłuszni, dóbr ziemskich będziecie zażywać. Kpł 26,3-12; Pwt 28,1-14

20 Ale jeśli się zatniecie w oporze, miecz was wytępi. Albowiem usta Pańskie [to] wyrzekły. Kpł 26,14-39; Pwt 28,15n Iz 40,5; Iz 58,14; Mi 4,4

1,20 Chodzi o najazd ze wszystkimi jego nieszczęściami, co na razie jest tylko groźbą, której można jeszcze uniknąć, jeśli naród będzie uległy Bogu (w. 19).

Elegia nad Jerozolimą

21 Jakżeż to miasto wierne stało się nierządnicą? Syjon był pełen rozsądku, sprawiedliwość w nim mieszkała, a teraz – zabójcy! Jr 2,20; Ez 16; Ez 23

1,21-28 W tych początkowych częściach poematu zastosowano niesymetryczny rytm qînah, czyli lamentacji (3 + 2 albo 4 + 3 akcenty rytmiczne).

1,21 Syjon. Według grec. i vet. lat. W tekście hebr. pominięte.

— Temat Jerozolimy oddającej się nierządowi przypomina przepowiadanie Ozeasza i zapowiada alegorie Jr 3,6-13 oraz Ez 16 i 23. Z tym upadkiem kontrastuje pierwotna wierność Jerozolimy, którą ona na powrót odnajdzie po oczyszczeniu przez karę (w. 26).

22 Twe srebro żużlem się stało, wino twoje z wodą zmieszane. Ez 22,18; Jr 6,29

1,22. Srebro i żużel. W świecie starożytnym wytwarzano srebro za pomocą procesu tzw. kupelacji. Podczas pierwszego wypalania srebro oddzielano od rudy ołowiu (galenitu, czyli siarczku ołowiu) (w próbce było nie więcej niż 1% srebra). Ołów topiono w płytkich naczyniach wykonanych z porowatych substancji, takich jak popiół kostny lub glina. Następnie tłoczono powietrze miechami, w wyniku czego powstawała tzw. glejta ołowiana (czerwona krystaliczna postać tlenku ołowiu). Pewna część ołowiu była wchłaniana przez formę wykonaną z popiołu kostnego, pozostała unosiła się na powierzchni. W sytuacji idealnej po zakończeniu całego procesu pozostawało wyłącznie srebro. Niestety, ta metoda wytwarzania nastręczała wiele problemów. Jeśli temperatura była zbyt wysoka lub jeśli próbka zawierała inne metale (często występowały w niej miedź lub cynk) kupelacja nie dawała pożądanych rezultatów. Po zebraniu glejtu ołowianego nie otrzymywano czystego srebra, lecz srebro zmieszane z innymi metalami, a więc nienadające się do użytku. Być może to właśnie ten nieużyteczny produkt określono w przekładzie jako „żużel”. Inna możliwość - tekst odnosi się do procesu oczyszczania metalu. Polegał on na podgrzaniu próbki srebra wraz z dużą ilością ołowiu, by usunąć ze srebra nieczystości. Po oddzieleniu zanieczyszczeń ilość srebra mogła okazać się zbyt mała, a więc bezużyteczna. Być może o to właśnie chodzi w tekście wskazującym, że srebro stało się bezużytecznym śmieciem. Proces oczyszczenia można było powtarzać aż do osiągnięcia sukcesu (zob. w. 25).

1,22. [Wyborne] wino/piwo. Wielu komentatorów uważa, że chodzi tutaj raczej o piwo niż wino, z powodu akadyjskiego słowa pokrewnego użytemu tutaj hebrajsku wyrazowi. Piwo najczęściej wytwarzano z jęczmiennego słodu, znano jednak również piwo ze złej gatunkowo pszenicy, a nawet z daktyli. Istniało też oczywiście wiele gatunków wina, jedne uznawane za wartościowsze od innych. W bibliotece Asurbanipala zachował się tekst wymieniający nazwy najlepszych win (za najszlachetniejszy trunek uważano wino z Izalla).

23 Twoi książęta zbuntowani, wspólnicy złodziei; wszyscy lubią podarki, gonią za wynagrodzeniem. Nie oddają sprawiedliwości sierocie, sprawa wdowy nie dociera do nich.

1,23. Sieroty i wdowy w sądzie. Jeden z głównych elementów tradycji prawnej Izraelitów dotyczył stworzenia ochrony dla grup uznawanych za słabe lub ubogie: wdów, sierot i obcych przybyszów (zob. Wj 22,22; Pwt 10,18-19: 24,17-21). Troska o potrzebujących widoczna jest również w mezopotamskich zbiorach prawnych już od połowy III tysiąclecia przed Chr. i zwykle ma związek z ochroną praw i gwarancją wymierzania sprawiedliwości w sądach. Z bardzo wczesnych stwierdzeń padających w prologu do Kodeksu Ur-Nammu i Kodeksu Hammurabiego jasno wynika, że królowie uważali za swój obowiązek jako „mądrych władców” chronienie praw ubogich, wdów i sierot. Podobnie w egipskiej Opowieści o wymownym wieśniaku powód rozpoczyna swoje wystąpienie, nazywając sędziego „ojcem sierot i mężem wdów”. Odzwierciedla to troskę o słabe grupy społeczne.

24 Przeto [taka jest] wyrocznia Pana, Boga Zastępów, Wszechmocnego u Izraela: Ach! uraduję się kosztem moich wrogów, pomszczę się na mych nieprzyjaciołach. 25 Zwrócę rękę moją na ciebie, wypalę do czysta twą rudę i usunę cały twój ołów.

1,25. Sens porównania. Na temat żużlu zob. komentarz do Iz 1,22.

26 Przywrócę twoich sędziów jak dawniej, i twoich radnych jak na początku. Wówczas cię nazwą Miastem Sprawiedliwości, Grodem Wiernym. Iz 1,21; Za 8,3

1,26 Wówczas cię nazwą. Imię własne określa osobę, która je nosi, oraz zapowiada jej przeznaczenie (por. imiona Jakuba (Rdz 25,26; 27,36) oraz jego synów (Rdz 29,31 — 30,24; itd.)). Zmiana imienia oznacza zmianę powołania (por. przypadek Abrahama (Rdz 17,5) czy Izraela (Rdz 32,29; itd.)). Imiona nadawane osobom przez proroków są znakami skutecznymi; tak w 7,3 (por. 10,21); 7,14; 8,1-3 (por. 8,18) i w Oz 1,4.6.9; 2,1-3.25. Przyszła Jerozolima otrzyma inne jeszcze imiona prorockie (60,14; 62,4.12; Ez 48,35). Tutaj nowymi nazwami Jerozolimy, nawiązującymi do w. 21, są „wierność” i „sprawiedliwość”. Dla Izajasza, podobnie jak dla Amosa, sprawiedliwość to najpierw bezstronność w stosowaniu prawa, na głębszym jednak poziomie jest ona uczestniczeniem w sprawiedliwości Boga, w której objawia się Jego świętość (por. 5,16+).

1,26. Sędziowie/radni. Ponieważ tematem tego fragmentu jest wymierzanie sprawiedliwości w społeczeństwie i w systemie sądowniczym, sędziowie są tutaj najprawdopodobniej funkcjonariuszami systemu sądowniczego, nie zaś wybawcami z okresu sędziów. Potwierdza to również paralela do „radnych” - określenia, którego nigdy nie używano w odniesieniu do wybawicieli Izraela opisanych w Księdze Sędziów. Radni owi byli odpowiedzialni za udzielanie królowi pomocy w formułowaniu i wcielaniu w życie zasad polityki. Potępiono tutaj narodową politykę i system sądów.

27 Syjon okupi się poszanowaniem prawa, a jego nawróceni – sprawiedliwością.

1,27 W. 27 i 28, będąc dość prozaicznym komentarzem do tego, co zawierają w. 21-26, zostały być może dodane przez któregoś z uczniów Izajasza.

28 Buntownicy zaś i grzesznicy razem w proch starci, a odstępujący od Pana wyginą.

Przeciw świętym drzewom

29 Zaiste, wstyd wam będzie z powodu terebintów, które umiłowaliście, zarumienicie się wobec gajów, które obraliście sobie.

1,29-31 Izajasz rzadko atakuje praktyki ściśle pogańskie (por. 2,6-8). Drzewa nie były bezpośrednimi obiektami kultu, w ich cieniu jednak odbywały się rozmaite praktyki religijne zapożyczone od Kananejczyków (por. Pwt 12,2+; przywołane tam miejsca paralelne wskazują, że te nadużycia były znane zarówno w Królestwie Judzkim, jak i w Królestwie Izraelskim).

1,29. Święte dęby/terebinty i ogrody. Ogrody często pełniły rolę parków z drzewami owocowymi i drzewami, dostarczającymi cienia, oraz arboretum, pełniącego rolę przybytku na wolnym powietrzu, lub tworzyły piękne tło świętych budowli. Święte drzewa odgrywały ważną rolę w ówczesnej religii ludowej. Prosty lud wierzył, że kamienie i drzewa mogą być mieszkaniem bóstw. W religii kananejskiej były one symbolem płodności (zob. Pwt 12,2; Jr 3,9; Oz 4,13), chociaż po Kananejczykach pozostało niewiele źródeł archeologicznych lub literackich, które pozwoliłyby bliżej określić rolę świętych drzew. Prace wykopaliskowe prowadzone w Kition doprowadziły do odkrycia pochodzącej z okresu brązu świątyni posiadającej święty gaj z sześćdziesięcioma dołami na drzewa.

30 Bo będziecie jak terebint ze zwiędłym listowiem i jak ogród, w którym nie ma wody. 31 I stanie się mocarz podpałką, a dzieło jego iskrą. Zapłoną razem oboje, a nie będzie komu gasić.

Iz 2

Trwały pokój mesjański

1 Widzenie Izajasza, syna Amosa, dotyczące Judy i Jerozolimy.

2,1 Widzenie Izajasza. Przepowiednia w swoich istotnych punktach znajduje się także w Mi 4,1-3. Jej pochodzenie jest przedmiotem dyskusji. Według najbardziej prawdopodobnej opinii Mi zależy w tym miejscu od Iz. Racje przeciwko pochodzeniu tego tekstu od Izajasza (najbardziej jego uniwersalizm) nie są rozstrzygające.

— W. 1 jest nowym tytułem, otwierającym mały zbiór przepowiedni (rozdz. 2-5).

2 Stanie się na końcu czasów, że góra świątyni Pańskiej stać będzie mocno na szczycie gór i wystrzeli ponad pagórki. Wszystkie narody do niej popłyną, Mi 4,1-3 Za 8,20n; Za 14,16; Iz 56,6-8; Iz 60,11-14

2,2. Góra świątyni Pańskiej. W kontekście topograficznym Jerozolima wznosi się ponad swoje bezpośrednie otoczenie, zawsze więc trzeba do niej się wspinać. Oprócz tego świątynia znajdowała się w najwyższym punkcie miasta, droga do niej wiodła pod górę także wówczas, gdy człowiek znajdował się w Jerozolimie. W tej mowie wykorzystano fakty topograficzne, by zwiastować przyszły polityczny awans miasta. Kronika Weidnera ogłasza, że miasto Babilon powinno zostać wywyższone i podniesione ponad wszystkie ziemie. Oprócz tego inskrypcje widniejące na budowlach asyryjskich często mówią o wywyższeniu świątyni przez jej odnowienie lub zwiększenie jej wysokości. W literaturze babilońskiej proroctwo Marduka (o kilkaset lat wcześniejsze od Księgi Izajasza) oznajmia przyszłe wywyższenie Babilonu, z jego świątynią o podwojonej wysokości. W tekście wspomina się również o powrocie rozproszonych (tj. posągów bogów, które zostały zagrabione ze świątyń Babilonu). Później miał nastąpić okres pokoju, sprawiedliwości i pomyślności, w którym m.in. rozebrane zostaną twierdze. Te ogólne sformułowania na temat odnowieniu miasta i jego wyniesienia są więc elementem powszechnej retoryki Bliskiego Wschodu.

2,2. Wszystkie narody. Już teksty z 2000 przed Chr. mówią o uniwersalnym oddziaływaniu nowej świątyni. Gudea powiada o świątyni, którą zbudował Ningirsu, że przyciąga ludy z odległych, obcych ziem; zgromadzą się, by oddać cześć bóstwu. W świątyniach zasięgano wyroczni w celu rozstrzygnięcia sporów prawnych oraz w sprawie działań, które należy podjąć. Nie było rzeczą niezwykłą, by cudzoziemcy, nawet królowie, pokonywali ogromne odległości w celu zasięgnięcia rady bogów. Na przykład, perski król Kambyzes udał się do Buto w Egipcie po wyrocznię do słynnego egipskiego przybytku Leto.

3 mnogie ludy pójdą i rzekną: Chodźcie, wstąpmy na górę Pańską, do świątyni Boga Jakuba! Niech nas nauczy dróg swoich, byśmy kroczyli Jego ścieżkami. Bo Prawo pochodzi z Syjonu i słowo Pańskie – z Jeruzalem. J 4,22; Łk 24,47

4 On będzie rozjemcą pomiędzy ludami i sędzią dla licznych narodów. Wtedy swe miecze przekują na lemiesze, a swoje włócznie na sierpy. Naród przeciw narodowi nie podniesie miecza, nie będą się więcej zaprawiać do wojny. Iz 9,6 Iz 11,6-9+; Jl 4,9-11; Za 9,9-10; Oz 2,20

2,4 On. Chodzi o Jahwe.

2,4. Miecze przekują na lemiesze. Zamiast o „płozę” pługu służącą do odgarniania ziemi, może tutaj chodzić o metalowy koniec, który robi w ziemi bruzdę. To samo hebrajskie słowo zostało jednak użyte w 2 Krl 6,5, gdzie wydaje się odnosić do jakiegoś rodzaju topora [BT: „siekiera”]. Ponieważ miecz został „przekuty”, możliwe że wykonano z niego metalowy trzpień posiadający wiele zastosowań.

2,4. Włócznie na sierpy. Sierpy do przycinania były małymi nożami używanymi do usuwania z krzewów winnych liści i nowych pędów. Noże odnalezione przez archeologów mają wygięty kształt, podobny do dzisiejszego sierpa. Przypominają umieszczane na drzewcu ostrze włóczni popularne w okresie brązu.

5 Chodźcie, domu Jakuba, postępujmy w światłości Pańskiej! Iz 60,1-3

Sąd Boży nad pysznymi

6 Zaiste, odrzuciłeś Twój lud, dom Jakuba, bo pełen jest wróżbitów i wieszczków, jak Filistyni; na zgodę uderza w ręce cudzoziemców. Pwt 18,14

2,6-22 Zawarty tu poemat, którego jedność widać w powtarzaniu tych samych formuł (w. 9, 11, 17 oraz 10,19, 21), pochodzi z pierwszego okresu działalności Izajasza, gdy w Judzie kończy się długi okres pomyślności za Ozjasza i Jotama, utwór ten jednak mógłby mówić także o Samarii przed jej popadnięciem w anarchię i dekadencję, których wkrótce miała zaznać. Prorok zapowiada gwałtowną i demonstracyjną interwencję Jahwe.

2,6 wróżbitów. BJ: „od dawna”. Często poprawia się miqqedem, „od dawna”, na qosemîm, „wróżbitów” albo na miqsam, „wróżenia”. Usprawiedliwiając spójnik „i” przed „wieszczków”, ta poprawka nie ma jednak oparcia w przekładach starożytnych. — Wróżenie było bardzo rozpowszechnione na starożytnym Wschodzie, praktykował je także Izrael (1 Sm 28,3n; Iz 8,19) — mimo zakazu (Wj 22,17; Kpł 19,31; 20,27; Pwt 18,10-11.14). O wróżeniu u Filistynów nic nie wiadomo, ale ich wróżbici są wspomniani w 1 Sm 6,2.

2,6. Zabobony, czary. Starożytny światopogląd obfitował w wiele zabobonów. Przez stulecia obserwowano i zapisywano omeny mające zapowiadać pomyślne lub niepomyślne wydarzenia. Usposobienie bogów wobec człowieka ustalano na podstawie dobrych lub złych rzeczy, które go spotykały. Wierzono w obecność i złośliwe działanie sił demonicznych, wykonywano więc profilaktyczne lub apotropaiczne rytuały w celu ich zwalczenia. Specjaliści zajmujący się sprawami magii wypowiadali zaklęcia i przekleństwa, wierzono też, że duchy zmarłych wędrują po ziemi. Wróżenie było umiejętnością wyjaśniania omenów i układania zaklęć obezwładniających groźne moce. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Pwt 18.

7 Kraj jego pełen jest srebra i złota, a skarby jego są niezliczone. Kraj jego pełen jest koni, a wozy jego nieprzeliczone. Pwt 17,16-17; Ps 20,8

2,7. Kraj jego pełen jest koni, a wozy jego nieprzeliczone. Asyryjskie rydwany były duże, ciągnięte przez cztery konie i obsługiwane przez czterech żołnierzy. Oddziały rydwanów i kawalerii stanowiły szczyt ówczesnej techniki wojskowej. Olbrzymie środki finansowe potrzebne były do sprowadzania koni, budowania rydwanów i szkolenia jeźdźców oraz woźniców rydwanów (na temat dodatkowych informacji zob. komentarz dotyczący owych kosztów w 1 Krl 10,29). Asyryjczycy mieli przewagę militarną, dysponując większą liczbą koni. Nawet królowie martwili się o niezbędną liczbę koni oraz paszę potrzebną do ich wyżywienia. Przechowywano pieczołowicie zapiski o dostępnych koniach zliczonych podczas spisu oraz koniach otrzymanych w daninie i zdobytych podczas zbrojnych wypadów. Starożytne reliefy ukazują, z jak wielką troską opiekowano się końmi; są też przedstawienia armii przemieszczających się konno podczas kampanii wojennych oraz kawalerii dosiadającej wierzchowców.

8 Kraj jego pełen jest bożków. [Oni] wielbią rąk swoich dzieło, które wykonały ich palce.

2,8. Bożki/bożyszcza. Wizerunki bożków odznaczały się różnorodnymi kształtami i rozmiarami. Niektóre wykuwano w kamieniu lub rzeźbiono w drewnie, inne odlewano ze złota, srebra i brązu (zob. Iz 40,19-20). Zwykle przedstawiały postacie przypominające człowieka (z wyjątkiem bożków egipskich, które łączyły w sobie cechy ludzkie i zwierzęce), ustawione w charakterystycznych, wyraźnie określonych pozach, ubiorze i ułożeniu włosów. Wizerunki bogów przedstawiały bóstwa w sposób szczególny, tak bliski, że rzeźba kultowa stawała się bogiem samym (gdy darzył swoich czcicieli wielką przychylnością), chociaż stanowiła jedynie jego manifestację. Z powodu tego związku bożki wykorzystywano do zaklęć, czarów i innych czynności magicznych, by zagrozić bóstwu lub zmusić je do czegoś. Bożki odzwierciedlały zatem światopogląd i koncepcję bóstwa, która była sprzeczna z objawieniem Jahwe. Posąg nie był bóstwem, wierzono jednak, że w nim zamieszkuje i za jego pośrednictwem manifestuje swoją obecność i wolę. Archeolodzy odnaleźli niewiele naturalnej wielkości posągów, o których pisano, jednak ich szczegółowy wygląd można zrekonstruować na podstawie opisów.

9 Poniżył się człowiek, upodlił śmiertelny; nie przebaczaj im! Iz 5,15

10 Wejdź między skały, ukryj się w prochu ze strachu przed Panem, przed blaskiem Jego majestatu. Oz 10,8; Ap 6,16; 2Tes 1,9

2,10 W grec, dodane na końcu: „gdy wstanie, aby wstrząsnąć ziemią”. W 1 QIza brak całego w. 10 oraz końcowych słów w. 9, być może zniekształconych. Wiersz 10 powraca w w. 19 i 21.

2,10. Blask majestatu bóstwa. W starożytnym świecie świetlista lub ognista aura otaczająca bóstwo jest normą. W literaturze egipskiej bogów przedstawiano na kształt uskrzydlonego słonecznego dysku, któremu towarzyszą burzowe obłoki. W języku akadyjskim słowo melammu opisuje widzialną manifestację chwały bóstwa. Dotyczy to szczególnie motywu boskiego wojownika, w którym bóstwo objawia swoją chwałę, walcząc za swój lud (na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Wj 15,3; Joz 3,17; 6,21-24; 10,11; 1 Sm 4,3-4; 7,10). W literaturze akadyjskiej pojawiają się czasami te same związki co tutaj, kiedy słowo oznaczające lęk lub przerażenie związane jest zmelammu.

11 Wyniosłe oczy człowieka się ukorzą i duma ludzka będzie poniżona. Sam tylko Pan się wywyższy dnia owego. 12 Albowiem dzień Pana Zastępów nadejdzie przeciw wszystkim pysznym i nadętym i przeciw wszystkim hardym, by się ukorzyli,

2,12 Na temat „dnia Pańskiego” por. Am 5,18+. Tu interwencja Boża jest opisana jako trzęsienie ziemi (w. 10,19, 21).

2,12. Dzień Pański. Zob. wstawkę umieszczoną obok komentarza do Jl 2.

13 przeciw wszystkim cedrom Libanu, wysoko się wzbijającym, i przeciw wszystkim dębom Baszanu,

2,12-13. Cedry Libanu, dęby Baszanu. Te dwa rodzaje drzew słynęły ze swojej wielkości, piękna, siły i wytrzymałości. W starożytności używano ich do wznoszenia budowli (np. bram i pałaców) będących źródłem dumy narodów, które pokładały w nich swoją ufność.

14 przeciw wszystkim górom niebotycznym i przeciw wszystkim pagórkom wyniosłym, 15 przeciw każdej wieży strzelistej i przeciw wszystkim murom obronnym,

2,15. Wieże i mury. Budowane w tym okresie mury były lite (w przeciwieństwie do murów kazamatowych z okresu wcześniejszego) i wykonywane z cegły mułowej, kamieni polnych lub ciosanej kostki kamiennej. Chociaż wieże i mury stanowiły cechę charakterystyczną warownych miast, istniało również wiele twierdz garnizonowych rozlokowanych wzdłuż szlaków handlowych i granic. W Izraelu twierdze i wieże budowano na planie prostokąta. Fortece w Kadesz-Barnea i Horwat Uza mają powierzchnię ok. 7000 m2. Chociaż mury nie zachowały się do naszych czasów w swojej pierwotnej wysokości, z masywności fundamentów i długości drabin, których używano podczas ich forsowania, można wnosić, że mogły mieć wysokość 10-12 m. Mury warownego miasta Lakisz miały ok. 15 m wysokości. Mury Niniwy Sennacheryba podobno wzniesiono ze 180 warstw cegły; sięgały 20 m. W czasach Izajasza stolica państwa Sargona, Chorszabad, posiadał mur obronny o szerokości niemal 30 m oraz 150 wież.

16 przeciw wszystkim okrętom Tarszisz i przeciw wszystkim statkom zbytkownym. Ps 48,8+

2,16 W drugim stychu tekst niepewny. Poprawka na „statki” jest częsta — dzięki niej uzyskuje się właściwy paralelizm. BJ: „przeciw wszystkiemu, co się wydaje cenne”.

2,16. Okręty. Handel szlakami morskimi odbywał się już w 1. poł. III tysiąclecia przed Chr. W połowie II tysiąclecia przed Chr. flota z Ugarit liczyła 150 naw. Badania zatopionego statku handlowego (u wybrzeży Turcji, na wysokości Uluburun) pochodzącego z tego okresu dały nam pojęcie o różnorodności przewożonych drogą morską towarów. Statki handlowe z I w. przed Chr. miały jeden maszt z bocianim gniazdem i były wyposażone w jeden lub dwa rzędy wioseł. Przeciętna długość - ok. 15 m, chociaż zdarzały się również większe.

17 Wtedy pycha człowieka będzie poniżona i upokorzona ludzka wyniosłość. Sam tylko Pan się wywyższy dnia owego, 

18 posągi zaś bożków całkowicie znikną. Jr 10,11; Jr 10,15

19 Wtedy wejdą do jaskiń skalnych i do jam podziemnych ze strachu przed Panem, przed blaskiem Jego majestatu, kiedy powstanie, by przerazić ziemię. Iz 2,10+

2,19. Skutki teofanii. Mieszkańcy Bliskiego Wschodu za dowód udziału bogów w bitwie uważali drżenie ziemi. Oprócz tego potężną zwycięską armię idącą do bitwy poprzedzało przerażenie, siane przez bogów w sercach nieprzyjaciół. W tekstach egipskich przestrach ten przypisywano bogowi Amonowi-Re, który poprzedzał armię faraona Totmesa III. Również w tekstach chetyckich, asyryjskich i babilońskich bóstwo napełnia przerażeniem serca wrogów.

20 Owego dnia człowiek wyrzuci kretom i nietoperzom bożki swe srebrne i bałwany złote, zrobione po to, by im cześć oddawał, Iz 31,7

21 gdy wejdzie między rozpadliny skalne i w szczeliny opoki ze strachu przed Panem i przed blaskiem Jego majestatu, kiedy powstanie, by przerazić ziemię.

2,20-21. Krety i nietoperze, ukrywanie się w jaskiniach. W sumeryjskim hymnie Enheduanna skierowanym do bogini Inanna (III tysiąclecie przed Chr.) ukazano bóstwa uciekające jak nietoperze do swoich jaskiń przez strasznym obliczem bogini. Sugeruje to możliwość, że bożki zostały zaniesione do jaskiń i skalnych szczelin przez gryzonie (ucieczkę ludzi opisano już w w. 19). Podobnie jak ludzie uciekali przed chwałą Pana, uciekały również bożki, lecz nie mogąc się poruszać o własnych siłach, zostały tam przeniesione przez najnędzniejsze stworzenia.

22 Zaniechajcie człowieka, który ledwie dech ma w nozdrzach. Bo ile on wart? Jr 17,5 Rdz 2,7; Rdz 6,3; Hi 34,14

2,22 Tego wiersza brak w grec. i nie pasuje on do kontekstu — prawdopodobnie jest glosą.

Iz 3

Nieład w Jerozolimie

1 Zaiste, oto Pan, Pan Zastępów, odejmie Jerozolimie i Judzie wszelką podporę – cały zapas chleba i cały zapas wody –

3,1-15 Poemat zawarty w tych wierszach pochodzi z początku panowania Achaza, w przybliżeniu z r. 735. Młody jeszcze król i do tego groźba obcej interwencji (por. 2 Krl 15,37) stawiają kraj wobec ryzyka pogrążenia się w anarchii. Tekst — jak się wydaje — złożony z dwóch części początkowo niezależnych: w. l-9a i 12-15; w. 9b-11 są dodane.

3,1. Warunki panujące podczas oblężenia. Oblężenie miało na celu odizolowanie miasta i stworzenie blokady, która zmusi w końcu obrońców do poddania się. Ponieważ nieprzyjaciel rozkładał się wokół obozem, nie można było zbierać plonów, by zdobyć żywność. Nie można też było przedostać się do środka, aby dostarczyć zaopatrzenie. Ludność musiała się więc żywić zgromadzonymi zapasami. Jeśli źródłem zaopatrzenia miasta w wodę była studnia lub źródło poza jego murami, oblężenie było krótkie, bowiem zapas wody zgromadzony w cysternach szybko ulegał wyczerpaniu. Jerozolima miała źródło zaopatrzenia w wodę w obrębie murów (zob. komentarz do 2 Km 32,3). Przez „podporę” rozumiano zwykle przywódców. „Zapasem” umożliwiającym przetrwanie oblężenia byli właśnie zdolni dowódcy, którzy potrafili utrzymać wysokie morale i sprawiedliwie dzielić żywność.

2 mocarza i wojownika, sędziego i proroka, wieszczka i starszego, 3 pięćdziesiątnika i dygnitarza, radnego i biegłego w magii, i znającego czary.

3,2-3. Grupy przywódców. Lista przywódców, którą tutaj podano, jest całkiem obszerna. Obejmuje dowódców wojskowych, przywódców rodów, przywódców religijnych oraz doradców politycznych.

4 Książętami ustanowię im chłopców, młokosy będą panować nad nimi. Koh 10,16

3,4 młokosy. Mogłaby to być również 1. mn. wyrażająca abstrakcję, wtedy należałoby tłumaczyć: „kaprys”.

5 Ludzie gnębić będą jeden drugiego i przyjaciel przyjaciela. Wyrostek sponiewiera starca, i prostak dostojnika.

3,5. Pozycja starszych. W społeczności izraelskiej najwyższą pozycję w domu zajmowali najstarsi czynni mężczyźni. Człowiek taki reprezentował zwykle rodzinę w społeczności i podejmował decyzje w jej imieniu. W rezultacie starsi członkowie rodów byli otaczani wielkim szacunkiem i czcią.

6 Toteż uchwyci się jeden swego brata w ojcowskim domu: Ty masz płaszcz, bądź naszym wodzem; weź w ręce tę ruinę!

3,6. Płaszcz przywódcy. Płaszcz był bardzo ważną częścią ubioru i zwykle posiadali go nawet ubodzy. Uważano go za rzecz tak ważną, że zabraniano zatrzymywania na noc w zastaw (zob. komentarz do Wj 22,26-27). Chociaż fragment może sugerować, że sytuacja uległa tak znacznemu pogorszeniu, że trudno było znaleźć człowieka mającego płaszcz (dlatego jego posiadanie wyróżniało), w płaszczu królewskim było coś wyjątkowego. W tekstach asyryjskich z tego okresu płaszcz władcy odgrywa ważną rolę w pewnych rytuałach, szczególnie w rytuale zastąpienia króla. Gdy omeny wskazywały, że życie króla jest zagrożone, wyznaczano zastępcę, który zajmował jego miejsce, ubrany w jego płaszcz - i w konsekwencji stawał się celem ataku. Chociaż w tekście biblijnym nic nie wskazuje na rytuał zastępcy króla, płaszcz mógł pełnić w tym rytuale jakąś ważną rolę.

7 Ten zaś się podniesie owego dnia, mówiąc: Nie jestem lekarzem. W mym domu nie ma chleba ni szaty. Nie czyńcie mnie przywódcą ludu! 8 Zaiste, Jeruzalem upada i Juda się wali, bo ich słowa i czyny sprzeciwiają się Panu, obrażając Jego majestat. 

9 Stronniczość ich świadczy przeciw nim, jak Sodoma rozgłaszają swój grzech, nie ukrywają [go]. Biada im, bo sami sobie gotują nieszczęście. Rdz 18,20-21; Rdz 19,4-11

10 Szczęśliwy sprawiedliwy, bo pozyska dobro; zażywać będzie owocu swych czynów. 11 Biada złemu, bo zło [go spotka], i według czynów jego rąk mu odpłacą.

3,11 W. 10-11, o treści mądrościowej, stanowią przerwę w opisie anarchii. W. 10 wykazuje w grec. znaczne różnice.

12 Ach, mój lud! Młokos go ciemięży i kobiety nim rządzą. Ludu mój! Przywódcy twoi cię zwodzą i burzą drogę, którą kroczysz.

3,12 Pierwsze dwa stychy w BJ: „Ach, mój lud; jego ciemiężyciele wydają go na łup, / poborcy ustanawiają prawa u ciebie”, „wydają go na łup”, na zasadzie domysłu. W hebr. 1. poj. — „poborcy”, według przekładów starożytnych. Tekst hebr.: „kobiety”.

13 Pan powstał, by wszcząć rozprawę, stoi, by toczyć spór ze swoim ludem. Mi 6,1-5; Oz 4,1-5

14 Pan wchodzi na rozprawę ze starszymi swego ludu i z jego książętami: To wy spustoszyliście winnicę, co biednemu zrabowaliście, jest w waszych domach. Iz 5,1-7

15 Jakim prawem uciskacie mój lud i przygnębiacie oblicza ubogich? Wyrocznia Pana, Boga Zastępów. Am 2,7

Mowa przeciw dumnym mieszkankom Jerozolimy

16 Pan powiedział: Ponieważ się wbiły w pychę córki syjońskie, ponieważ chodzą z wyciągniętą szyją, rzucając spojrzenia, ponieważ idą drobnymi kroczkami i dzwonią brzękadełkami u swych nóg, Iz 32,9-14; Am 4,1-3

3,16. Dzwonią brzękadełkami u swych nóg. Bransolety noszone na kostkach nóg były zazwyczaj wykonywano z brązu. Hebrajskie słowo, które się tutaj pojawia, używane było również na oznaczenie żelaznych pęt, którymi krępowano nogi wielbłądom. W grobach z okresu żelaza odnaleziono obręcze na ramionach i kostkach nóg zmarłych.

17 przeto Pan sprawi, że wyłysieją czaszki córek syjońskich, Pan obnaży ich skronie. Am 8,10

3,17. Owrzodzenie i łysina. Pojawiające się w niektórych przekładach stwierdzenie „dotknie wrzodami” [BT: „obnaży ich skronie”] jest bardzo niepewne. Chociaż wiele tłumaczeń sugeruje ogolenie całej głowy, hebrajskie słowo wydaje się wskazywać wyraźnie na czoło. W Mezopotamii ogolenie połowy głowy było karą publicznego upokorzenia. Oprócz tego niewolników wyróżniał charakterystyczny sposób ostrzyżenia włosów.

18 W owym dniu Pan usunie ozdobę brzękadeł u trzewików, słoneczka i półksiężyce, 19 kolczyki, bransolety i welony, 20 diademy, łańcuszki u nóg i wstążki, flaszeczki na wonności i amulety, 21 pierścionki i kółka u nozdrzy, 22 drogie suknie, narzutki i szale, torebki 23 i zwierciadełka, cienką bieliznę, zawoje i letnie sukienki.

3,23 Zawarty w w. 18-23 katalog świecidełek został być może dodany później. Dokładne znaczenie wielu wyrazów jest niepewne.

3,18-23. Starożytne ozdoby. Wiadomo dzisiaj, że hebrajskie słowo tłumaczone czasami jako „pierścienie na głowie” [BT: „słoneczka”] oznacza ozdobę w kształcie słońca, zaś naszyjniki z motywem księżyca ozdobę nawiązującą do księżyca. Wiele użytych tutaj określeń można interpretować na kilka sposobów. Na przykład, silnie interpretacyjny charakter ma określenie „flaszeczki na wonności”. Chociaż archeolodzy odnaleźli starożytne naczynia na wonności, trudno sobie wyobrazić noszenie ich jako ozdoby. Inni badacze sugerują, że chodzi tutaj o jakiś rodzaj amuletu. Informacje na temat biżuterii używanej w starożytności pochodzą z kilku różnych źródeł. Niektóre starożytne utwory literackie wspominają o różnego rodzaju ozdobach. Inne źródła zawierają spis przechowywanych przedmiotów (np. odnalezione w Mari) oraz listy darów lub danin. Ozdoby wymienione w źródłach pisanych posiadają czasami obrazowy odpowiednik w postaci starożytnych reliefów, malowideł lub przedmiotów odnalezionych przez archeologów. Wielu słów nie można jednak w sposób pewny połączyć z konkretnymi przedmiotami.

24 I będzie: zamiast wonności – zaduch, zamiast paska – powróz, zamiast uczesanych kędziorów – ogolona głowa, zamiast wykwintnej szaty – ciasny wór, zamiast krasy – wypalone piętno. Am 8,10

3,24 ciasny wór. Hebr.: saq, grube płótno, z którego robiono „worki” (Rdz 42,25; itd.), ale także szaty pokutne i żałobne, noszone na gołym ciele (20,2; Rdz 37,34; 1 Krl 20,31; 21,27; Am 8,10; itd.).

Wdowy Jerozolimy

25 Twoi najwaleczniejsi polegną od miecza i twoi wojownicy na wojnie. 26 Jękną jej bramy i okryją się żałobą, a spustoszona na ziemi usiądzie.

Iz 4

1 Siedem niewiast uchwyci się jednego mężczyzny w ów dzień, mówiąc: Swój chleb będziemy jadły i we własną odzież się ubierały. Dozwól nam tylko nosić twoje imię. Zdejmij z nas hańbę.

4,1 W zdziesiątkowanym przez wojnę mieście (3,25-26) wiele kobiet będzie błagać jednego mężczyznę, by mogły „nosić jego imię”, tzn. by był ich panem, zgodnie z hebr. znaczeniem wyrażenia. Dumne córki Jerozolimy staną się konkubinami.

4,1. Propozycja siedmiu kobiet. Przypuszcza się, że kobiety te straciły mężów i synów, dlatego pozbawione zostały społecznej ochrony, a nawet utraciły środki do życia. Było to typowe zjawisko po ustaniu wojny. Kontraktowym i prawnym obowiązkiem męża było zapewnienie pożywienia i ubrania żonie. Kobiety te szukały pomocy finansowej i z pewnością gotowe były zrezygnować z żądania wypłacenia zwyczajowej ceny za oblubienicę. Potrzeba posiadania związków rodzinnych mogła wypływać zwyczajnie ze społecznej konieczności, mogła też odzwierciedlać pragnienie stworzenia domu dzieciom, poczętym w wyniku gwałtów popełnionych przez żołnierzy nieprzyjaciela.

Reszta z Jerozolimy

2 W owym dniu Odrośl Pana stanie się ozdobą i chwałą, a owoc ziemi przepychem i krasą dla ocalałych z Izraela. Jr 23,5-6; Za 3,8; Za 6,12 Iz 52,1; Iz 60,21

4,2-6 „Odrośl” i „Owoc ziemi” oznaczają bądź Mesjasza (Jr 23,5 = 33,15; Za 3,8; 6,12), bądź Resztę Izraela (por. następny przyp.) — porównuje się je do drzewa, odradzającego się na ziemi palestyńskiej. W. 2-6 albo tylko 4-6 są powszechnie uważane za kompozycję powstałą po wygnaniu.

3 I będzie tak: Ktokolwiek pozostał żywy na Syjonie i kto się ostał w Jeruzalem, każdy będzie nazwany świętym i wpisany do [Księgi] Życia w Jeruzalem. So 3,13; Dn 12,1+

4,3 Niewierny Izrael zostanie ukarany, Bóg jednak kocha swój lud, dlatego nieliczna Reszta ujdzie przed mieczem najeźdźców. Znany już Amosowi (3,12; 5,15; 9,8-10), temat ten zostanie podjęty przez Izajasza (6,13; 7,3 i 10,19-21; 28,5-6; 37,4 (= 2 Krl 19,4); 37,31-32; por. Mi 4,7; 5,2; So 2,7.9; 3,12; Jr 3,14; 5,18; Ez 5,3; 9). Zamieszkała w Jerozolimie owa Reszta, oczyszczona i już odtąd wierna, stanie się znów potężnym narodem. Po katastrofie r. 587 pojawia się nowa idea: Reszta znajdzie się pomiędzy deportowanymi (Ez 12,16; Ba 2,13), nawróci się właśnie na wygnaniu (Ez 6,8-10; por. Pwt 30,1-2) i wtedy Bóg zbierze ją w jedno, by uczestniczyła w odnowie mesjańskiej (11,11.16; Jr 23,3; 31,7-9; 50,20; Ez 20,37; Mi 2,12-13). Po powrocie z wygnania Reszta, znowu niewierna, będzie dalej dziesiątkowana i oczyszczana (Za 1,3; 8,11; Ag 1,12; Ab 17 = Jl 3,5; Za 13,8-9; 14,2). W istocie dopiero Chrystus będzie prawdziwą Odroślą nowego i uświęconego Izraela (11,1.10; por. 4,2; Jr 23,3-6). — Inaczej niż u Izraela, z narodów pogańskich nie pozostanie żadna „reszta” (14,22.30; 15,9; 16,14; Ez 21,37; Am 1,8; Ab 18).

Przyszłe odnowienie

4 Gdy Pan obmyje brud Córy Syjońskiej i krew rozlaną w Jeruzalem oczyści powiewem sądu i podmuchem pożogi, 

5 wtedy Pan przyjdzie [spocząć] na całej przestrzeni góry Syjon i na tych, którzy się tam zgromadzą, we dnie jako obłok z dymu, w nocy jako olśniewający płomień ognia. Albowiem nad wszystkim chwała [Pańska] będzie osłoną Wj 13,21-22+

4,5 Wspomnienie słupa obłoku i ognia, które prowadziły Izraelitów wychodzących z Egiptu. Ta aluzja do wydarzeń Wyjścia jest potwierdzeniem późnej daty poematu (por. 10,26 — dodatek — oraz 11,15-16, tekst pochodzący z czasów wygnania, i prezentację powrotu z wygnania jako nowego Wyjścia u Deutero-Izajasza (40,3+)).

6 i namiotem, by za dnia dać cień przed skwarem, ucieczkę zaś i schronienie przed nawałnicą i ulewą. Ap 7,15-16 Iz 25,4-5

4,5-6. Obrazowość. Obłok dymu i ognia stanowi reminiscencję słupa obłoku i ognia dostarczającego kierownictwa i ochrony Izraelitom na pustyni. W starożytnym świecie jasna lub płomienna aura otaczająca bóstwo była zjawiskiem typowym. W literaturze egipskiej opisywano ją jako uskrzydlony dysk słoneczny, któremu towarzyszą burzowe chmury. Język akadyjski posługuje się terminem melammu dla opisania widzialnej manifestacji chwały bóstwa, które otoczone jest dymem lub obłokiem. Uczeni sądzą, że w mitologii kananejskiej koncepcja melammu wyrażona została za pomocą słowa ‘eman - tego samego hebrajskiego wyrazu, który tutaj przetłumaczono jako „obłok”. Jest jednak zbyt mało przypadków jego użycia i są one zbyt niejasne, abyśmy mogli mieć w tej kwestii pewność. W każdym razie słup, o którym tutaj mowa, był obłokiem za dnia, a ogniem (wewnętrzny płomień) w nocy.

Iz 5

Pieśń o winnicy Oz 10,1; Jr 2,21; Jr 5,10; Jr 6,9; Jr 12,10; Ez 15,1-8; Ez 17,3-10; Ez 19,10-14; Ps 80,9-19; Iz 27,2-5; Mt 21,33-44+; Mt 21,18-19+; Łk 20,9 J 15,1-2+

1 Chcę zaśpiewać memu Przyjacielowi pieśń o Jego miłości ku swojej winnicy! Przyjaciel mój miał winnicę na żyznym pagórku.

5,1-7 Poemat skomponowany przez Izajasza na początku jego prorockiego posługiwania. Okazją do napisania była może jakaś pieśń ludowa śpiewana przy winobraniu. Temat winnicy, którą jest Izrael, najpierw wybranej, a potem odrzuconej, zapoczątkował Ozeasz (10,1), a rozwiną go później Jeremiasz (2,21; 5,10; 6,9; 12,10) oraz Ezechiel (15,1-8; 17,3-10; 19,10-14). Por. Ps 80,9-19; Iz 27,2-5. Jezus przeniesie go do przypowieści o przewrotnych rolnikach (Mt 21,33-44p; por. także niepłodną figę, Mt 21,18-19p), w J 15,1-2 zaś odsłoni On tajemnicę „prawdziwej” winnicy.

— Inne aspekty tego tematu — w Pwt 32,32-33 i Syr 24,17.

2 Otóż okopał ją i oczyścił z kamieni, i zasadził w niej szlachetną winorośl; pośrodku niej zbudował wieżę, także i tłocznię w niej wykuł. I spodziewał się, że wyda winogrona, lecz ona cierpkie wydała jagody.

5,2 szlachetną winorośl. Hebr. soreq, nazwa jakiegoś przedniego gatunku winorośli (16,8; Jr 2,21; por. Rdz 49,11), określonego tak z powodu koloru gron.

5,1-2. Przypowieści i alegorie. Nadal trwają spory, czy tekst biblijny uznać należy za przypowieść, czy alegorię, co jest uzależnione od tego, jak ogólny miał być w zamyśle autora zakres porównania. Przypowieści pojawiają się już w okresie sumeryjskim, zachowało się też kilka przypowieści z okresu neoasyryjskiego. Metafora miasta jako nieprzynoszącej owoców rośliny pojawia się w Micie o Errze i Iszumie (jego egzemplarze datowane są na VIII w. przed Chr.), w którym Marduk podnosi lament nad Babilonem. Powiada, że napełnił go nasionami jak szyszkę sosny, lecz on nie wydał żadnego owocu; zasadził go jak sad, lecz nigdy nie skosztował jego owoców. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Ez 17,1.

3 Teraz więc, o mieszkańcy Jeruzalem i mężowie z Judy, rozsądźcie, proszę, między Mną a winnicą moją. Mi 6,1-5; Jr 2,4-7

4 Co jeszcze miałem uczynić winnicy mojej, a nie uczyniłem w niej? Czemu, gdy czekałem, by winogrona wydała, ona cierpkie dała jagody? 5 Więc dobrze! Pokażę wam, co uczynię winnicy mojej: rozbiorę jej żywopłot, by ją rozgrabiono, rozwalę jej ogrodzenie, by ją stratowano. 

6 Zamienię ją w pustynię, nie będzie przycinana ni plewiona, tak iż wzejdą osty i ciernie. Chmurom zakażę spuszczać na nią deszcz. Iz 32,13 2Sm 1,21

5,1-6. Zasadzenie i pielęgnowanie winnicy. Winogrona były jednym z podstawowych produktów rolniczych Bliskiego Wschodu, toteż tamtejsze społeczeństwa dobrze znały zabiegi pielęgnacyjne niezbędne do utrzymania winnicy. Na skalistej i górzystej ziemi Izraela trzeba było szczególnie ochraniać glebę i zapewniać jej wilgotność konieczną do uzyskania dobrych plonów. Najpierw zbocze wzgórza oczyszczano z kamieni, które wykorzystywano do zbudowania tarasów lub wyrównania terenu. Miało to zapobiegać odwodnieniu i erozji gleby. Z innych kamieni budowano szałasy i wieże strażnicze przydatne do pilnowania zbiorów w porze żniw. Ciągłe okopywanie i pielenie winnych krzewów zapobiegało pojawieniu się chwastów, które mogłyby zabrać zawartą w glebie wilgoć. W celu odpowiedniego nawodnienia stosowano rozmaite techniki irygacji. Jeśli gleba nie miała odpowiedniej wilgotności lub winne krzewy nie były odpowiednio przycinane, zbiory były małe, a owoce kwaśne. Kamieni używano również do budowy winnych tłoczni i cystern, by winogrona można było wytłaczać na miejscu, nie narażając ich na zniszczenie podczas transportu.

7 Otóż winnicą Pana Zastępów jest dom Izraela, a ludzie z Judy szczepem Jego wybranym. Oczekiwał On tam sprawiedliwości, a oto rozlew krwi, i prawowierności, a oto krzyk grozy.

Przekleństwa na Judę

8 Biada tym, którzy dodają dom do domu, przyłączają rolę do roli, tak iż nie ma wolnego miejsca, a wy sami mieszkacie w środku kraju. Am 6,1-7; Mi 2,1-5; Jr 22,13-19; Ez 7,5-26; Ha 2,6-20; Łk 6,24-26; Mt 23

5,8-24 Te przekleństwa pochodzą także z początków posługiwania Izajasza, nie mogły one jednak być wypowiedziane przy tej samej okazji. Do sześciu przekleństw w 5,8-24 proponuje się dołączenie jako siódmego 10,1-4, które by miano przestawić przypadkowo. Przekleństwo to jeden z gatunków przepowiadania prorockiego (por. teksty wskazane na marginesie). Tutaj Izajasz jest dość bliski Amosowi.

5,8. Opresyjny charakter poszerzania posiadłości ziemskich. W świecie starożytnym poszerzanie posiadłości ziemskich odbywało się zwykle czyimś kosztem. Złe żniwa w ciągu kilku kolejnych lat wymuszały rezygnację z własności nieruchomości, by spłacić lub odpracować zaciągnięty dług. W Izraelu oznaczało to kryzys zarówno na płaszczyźnie teologicznej, jak i gospodarczej. Ponieważ Bóg dał Izraelitom ziemię jako korzyść z przymierza, każda rodzina uważała posiadłość ziemską za swój mały udział w przymierzu z Bogiem. Dlatego tragedia finansowa (często z wszystkimi możliwymi negatywnymi następstwami) pozbawiała również członków rodziny ich części przymierza. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Kpł 25. Oprócz tego ciało decyzyjne każdej społeczności składało się z właścicieli ziemi. Człowiek posiadający prawo własności do całej ziemi, na której żyje wspólnota, miałby władzę czynienia wszystkiego, co mu się podoba.

9 Do moich uszu dotarł głos Pana Zastępów: Na pewno wiele domów popadnie w ruinę, wspaniałe i wygodne – będą bez mieszkańców! 

10 Bo dziesięć morgów winnicy da jeden bat, a chomer ziarna wyda jedną efę. Iz 7,23

5,10 Dziesięć morgów, cemed, odpowiada prawie dwom i pół hektara, a jeden bat to ok. 40 l., w efie mieści się tyleż ziarna, chomer jest jej dziesięciokrotnością.

5,10. Typowa wielkość produkcji. Winnica dawała zwykle przynajmniej 4000 l wina z ok. połowy hektara. Zbiory ziarna na nawodnionych obszarach - plony w proporcji 1:10 (chociaż w literaturze starożytnej czytamy o jeszcze wyższych zbiorach). Oczekiwano zatem, że omer ziarna wyda 10 omerów. Tutaj stosunek ten został odwrócony i wynosi 10:1 (efa to ok. 1/10 omera). Opisane plony stanowią zaledwie niewielki ułamek tych, których zwykle miano prawo się spodziewać.

11 Biada tym, którzy rychło wstając rano, szukają sycery, zostają do późna w noc, [bo] wino ich rozgrzewa. Iz 28,1; Iz 28,7-8; Iz 56,12; Iz 22,13; Am 4,1; Mi 2,11; Jl 1,5; Mdr 2,7-9

12 Nic, tylko harfy i cytry, bębny i flety, i wino na ich ucztach. O dzieło Pana nie dbają ani nie baczą na czyny rąk Jego. Ps 28,5

5,12. Instrumenty muzyczne. Wszystkie instrumenty muzyczne wymienione w tym fragmencie są typowe dla ówczesnych czasów - potwierdzają to starożytne teksty, reliefy i malowidła (począwszy od III tysiąclecia przed Chr.). Nadał jednak pozostają pewne wątpliwości co do tego, które hebrajskie słowo użyte w tym fragmencie należy tłumaczyć jako „harfy”, które zaś jako „liry”. Jedno ze słów, które BT tłumaczy jako „liry”, oznaczało dziesięciostrunowy instrument, zaś słowo tłumaczone jako „harfy” - inny, o mniejszej liczbie strun. Obydwa miały drewniane pudło i były trzymane w rękach. Z odnalezionych przez archeologów reliefów wynika, że bęben był niewielkim bębenkiem (składającym się ze skóry rozpiętej na obręczy), z maleńkimi dzwoneczkami, wydającym dźwięk podobny do dzisiejszych tamburynów. Instrument, którego nazwę przetłumaczono jako „flet”, był przypuszczalnie podwójną piszczałką wykonaną z brązu lub trzciny.

13 Przeto lud mój pójdzie w niewolę przez brak rozumu; jego dostojnicy pomrą z głodu, a jego pospólstwo wyschnie z pragnienia. 14 Tak, Szeol rozszerzył swą gardziel, rozwarł swą paszczę nadmiernie; wpada doń tłum miasta wspaniały i wyjący z uciechy.

5,14 W. 14-16 stoją jakby poza kontekstem i mogłyby być powiązane z poematem 2,6-22, którego „refren” (w. 9 i 11) tu znajduje się w w. 15.

5,14. Grób/Szeol. Starożytni uważali grób za wejście do podziemnego świata (po hebrajsku Szeol). Jako wejście do Szeolu stanowił jego część, więc to z kontekstu musi wynikać, czy autorowi chodzi o miejsce pochówku, czy krainę, w której mieszkają duchy zmarłych. Szeol - bez posiadłości, pamięci, wiedzy i radości - nie był przyjemną krainą. Nie traktowano jednak Szeolu jako miejsca sądu lub kary, zaś rodzajem sądu Bożego było posłanie tam, zamiast zachowania przy życiu. Dlatego niewłaściwe jest tłumaczenie słowa Szeol jako „piekło”, to ostatnie jest bowiem z definicji miejscem kary. Wyobrażenia izraelskie podziemnego świata bliższe są wyobrażeniom mezopotamskim niż egipskim. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Iz 14,9. Idea Szeolu połykającego lub pochłaniającego nieprawych znajduje odpowiednik w egipskiej Księdze zmarłych. Podczas ważenia ludzkiego serca potwór chaosu, postać o złożonej budowie, z głową krokodyla, czeka niecierpliwie, by pożreć tych, który nie przejdą próby.

15 Poniżony będzie śmiertelnik, upokorzony człowiek, a oczy dumnych będą spuszczone. Iz 2,9; Iz 2,11

16 Pan Zastępów przez sąd się wywyższy, Bóg Święty przez sprawiedliwość okaże swą świętość. Iz 1,26+; Iz 6,3+

5,16 „Świętość” Boga (por. 6,3+) „oddziela” Go od wszystkich stworzeń: stojąc ponad nimi, nie jest przez nie splamiony. Jeśli chodzi o relacje z ludźmi, to ta transcendentna świętość Boga wyraża się w Jego „sprawiedliwości”, podkreślającej charakter moralny: Bóg podczas swojego „sądu” wynagradza dobro, a karze zło. Tej sprawiedliwości nie przeciwstawia się miłosierna dobroć, gdyż przebacza On winy Izraelowi lub pokutującemu grzesznikowi znowu na mocy swojej „sprawiedliwości”, która jest także wiernością Boga własnym obietnicom (Mi 7,9; Ps 51,16). Sprawiedliwość to w pełnym tego słowa znaczeniu cecha królestwa mesjańskiego, gdy Bóg udzieli swojemu ludowi cząstki własnej świętości (1,26; 4,3; por. Mt 5,48).

17 Baranki paść się będą jak na swym pastwisku, i tłuste koziołki paszę znajdą w ruinach. Iz 7,25

5,17 koziołki. Za grec. Tekst hebr.: „cudzoziemcy”.

18 Biada tym, którzy na postronkach dla wołu ciągną nieprawości i na powrozach uprzęży swe grzechy! 

19 Tym, którzy mówią: Prędzej! Niech przyśpieszy On swe dzieło, byśmy zobaczyli, niech się zbliżą i urzeczywistnią zamiary Świętego Izraela, abyśmy je poznali! 2P 3,4

5,19 swe dzieło. Chodzi o „dzień Jahwe”, zapowiedziany przez proroka (2,12), który sceptycy wyzywająco przywołują na siebie.

20 Biada tym, którzy zło nazywają dobrem, a dobro złem, którzy uznają ciemności za światło, a światło za ciemności, którzy uznają gorycz za słodycz, a słodycz za gorycz! Prz 17,15; Mt 23,13

21 Biada tym, którzy się uważają za mądrych i są sprytni we własnym mniemaniu! J 9,40-41; Rz 1,21-22

22 Biada tym, którzy są bohaterami w piciu wina i śmiałkami w mieszaniu sycery.

5,22. Napoje alkoholowe. Starożytny świat znał wiele różnego rodzaju napojów alkoholowych. Do najbardziej rozpowszechnionych należało wino (wytwarzane z miodu, daktyli lub winogron) oraz piwo. Trunków określanych dzisiaj mianem „mocnych” (wymagających procesu destylacji) jeszcze wówczas nie wytwarzano. Dwa hebrajskie terminy, które zostały tutaj użyte, mogą odnosić się odpowiednio do wina z winogron i wina z daktyli, trudno jednak mieć w tej sprawie pewność. Sycerę otrzymywano, mieszając z winem zioła, przyprawy lub olejki.

23 Tym, którzy za podarek uniewinniają winnego, a sprawiedliwemu odmawiają praw.

5,23 sprawiedliwemu. Za grec. W tekście hebr. 1. mn.

5,23. Przekupywanie sędziów. Z przedmowy do Kodeksu Hammurabiego (ok. 1750 przed Chr.) oraz słów „wymownego wieśniaka” z egipskiej literatury mądrościowej (ok. 2100 przed Chr.) można wywnioskować, iż starożytni oczekiwali, że posiadający władzę będą bronili biednych i słabych członków społeczeństwa. Od królów, urzędników królewskich i członków miejscowych władz oczekiwano „sprawiedliwego sądzenia” (zob. Kpł 19,15). W istocie, motyw „świata, który stanął na głowie”, pojawiający się w Księdze Sędziów i literaturze prorockiej (Iz 1,23), opisuje społeczeństwo, w którym „uchwalone prawa są ignorowane” (na przykład, w egipskich Widzeniach Neferti [ok. 1900 przed Chr.]). Na Bliskim Wschodzie sprawne zarządzanie państwem wymagało wiarygodnego prawa i sprawnego jego egzekwowania. W tym celu w każdym zorganizowanym państwie istniała biurokracja: sędziowie i lokalni urzędnicy rozstrzygający sprawy cywilne i kryminalne. Ich zadanie polegało na wysłuchiwaniu zeznań świadków, badaniu oskarżeń i ocenianiu dowodów, a następnie na wymierzaniu kary (szczegóły można znaleźć w przepisach Środkowego Państwa asyryjskiego oraz w Kodeksie Hammurabiego). Pewne sprawy wymagały jednak decyzji samego króla (zob. 2 Sm 15,2-4), czasami też odwoływano się do tej najwyższej instancji (np. w tekstach z Mari). W każdym czasie i miejscu sędziowie i urzędnicy państwowi stali przed pokusą przyjmowania łapówek (zob. Prz 6,35; Mi 7,3). Wręczanie podarków stało się niemal zinstytucjonalizowanym zwyczajem w sytuacji, gdy rywalizujące ze sobą strony, stające przed urzędnikiem, starały się wzajemnie przechytrzyć (zob. Ezd 4,4-5; Mi 3,11). Jednak, przynajmniej w warstwie idealnej retoryki, wysuwano argumenty przeciwko łapownictwu i wymierzano kary w celu wyeliminowania lub przynajmniej ograniczenia tego zjawiska. I tak Kodeks Hammurabiego surowo karze sędziego, który zmienia swoją decyzję (przypuszczalnie z powodu otrzymanej łapówki), dużą grzywną i dożywotnim usunięciem z urzędu. Księga Wyjścia 23,8 zabrania przyjmowania podarków i naginania sprawiedliwości jako grzechu przeciwko Bogu, przeciwko słabym i niewinnym oraz całej wspólnocie (zob. Am 5,12).

24 Przeto jak słomę pożera język ognisty, a siano znika w płomieniu, tak korzeń ich będzie zgnilizną, a kiełek ich jak pył się uniesie, bo odrzucili Prawo Pana Zastępów i wzgardzili tym, co mówił Święty Izraela. 

25 Dlatego się rozpalił gniew Pana przeciw Jego ludowi; wyciągnął na niego rękę, by wymierzyć cios, aż góry zadrżały. Ich trupy jak gnój zaległy środek ulic. Mimo wszystko gniew Jego się nie uśmierzył, i ręka Jego jest dalej wyciągnięta. Iz 9,11; Iz 9,16; Iz 9,20; Iz 10,4

5,25-30 Ten tekst wiąże się z poematem 9,7-20, którego refren tu się pojawia.

Zapowiedź asyryjskiej inwazji na Judę

26 On zatknie chorągiew dla dalekiego narodu i gwizdem wezwie go z krańców ziemi – i oto on przyjdzie rączy i lekki. Jr 5,15-17; Jr 6,22-30

5,26-30 Poemat ten można by wiązać z jednym z wielkich najazdów asyryjskich z czasów Izajasza: Tiglat-Pilesera III w r. 735 albo 732, Salmanassara w r. 722, Sargona w 711 lub Sennacheryba w r. 701. Najeźdźcy jednak nie wymieniono, dlatego wiersze te mogą też być wyrazem ogólnego tematu: Bóg przywołuje któryś z potężnych narodów jako narzędzie swojej pomsty (por. Pwt 28,49-52 i poniżej, 10,6+).

5,26 narodu. Na zasadzie domysłu za kontekstem. W tekście hebr. 1. mn.

5,26. Zatknie chorągiew dla dalekiego narodu i gwizdem wezwie go. Chorągwie lub sztandary używane były do zwoływania wojsk z danego obszaru, wskazywały również miejsce zbiórki lub położenie obozu. Często znajdowały się na nich znaki pokoleń lub oddziałów. Słowo hebrajskie przetłumaczone tutaj jako „gwizdać” może również oznaczać syk. Na temat znaczenia, które może to mieć w tym fragmencie, zob. komentarz do Iz 7,18.

27 Nie ma w nim nikogo słabego ani zmęczonego, nikt nie drzemie ani nie śpi, nikt nie odpina pasa ze swych bioder ani nie ma rozerwanego rzemyka u trzewików.

5,27. Znaczenie pasa i rzemyka u trzewików. W skład stroju wojownika z okresu neoasyryjskiego wchodziła sięgająca kolan spódniczka przymocowana do tułowia szerokim pasem skórzanym. Wielu żołnierzy piechoty chodziło boso, lecz oddziały kawalerii wyposażone były w sięgające kolan miękkie skórzane buty wiązane przeplatanymi na krzyż rzemykami.

28 Strzały jego ostre i każdy łuk napięty; kopyta jego koni są jak krzemień, koła jego rydwanów pędzą jak huragan.

5,28. Łuki, strzały, kopyta koni, rydwany. Asyryjczycy nie podkuwali koni, więc zwierzęta z twardymi kopytami były wyżej cenione, szczególnie na skalistym obszarze Syro-Palestyny. Zbudowany z kilku materiałów łuk stanowił broń ofensywną armii asyryjskiej. Groty strzał wykonywano z różnych materiałów, m.in. z kości, rogów lub różnych metali. W rydwanie mogło znajdować się czterech ludzi załogi, posiadały też ciężkie koła o sześciu lub ośmiu szprychach.

29 Jego ryk jest jak [ryk] lwicy; on ryczy jak lwiątka. Wydaje pomruk, porywa swą zdobycz i umyka, a nikt mu jej nie wyrwie. Oz 5,14; Am 3,12

5,29. Zachowanie lwa. Lew wydaje zwykle ostrzegawczy ryk, gdy naruszone zostanie jego terytorium. Pomruk mógł towarzyszyć pochwyceniu zdobyczy. W tekście biblijnym pojawiają się obydwa obrazy.

30 Szum przeciw niemu powstanie w ów dzień, jakby szum morza. Wtedy spojrzymy na ziemię, a oto przerażające ciemności, światłość się od chmur przyćmiła. Iz 8,20-22

5,30 przeciw niemu. Nie przeciw najeźdźcy, lecz przeciw krajowi Judy (por. dalszy ciąg wiersza). — Chodzi o ciemności „dnia Pańskiego” (Am 5,18.20).

Iz 6

KSIĘGA EMMANUELA

Powołanie Izajasza

1 W roku śmierci króla Ozjasza ujrzałem Pana zasiadającego na wysokim i wyniosłym tronie, a tren Jego szaty wypełniał świątynię. Ap 4,2

6,1-13 Wizja ta normalnie powinna się znajdować na początku księgi. Iz powstała jednak z mniejszych zbiorów, początkowo niezależnych (por. Wstęp s. 1017-1019). Umiejscowienie wizji na początku Księgi Emmanuela jest właściwe, gdyż ta grupuje przepowiednie dotyczące wojny syro-efraimskiej, poprzez którą wypełniają się groźby z w. 11-13.

6,1 W roku śmierci króla Ozjasza. Jest to prawdopodobnie r. 740.

— świątynię. Hebr.: hekal. Jest to sala, która znajdowała się przed debirem, czyli „Świętym Świętych” (por. 1 Krl 6,1-38).

6,1. Chronologia. Król Ozjasz zmarł przypuszczalnie w 739 przed Chr. Był to punkt zwrotny w historii tego okresu. W latach 740-738 przed Chr. asyryjski król Tiglat-Pileser III prowadził swoją pierwszą kampanię na zachodzie. Stanowiło to początek poważnego militarnego zagrożenia, które miało w końcu doprowadzić do upadku Północnego Królestwa Izraela, zniszczenia jego stolicy, Samarii (oraz wielu innych miast Judy i Izraela) oraz deportacji znacznej części żydowskiego społeczeństwa. Asyryjczycy przygotowywali się właśnie do ustanowienia wielkiego imperium, które dominowało na Bliskim Wschodzie przez ponad sto lat. Na temat dodatkowych informacji o panowaniu Ozjasza zob. komentarz do 2 Krn 26.

6,1. Tron. Centralną część przybytku, Święte Świętych, uważano za komnatę tronową Pana, logiczne jest więc osadzenie wizji w kompleksie świątyni. Arka Przymierza traktowana była jako podnóżek Jego tronu, otaczanego zwykle przez cheruby. Oczywiście, był to niewidzialny tron niewidzialnego bóstwa. Na temat dodatkowych informacji dotyczących tronu zob. komentarz do 2 Krn 3,10-13; 9,17-19.

6,1. Tren Jego szaty wypełniał świątynię. Hebrajskie słowo przetłumaczone jako „tren” w innych fragmentach (a przypuszczalnie również tutaj) oznacza rąbek/brzeg szaty. Mowa tu o bogato zdobionym, charakterystycznym brzegu szaty kapłańskiej (zob. komentarz do Wj 28,31-35). Brzeg szaty był znakiem pozycji społecznej kapłanów i królów. W ikonografii Bliskiego Wschodu bóstwa przedstawiane są w takich właśnie szatach. Brzeg szaty był zdobiony, do krawędzi przyczepiano też frędzle o długości 10-12 cm. Ogromne rozmiary bóstwa były rzeczą typową. Na przykład, w syryjskiej świątyni w Ain Dara na kamiennych płytach u wejścia wyryto odciski stóp długości ponad 1 m.

2 Serafiny stały ponad Nim; każdy z nich miał po sześć skrzydeł; dwoma zakrywał swą twarz, dwoma okrywał swoje nogi, a dwoma latał. Ez 1,11; Ez 10,21

6,2 Serafiny. Znaczenie etymologiczne: „palący”. Owe uskrzydlone istoty tylko nazwę mają wspólną z wężami palącymi (Lb 21,6; por. w. 8 i Pwt 8,15) albo latającymi (14,29; 30,6). Są to postaci o ludzkim kształcie, opatrzone jednak sześcioma skrzydłami, przypominające tajemnicze istoty, które według Ez 1 podtrzymują rydwan Jahwe, a które w Ez 10 są nazwane „cherubami”, tak jak rzeźby przymocowane do arki (Wj 25,18+). W późniejszej tradycji serafinami i cherubinami nazwano dwie kategorie aniołów.

— zakrywał swą twarz. Z obawy, by nie zobaczyć Jahwe (por. Wj 33,20+).

— nogi. Eufemizm określający przyrodzenie.

6,2. Serafiny. Jest to jedyne miejsce w Piśmie Świętym, w którym ten byt nadprzyrodzony nazwany został serafinem. Wyrazem tym określano jednak również węże, które kąsały Izraelitów na pustyni, zaś prorok Izajasz dwukrotnie wspomina o latających wężach [BT: „smok skrzydlaty”] (Iz 14,29; 30,6). Ponieważ były nadprzyrodzone mają często złożoną budowę (zob. komentarz do Rdz 3,24), są powody, by sądzić, że serafiny były skrzydlatymi wężami. Ponieważ hebrajski rdzeń sarap jest zwykle łączony ze słowem „palący”, należałoby, być może, łączyć te stworzenia z ogniem. Literatura Bliskiego Wschodu dostarcza pewnego uzasadnienia dla tej hipotezy. Ogniste węże są dobrze znane w sztuce i literaturze egipskiej. Wąż, ureus, jest tam symbolem królewskiej władzy i autorytetu. Ozdabia koronę faraona i czasami przedstawiany jest ze skrzydłami (zwykle dwoma lub czterema). Często miewał też ręce, nogi lub ludzkie oblicze. Skrzydlate węże pojawiają się jako motyw dekoracyjny tronu Tutenchamona. Podczas prac wykopaliskowych prowadzonych na terenie Palestyny odnaleziono wiele pieczęci, które datuje się właśnie na ten okres, ozdobionych wyobrażeniem skrzydlatego ureusa. Wiemy więc, że motyw ten był znany Izraelitom. Mniej poświadczone jest wyobrażenie stworzenia o sześciu skrzydłach. Jednak na reliefie z Tell Halaf, prawdopodobnie z tego samego okresu, pojawia się postać o ludzkim kształcie z sześcioma skrzydłami.

3 I wołał jeden do drugiego: Święty, Święty, Święty jest Pan Zastępów. Cała ziemia pełna jest Jego chwały. Ap 4,8 Lb 14,21

6,3 Świętość Boga jest jednym z centralnych tematów przepowiadania Izajasza, który często nazywa Jahwe „Świętym Izraela” (1,4; 5,19.24; 10,17.20; 41,14.16.20; itd.). Wymaga ona od człowieka, aby i on był uświęcony, tzn. oddzielony od tego, co świeckie (Kpł 17,1+), oczyszczony z grzechu (w. 5-7) i mający udział w „sprawiedliwości” Boga (por. 1,26+ i 5,16+).

4 Od głosu tego, który wołał, zadrgały futryny drzwi, a świątynia napełniła się dymem. Wj 19,16+; Wj 40,34-35; 1Krl 8,10-12; J 12,41

6,4 Dym to znak obecności Boga na Synaju (Wj 19,16+), w namiocie na pustyni (Wj 40,34-35) i w świątyni jerozolimskiej (1 Krl 8,10-12; Ez 10,4).

6,4. Skutki odezwania się serafina. W tekstach akadyjskich oraz w Am 9,1 drżenie futryn lub nadproży oznacza początek zniszczenia. Jeśli tak jest i tutaj, dym mógł być wynikiem działania niszczycielskich sił. Wołanie serafinów nie zostało jednak odebrane jako ostrzeżenie przed bliskim zniszczeniem (jako konsekwencją naruszenia świętości Bożej?). Przypuszczalnie lepiej rozumieć drżenie futryn i dym jako zjawiska towarzyszące teofanii. To samo hebrajskie słowo, którego użyto tutaj na oznaczenie dymu, pojawia się w Iz 4,5.

5 I powiedziałem: Biada mi! Jestem zgubiony! Wszak jestem mężem o nieczystych wargach i mieszkam pośród ludu o nieczystych wargach, a oczy moje oglądały Króla, Pana Zastępów! Wj 33,20+

6 Wówczas przyleciał do mnie jeden z serafinów, trzymając w ręce węgiel, który szczypcami wziął z ołtarza. 

7 Dotknął nim ust moich i rzekł: Oto dotknęło to twoich warg, twoja wina jest zmazana, zgładzony twój grzech. Jr 1,9; Dn 10,16

6,7 Prorok jest zwiastunem słowa Bożego, jest Jego „ustami” (por. Wj 4,16). Tak samo Jahwe dotyka ust Jeremiasza (Jr 1,9), a Ezechiel zjada zwój, który zawiera słowo Boga (Ez 3,1-3). Ogień spełnia rolę oczyszczającą (Jr 6,29; por. Mt 3,11+), tym bardziej odnosi się to do ognia ołtarza.

6,7. Oczyszczenie warg. W rytuałach mezopotamskich oczyszczenie warg jest symbolem oczyszczenia całej ludzkiej osoby. Uważano to za rzecz konieczną, szczególnie w przypadku kapłanów-wróżbitów, by mogli stanąć przed boską radą lub donieść o tym, czego byli świadkami.

6,7. Przebłaganie. Przekłady zmagają się z tym terminem hebrajskim [BT: „twoja wina jest zmazana, zgładzony twój grzech”]. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Kpł 1,4. Ten sam czasownik pojawia się w akadyjskiej literaturze rytualnej na oznaczenie „zmycia” rytualnej nieczystości i jest stosowany w odniesieniu do oczyszczenia ust. W starobabilońskiej modlitwie wróżbiarz obmywa usta żywicą, przygotowując się do stanięcia przed zgromadzeniem bogów. W babilońskich zaklęciach ogień pełni rolę elementu oczyszczającego. Jeden ze zbiorów zaklęć nosi tytuł Szurpu („Płonące”) i jest związany z usunięciem przewinień rytualnych lub nieczystości.

8 I usłyszałem głos Pana mówiącego: Kogo mam posłać? Kto by Nam poszedł? Odpowiedziałem: Oto ja, poślij mnie! Wj 4,10; Wj 4,13; Jr 1,6 Mt 13,14-15p; Dz 28,26-27

6,8 Oto ja, poślij mnie! Gotowość Izajasza przypomina wiarę Abrahama (Rdz 12,1-4), kontrastuje zaś z wahaniami Mojżesza (Wj 4,10-12), a zwłaszcza Jeremiasza (Jr 1,6).

6,8. Nam. Znany obraz tronu w niebie otoczonego członkami niebiańskiej rady pojawia się w tekstach ugaryckich (głównie z eposu Keret), chociaż kananejska rada składała się z bogów wchodzących w skład panteonu. Innym przykładem jest inskrypcja Jahimila na murze budowli z Byblos (X w. przed Chr.) oraz na steli Karatepe z Azitawadda. W akadyjskim Enuma Elisz to właśnie zgromadzenie bogów wyznacza Marduka na najwyższe bóstwo panteonu. Akadyjskie zgromadzenie składało się z pięćdziesięciu bogów, przy czym siedmiu wchodziło w skład wewnętrznej rady. W religii Izraelitów bogowie zastąpieni zostali przez anioły lub duchy - synów Bożych lub zastępy niebieskie.

9 I rzekł [do mnie]: Idź i mów do tego ludu: Słuchajcie pilnie, lecz bez zrozumienia, patrzcie uważnie, lecz bez rozeznania! 

10 Zatwardź serce tego ludu, znieczul jego uszy, zaślep jego oczy, iżby oczami nie widział ani uszami nie słyszał, i serce jego by nie pojęło, żeby się nie nawrócił i nie był uzdrowiony. J 12,40 Jr 5,21; Ez 12,2

6,10 Przepowiadanie proroka spotka się z niezrozumieniem u jego słuchaczy. Użyty tutaj tryb rozkazujący nie powinien wprowadzać w błąd, jest on równoznaczny z trybem oznajmującym (por. 29,9): Bóg nie chce tego niezrozumienia, ale je przewiduje, ono służy Jego planom, odsłaniając grzech tkwiący w sercu i przyspieszając sąd (por. zatwardziałość faraona, Wj 4,21; 7,3; itd.). — Ten tekst Izajasza będzie wielokrotnie cytowany w NT (Mt 13,14-15p; J 12,40; Dz 28,26-27), a szczególne zastosowanie znajdzie w przypowieściach (Mt 13,13).

6,9-10. Rola proroka. Opis oczu i uszu, które nie funkcjonują zgodnie ze swoim przeznaczeniem, lub serca zatwardziałego/ociężałego pasuje do stwierdzeń pojawiających się w starożytnych tekstach medycznych lub opisach przerażenia. W 1 Sm 25 Nabal doznaje szczególnego paraliżu, udaru lub zawału i jego serce staje się jak kamień. W babilońskim hymnie mądrościowym cierpiący opisuje swój paraliż wywołany lękiem, prowadzący do utraty wzroku i słuchu. Trudno stwierdzić, czy paraliż wywołany poselstwem głoszonym przez Izajasza był wynikiem duchowej choroby czy lęku. Rola proroka polegała na przekazaniu Bożego przesłania niezależnie od odpowiedzi, z jaką się ono spotka. Jeśli nie spowoduje właściwej reakcji, ujawni przynajmniej ludzką winę.

11 Wtedy zapytałem: Jak długo, Panie? On odrzekł: Aż runą miasta wyludnione i domy bez ludzi, a pola pozostaną pustkowiem.

6,11 Jak długo, Panie? Prorok nie chce uwierzyć, by to potępienie było ostateczne. Nie niwecząc tej nadziei, Bóg w swej odpowiedzi podkreśla ciężar prób, które poprzedzą zbawienie.

12 Pan wyrzuci ludzi daleko, tak że zwiększy się pustynia wewnątrz kraju. 13 A jeśli jeszcze dziesiąta część [ludności] zostanie, to i ona powtórnie ulegnie zniszczeniu – jak terebint lub dąb, z których pień tylko zostaje po zwaleniu. Reszta jego [będzie] świętym nasieniem.

6,13 Końcowy stych w BJ: „jego pień jest świętym nasieniem”. Wiersz trudny. Tej frazy nie ma w grec, powinna jednak pozostać: z tego ogołoconego pnia ma wyrosnąć nowe drzewo (por. 4,2-3 oraz przyp.).

Iz 7

Pierwsze napomnienie dane Achazowi

1 Za czasów Achaza, syna Jotama, syna Ozjasza, króla Judy, wyruszył Resin, król Aramu, z Pekachem, synem Remaliasza, królem Izraela, przeciw Jerozolimie, aby z nią toczyć wojnę, ale nie mógł jej zdobyć. 2Krl 16,5-9

7,1 Resin. Według tekstu hebr. W BJ: „Racon”, za grec. oraz dokumentami asyryjskimi.

— toczyć wojnę. Jest to wojna syro-efraimska: król Aramu oraz król Izraela chcą wciągnąć Judę w koalicję przeciw Asyrii. Mimo przestróg Izajasza Achaz zwróci się o pomoc do Tiglat-Pilesera, który zaatakuje wprawdzie Damaszek i Samarię, ale status wasala narzuci także Judzie. Achaz otworzył Asyrii bramy swego kraju (por. 2 Krl 16,5-16).

7,1. Chronologia. Chronologia wydarzeń z okresu panowania Jotama, Achaza i Ezechiasza jest bardzo złożona. Mimo to inwazję, o której mowa w tekście, można z dużą dozą pewności umieścić w 735 przed Chr. Około 734 przed Chr. Tiglat-Pileser przystąpił do zbrojnego usuwania problemów, które pojawiły się na zachodzie, zaś koalicja nie czuła się zdolna do podjęcia analogicznych działań zaczepnych.

7,1. Sytuacja polityczna. W latach 737-735 przed Chr. asyryjski król Tiglat-Pileser III zajęty był prowadzeniem operacji wojskowych w Urartu i Medii. W tym okresie państwa zachodnie utworzyły koalicję, by przeciwstawić się Asyrii. Resin (zob. następne hasło) odegrał przypuszczalnie wiodącą rolę w osadzeniu Pekacha na tronie Samarii (zob. komentarz na temat Pekacha w 2 Krl 15). Sądzi się, że zaatakowanie Jerozolimy miało związek z pro-asyryjską (lub przynajmniej neutralną) pozycją Achaza. Oblężenie miasta miało doprowadzić do zastąpienia Achaza człowiekiem nieprzyjaznym Asyrii, który przyłączyłby się do ich koalicji.

7,1. Resin. Nazywany przez Asyryjczyków Rakianu (imię najprawdopodobniej odpowiadające aramejskiemu imieniu Radjan), Resin panował w Damaszku przynajmniej od 738 przed Chr. (kiedy to zapłacił daninę Tiglat-Pileserowi III) aż do upadku tego miasta w roku 732.

2 I przyniesiono tę wiadomość do domu Dawida: Aram stanął obozem w Efraimie! Wówczas zadrżało serce króla i serce ludu jego, jak drżą od wichru drzewa w lesie.

7,2. Lokalizacja. Tunel Ezechiasza nie został jeszcze wówczas zbudowany. Wodę kierowano akweduktem ze źródła Gichon (w dolinie Cedronu, po wschodniej stronie miasta) na południe, ku południowo-zachodniemu krańcowi Jerozolimy. Akwedukt ten określany jest obecnie jako kanał Siloe, zaś w czasach biblijnych nazywano go „wodą Siloe” (zob. Iz 8,6). Przypuszczalnie zbiornik ten (sadzawka Siloe) był co jakiś czas opróżniany, by dostarczyć mieszkańcom wody do prania. Droga wiodąca do Pola Folusznika biegła najprawdopodobniej doliną Cedronu. Było to dobre miejsce, by znaleźć Achaza, jeśli przeprowadzał inspekcję systemu zaopatrzenia miasta w wodę - należało sprawdzić, czy system ten jest bezpiecznie ukryty w murach miasta na wypadek oblężenia.

3 Pan zaś rzekł do Izajasza: Wyjdź naprzeciw Achaza, ty i twój syn, Szear-Jaszub, na koniec kanału Górnej Sadzawki, na drogę Pola Folusznika, 2Krl 20,20+

7,3 Szear-Jaszub. To profetyczne imię (por. 1,26+) znaczy „Reszta powróci”, czyli nawróci się do Jahwe i w ten sposób uniknie kary (por. 4,3+; 10,20-23).

4 i powiedz do niego: Uważaj, bądź spokojny, nie bój się! Niech twoje serce nie słabnie z powodu tych dwóch oto niedopałków dymiących głowni, z powodu zaciekłości Resina, Aramejczyków i syna Remaliasza: 5 dlatego że Aramejczycy, Efraim i syn Remaliasza postanowili twą zgubę, mówiąc: 6 Wtargnijmy do Judei, przeraźmy ją i podbijmy dla siebie, a królem nad nią ustanowimy syna Tabeela!

7,6 Tabeela! Prawdopodobnie jakiś Syryjczyk z dworu królewskiego w Damaszku. Jego imię znaczy „Bóg jest dobry”, ale masoreci wprowadzili wokalizację Tabal, „do niczego niezdatny”.

7,6. Syn Tabeela. Chociaż nie wiemy niczego na temat tej postaci historycznej, imię Tabeel jest aramejskie, a więc sugeruje, że pochodził on z rodu królewskiego (przypuszczalnie z linii Dawida) i że jego matką była, być może, księżniczka z Aramu. Taki przywódca miałby prawdopodobnie pozytywne nastawienie do sprawy Aramejczyków. Inną możliwością jest, że chodzi tutaj o Tubaila (=Etbaala), króla Tyru, który zapłacił daninę Tiglat-Pileserowi w 738 przed Chr.

7 Tak mówi Pan Bóg: Nic z tego – tak się nie stanie! 8a Bo stolicą Aramu jest Damaszek, a głową Damaszku Resin; 9a i stolicą Efraima jest Samaria, a głową Samarii syn Remaliasza; 8b ale jeszcze sześćdziesiąt pięć lat, a Efraim zdruzgotany przestanie być narodem.

7,8. Chronologia. Dodanie sześćdziesięciu pięciu lat do daty opisywanych wydarzeń (735 przed Chr.) dałoby rok 670. Niektórzy interpretatorzy uważają to za rzecz dziwną, bowiem Efraim utracił znaczną część ziem w 733 przed Chr., zaś Samaria została zniszczona i deportowano jej mieszkańców w 721 przed Chr. W 670 przed Chr. Assarhaddon znajdował się już u kresu swojego panowania. Z powodzeniem najechał Egipt w 671 przed Chr. i przeprowadził wiele innych zwycięskich kampanii na zachodzie. Do tego momentu jego panowania nie było jednak żadnych sygnałów o deportacjach do lub z Izraela.

9b Jeżeli nie uwierzycie, nie ostoicie się. Iz 28,16; Iz 30,15

7,9 Tekst trudny. Tu — jak w wielu innych tłumaczeniach — przestawiona kolejność wierszy: 8a-9a-8b-9b. Proponuje się także poprawić „sześćdziesiąt pięć lat” na „pięć albo sześć” (Samaria faktycznie upadnie w r. 722). W BJ nie wprowadzono żadnych zmian. W tej postaci tekstu, jaką ma on dzisiaj, dokonuje się milcząco porównania między Judą — której stolicą jest Jerozolima, rzeczywistą zaś „głową” Jahwe — a jej nieprzyjaciółmi, pozbawionymi tych przywilejów. Ponadto prorok zapowiada zniknięcie Królestwa Północnego, ale jako warunek zbawienia stawia akt wiary w Boga. Wiara u proroków to nie tyle abstrakcyjne przekonanie, że Bóg istnieje i że jest jedyny, ile raczej pokładana w Nim ufność, której podstawą jest wybór: Bóg wybrał Izraela, On jest jego Bogiem (Pwt 7,6+), tylko On może go zbawić. To całkowite zaufanie, rękojmia zbawienia (28,16), wyklucza szukanie jakichkolwiek innych oparć w ludziach, a tym bardziej w fałszywych bogach (por. 30,15; Jr 17,5; Ps 52,9).

Drugie napomnienie: znak Emmanuela

10 I znowu Pan przemówił do Achaza tymi słowami: 11 Proś dla siebie o znak od Pana, Boga twego, czy to głęboko w Szeolu, czy to wysoko w górze!

7,11. Znak od Pana. W Starym Testamencie odnajdujemy kilka przypadków znaku otrzymanego od Bóstwa. Najbardziej zbliżone przykłady znaleźć można w 1 Sm 2,34 oraz 2 Krl 19,29. W wymienionych fragmentach znak łączy się z początkiem spełnienia się proroctwa. Znaki udzielane przez bogów w szerszym kontekście Bliskiego Wschodu były zwykłe związane z omenami. Za omenami kryła się wiara, że wszystkie sfery współzależą od siebie. Omeny były powiązane z wydarzeniami historycznymi w takim samym stopniu, w jakim objawy są związane z chorobą. Wydarzenia historyczne traktowano zatem jako korespondujące z omenami zjawiska zachodzące w świecie naturalnym. Na przykład bogowie umieszczali swoje znaki na niebiosach lub wypisywali je w nerkach/wątrobie zwierząt ofiarnych. Znaki owe nie tylko ogłaszały nadchodzące wydarzenia, lecz uważane były za ich element.

7,11. Głębokości i wysokości. Również starożytne teksty babilońskie mówią o zasięgu występowania znaków (omenów) na niebie i ziemi. Po prostu magowie usiłowali wykorzystać wszystkie możliwe źródła informacji, by ustalić, co jest zamiarem bogów.

12 Lecz Achaz odpowiedział: Nie będę prosił i nie będę wystawiał Pana na próbę. Pwt 6,16

13 Wtedy rzekł [Izajasz]: Słuchajcie więc, domu Dawidowy: Czyż mało wam uprzykrzać się ludziom, iż uprzykrzacie się także mojemu Bogu? 

14 Dlatego Pan sam da wam znak: Oto PANNA pocznie i porodzi Syna, i nazwie Go imieniem EMMANUEL. Mt 1,23; Mi 5,2

7,14 Znak, o który Achaz nie chciał prosić, zostaje mu jednak dany przez Boga. Są nim narodziny dziecka o profetycznym (por. 1,26+) imieniu Emmanuel, „Bóg z nami” (por. 8,8.10), zapowiadającym, że Bóg będzie chronił i błogosławił Judę. W innych tekstach (9,1-6; 11,1-9) Izajasz z większą dokładnością odsłoni pewne aspekty zbawienia przyniesionego przez to dziecko. Proroctwa te są wyrazem mesjanizmu królewskiego, naszkicowanego już przez proroka Natana (2 Sm 7), a rozwijanego później w Mi 5,1-4; Ez 34,23; Ag 2,23; por. Ps 2; 45; 72; 110. Przez któregoś z królów — następców Dawida Bóg udzieli zbawienia swemu ludowi; nadzieja Izraelitów wiernych Jahwe opiera się na trwałości dynastii Dawidowej. Choć prorok ma na uwadze narodziny któregoś z dzieci Achaza, na przykład Ezechiasza (co jest — jak się wydaje — prawdopodobne mimo niepewności chronologicznych, tym bardziej że w ten sposób zrozumiano tekst w grec. tłumacząc w. 14: „ty nazwiesz go imieniem”), to jednak uroczysty ton przepowiedni oraz znamienny sens symbolicznego imienia nadanego dziecku wskazują, że Izajasz — pomijając konkretne okoliczności narodzin królewskich — widział w nich interwencję Boga zmierzającą do założenia ostatecznego królestwa mesjańskiego. Proroctwo o Emmanuelu wykracza poza swoją bezpośrednią realizację i dlatego słusznie ewangeliści (w Mt 1,23 cytowany Iz 7,14; w Mt 4,15-16 cytowany Iz 8,23 — 9,1), a za nimi cała tradycja chrześcijańska widzą w nim zapowiedź narodzin Chrystusa.

— PANNA. BJ: „młoda kobieta”. W grec. przetłumaczono hebr. almah jako „dziewica”, precyzując w ten sposób jego sens. almah oznacza młodą dziewczynę bądź młodą mężatkę, bez dalszego uszczegóławiania. Tekst Sept pozostaje cennym świadkiem starej interpretacji żydowskiej, którą potwierdzi Ewangelia: Mt 1,23 znajduje tu zapowiedź dziewiczego poczęcia Chrystusa.

7,14. Imiona jako zwiastun. Starożytni wierzyli, że imiona ludzi mają związek z ich charakterem i przeznaczeniem. W Egipcie imiona tronowe faraonów (zwykle każdy władca nosił ich pięć) odzwierciedlały ich ambicje, nadzieje i marzenia. Niemowlętom nadawano czasami imię odzwierciedlające sytuację panującą w chwili ich narodzin (Rdz 29-30; 1 Sm 4,21).

15 Śmietanę i miód spożywać będzie, aż się nauczy odrzucać zło, a wybierać dobro. Iz 9,5+; Iz 7,22

7,15. Śmietana i miód. Przez „śmietanę” lepiej rozumieć produkt w rodzaju masła, bowiem z Prz 30,33 wynika, że otrzymywano go poprzez uciskanie, nie zaś w wyniku gęstnienia lub fermentacji. W języku asyryjskim i babilońskim słowo, które pojawia się w tekście hebrajskim, oznacza produkt nazywany „masłem mlecznym” - oczyszczoną postać tłuszczu maślanego - o słodkim smaku, który nie podlega tak szybkiemu psuciu jak inne produkty mleczne. Jest to płyn powstający po stopieniu, zagotowaniu i odcedzeniu masła z krowiego mleka. W tekstach mezopotamskich produkt ten jest najczęściej łączony z miodem w różnych utworach rytualnych, medycznych oraz opisujących produkty żywnościowe. Była to jedna z wielu substancji, które składano jako ofiarę płynną na cześć bogów. Miód często oznacza syrop z daktyli lub fig. Czasami znajdowano również miód pszczeli, nie udomowiono jeszcze jednak pszczół w celu jego produkcji. Miód i masło mleczne to pożywne pokarmy, które łatwo było przewozić, dlatego odpowiadały raczej potrzebom ludzi prowadzących wędrowny styl życia niż żyjących z uprawy ziemi. Łączono je ze sobą i używano jako dodatku do placków z daktyli lub bardziej rozpowszechnionych placków pszennych.

16 Bo zanim Chłopiec będzie umiał odrzucać zło i wybierać dobro, zostanie opuszczona kraina, której dwóch królów ty się uląkłeś. Pwt 1,39; 1Krl 3,9

7,16 Podobnie jak poprzednie proroctwo (7,7-9), jest to zapowiedź nieszczęść, które spadną na królestwa Samarii i Damaszku, rewanż obiecany przez Boga aktualnie zagrożonemu Królestwu Judy.

7,16. Los dwóch królów. Ojczyzną Pekacha było Północne Królestwo Izraela. W 733 przed Chr. Asyryjczycy znacznie okroili ziemie Izraela, pozostawiając jedynie stolicę państwa, Samarię, i jej okolice. Pozostała część terytorium została zaanektowana, zaś ponad 13 000 osób deportowano. Sam Pekach został zabity w wyniku spisku zorganizowanego przez swego następcę, Ozeasza, który uzyskał poparcie Asyryjczyków (co potwierdzają inskrypcje Tiglat-Pilesera). Proasyryjsko nastawiony Ozeasz zapłacił daninę Tiglat-Pileserowi i przyjął status jego wasala. Miał panować aż do całkowitego unicestwienia Północnego Królestwa w 721 przed Chr. - prawdopodobny czas, w którym wspomniany w tekście chłopiec mógł się nauczyć rozpoznawać dobro i zło (miałby wówczas około trzynastu lat). Ojczyzną Resina był Aram z jego stolicą, Damaszkiem. Państwo aramejskie zostało zaanektowane przez Asyrię w 732 przed Chr., Damaszek zdobyty, a Resin stracony.

17 Pan sprowadzi na ciebie i na twój lud, i na dom twego ojca czasy, jakich nie było od chwili odpadnięcia Efraima od Judy.

7,17 Tzn. że nastanie epoka pomyślności oraz chwały, jakich Izrael zaznał za czasów Dawida i Salomona. Tą pełną nadziei wizją kończy się drugi epizod proroctwa o Emmanuelu. — W BJ na końcu wiersza glosa „króla Asyrii”, użyta też w tekście hebr. pod wpływem jakiejś fałszywej interpretacji.

7,17. Imperium neoasyryjskie. Imperium neoasyryjskie powstało wkrótce po wstąpieniu na tron Tiglat-Pilesera III w 745 przed Chr. Istniało ono aż do 612 przed Chr., kiedy to Niniwa została zdobyta przez koalicję Medów i Babilończyków. Chociaż oznaki upadku były widoczne począwszy od 630 przed Chr., nadal oznaczało to ponad sto lat dominacji nad dużą częścią Bliskiego Wschodu.

Przez jedną dekadę w obszarze neoasyryjskiej dominacji znajdował się nawet Egipt. Główni królowie Asyrii (Tiglat-Pileser III, Salmanassar V, Sargon II, Sennacheryb, Assarhaddon i Asurbanipal) znani są z tekstów biblijnych oraz z wielu dokumentów starożytnych, które przetrwały do naszych czasów, m.in. roczników i kronik kilku z nich. Ekspansja terytorialna imperium neoasyryjskiego odbywała się we wszystkich kierunkach: na północy ich państwo wchłonęło Urartu; na zachodzie Medów; Babilonię i Elam na południu oraz Syro-Palestynę na zachodzie. W szczytowym okresie rozkwitu imperium neoasyryjskie zajmowało całość lub część obszaru dzisiejszego Iranu, Iraku, Turcji, Syrii, Libanu, Jordanii, Izraela i Egiptu. Sławę Asyrii jako wojskowego reżimu potwierdzają liczne dokumenty oraz pozostawione dziedzictwo historyczne. Stosowana przez Asyryjczyków strategia wojny psychologicznej obejmowała siejącą przestrach retorykę, brutalne niszczenie nieprzyjacielskich krajów oraz starannie wybrane okrutne tortury. Motorem terytorialnej ekspansji Asyrii były korzyści ekonomiczne z plądrowania zdobytych krajów, płaconych danin i taryf nakładanych w handlu w trakcie kontroli nad szlakami handlowymi. Na temat asyryjskiej aktywności w tym okresie zob. komentarz do Iz 1,1; 6,1 i 7,1.

18 W owym dniu zagwiżdże Pan na muchy przy końcu odnóg Nilowych w Egipcie i na pszczoły w ziemi asyryjskiej.

7,18-25 Nie chodzi tu już o wojnę syro-efraimską, ale o Egipt i Asyrię. Nie jest to kontynuacja przepowiedni wieszczącej błogosławieństwo, lecz zapowiedź zniszczenia kraju przez Asyrię. Mamy przed sobą prawdopodobnie przepowiednię z ostatnich lat działalności Izajasza, sprzed najazdu Sennacheryba. Być może włączono ją w ten kontekst z powodu wzmianki w w. 22 o mleku i miodzie, co upodabnia go do w. 15, o ile jednak w tym ostatnim jest to pokarm wyborny, dar specjalnej łaski (por. Wj 3,8.17; itd.; Pwt 6,3; 11,9; itd.), o tyle w w. 22 jest to jedyne pożywienie dostępne w zniszczonym kraju, który znów musi się zadowolić najbardziej podstawową strawą pasterzy.

7,18. Obraz much i pszczół. Słowo hebrajskie przetłumaczone tutaj jako „gwizdać” może również oznaczać syk. W tradycji związanej z hodowlą pszczół funkcjonowało przekonanie, że rój można wywabić z ula w inne miejsce za pomocą gwizdu. Atakujące wojska porównano do much i pszczół również w Iliadzie Homera.

19 I przylecą, i wszystkie razem obsiądą parowy potoków i rozpadliny skalne, każdy krzak kolczasty i wszystkie pastwiska.

7,19. Obrazowość. W wersecie tym kontynuowany jest obraz pszczół poprzez wymienienie miejsc, w których owady te najczęściej zakładały swoje ule.

20 W owym dniu ogoli Pan brzytwą, wynajętą za Rzeką, głowę i włosy na nogach, także i brodę obetnie.

7,20. Ogolenie głów jeńców. W asyryjskiej frazeologii słowo „fryzjer” mogło pełnić również rolę boskiego tytułu. Tutaj funkcja ta została przypisana Jahwe. Chociaż wiele tłumaczeń sugeruje ogolenie całej głowy, hebrajskie słowo wydaje się wskazywać wyraźnie na czoło. W Mezopotamii ogolenie połowy głowy było karą sprowadzającą publiczne upokorzenie. Oprócz tego niewolników wyróżniał charakterystyczny sposób strzyżenia włosów. Większość komentatorów uważa, że „włosy na nogach” to eufemistyczne określenie owłosienia łonowego.

21 W owym dniu każdy będzie hodował sztukę bydła i dwie owce, 22 a dzięki obfitemu udojowi mleka będzie jadł śmietanę. Zaiste, śmietanę i miód jeść będzie każdy pozostały w kraju. 

23 W owym dniu wszelki obszar, tam gdzie jest tysiąc winnych szczepów wartości tysiąca syklów srebrnych, stanie się pastwą głogu i cierni. Iz 5,10

7,23. Wartość wina. Trudno rozstrzygnąć, czy w tekście chodzi o sprzedaż lub kupno tysiąca winnych szczepów po 1 syklu każdy (co byłoby niebotyczną ceną), czy też, co wydaje się bardziej prawdopodobne, o winnicę z tysiącem szczepów, dającą rocznie produkcję o wartości 1000 syklów. Ostatnie rozumienie znalazłoby potwierdzenie w Pnp 8,11.

24 Ze strzałami i łukiem wejdzie tam [myśliwy], bo cała ziemia będzie [pokryta] głogiem i cierniami. 

25 A w żadne góry, które się uprawiało motyką, nikt się nie zapuści, bojąc się głogu i cierni; posłużą one za wygon dla wołów i do deptania przez trzodę. Iz 5,17

7,24-25. Ziemia uprawna zamieniona w pastwisko. Bydło i trzoda mogły zniszczyć ziemię uprawną. Zwierzęta tratowały glebę, zaś wypas powodował jej ogołocenie z roślinności, prowadzące do silnej erozji wierzchniej warstwy oraz uszczuplenia źródeł wody.

Iz 8

Podwójny znak klęski dla kraju

1 Pan powiedział do mnie: Weź sobie wielką tabliczkę i napisz na niej zwykłymi literami: Maher-Szalal-Chasz-Baz.

8,1-4 Mimo paralelizmu z 7,16 ta mała przepowiednia ma zupełnie inny charakter niż proroctwo o Emmanuelu: nie chodzi już o mesjanizm królewski. Prorocze imię drugiego dziecka Izajasza jest znakiem i zapowiedzią (por. 1,26+; 7,3; 8,18), znaczy: „Szybka-zdobycz-bliska-grabież”, i zapowiada mające wnet nastąpić złupienie Damaszku oraz Samarii przez Asyryjczyków. Por. symboliczne imiona dzieci Ozeasza w Oz 1,4.6.9.

8,1. Zwój [BT: „tabliczka”]. Jeśli do pisania użyto rylca (zob. następne hasło), materiał piśmienniczy musiał wymagać zastosowania techniki rycia lub nacinania - co zwykle wskazuje na kamień lub wypalaną glinę. Hebrajskie słowo, którego użyto do opisania materiału piśmienniczego, pojawia się jeszcze tylko raz w Starym Testamencie, w tekście Iz 3,23, gdzie w przekładzie BT oznacza „zwierciadełka” (wymienione wśród innych ozdób noszonych przez izraelskie kobiety). Z kolei według starożytnych tekstów akadyjskich pieczęcie cylindryczne noszone przez nie na szyi służyły jako amulet odpędzający siły demoniczne. Na pieczęci cylindrycznej wyryte było imię osoby oraz artystyczny motyw dekoracyjny. W Izraelu posługiwano się zwykle pieczęciami stemplowymi, nie wiadomo więc, jakie słowo miałoby oznaczać pieczęć cylindryczną, chociaż znajdowano je na terenie Syro-Palestyny i były tam rozpowszechnione. Ponieważ pieczęć cylindryczną wyróżniało imię właściciela, tutaj zaś imię umieszczono na oficjalnym dokumencie (imię zawierające przyimek nieoddany w tekście przekładu, zwykle poprzedzający je na pieczęciach stemplowych oraz na aramejskich pieczęciach cylindrycznych), możliwe że tym razem wykonano pieczęć cylindryczną, chociaż nie można przypisać tego znaczenia hebrajskiemu słowu w sposób pewny (nie znamy zachodniosemickich terminów technicznych oznaczających pieczęć cylindryczną). W okresie neoasyryjskim duże pieczęcie cylindryczne pełniły rolę pieczęci bogów. Wszystkie te informacje doskonałe pasują do sposobu użycia tego wyrazu w Iz 3,23 oraz do podkreślania przez Izajasza znaczenia imion. Asyryjskie teksty o snach wskazują na zainteresowanie związkiem pomiędzy pieczęcią otrzymaną we śnie a informacją o przyszłym potomku. W jednym z fragmentów czytamy, że jeśli ktoś dostanie we śnie pieczęć z wyrytym napisem, otrzyma „imię” lub syna.

8,1. Zwykłe pióro [BT: „napisz na niej zwykłymi literami”]. Nazwa tego narzędzia pisarskiego została użyta jeszcze tylko raz w Starym Testamencie, w Wj 32,4, we fragmencie opisującym wykonywanie posągu złotego cielca. Dlatego sądzi się, że był to jakiś rodzaj wiertła lub dłuta. W Wj 32,16 użyto czasownikowego rdzenia, pokrewnego z pojawiającym się tutaj rzeczownikiem, do opisania wyrycia Dziesięciorga Przykazań na kamiennych tablicach. Rzemieślnicy wytwarzający pieczęcie cylindryczne posługiwali się wiertłami, m.in. „delikatnymi wiertłami”. Słowo hebrajskie, przetłumaczone tutaj jako „zwykłe”, w odniesieniu do człowieka oznacza kruchość i śmiertelność. Być może użycie delikatnego wiertła wskazuje na robotę wysokiej klasy.

2 Następnie znalazłem sobie świadków godnych zaufania: kapłana Uriasza i Zachariasza, syna Jeberekiasza! 2Krl 16,10-16; 2Krl 18,2

8,2 znalazłem sobie. Za grec. Tekst hebr.: „abym znalazł”.

8,1-2. Dokument. Obecność świadków każe nam mniemać, że wyryty dokument miał charakter oficjalny. Chociaż niektórzy komentatorzy sugerują, iż chodzi o kontrakt małżeński (z powodu w. 3), w kontekście znaczenia nadania imienia wydaje się bardziej prawdopodobne, ze mowa tutaj o jakimś wydarzeniu związanym z narodzinami lub nadaniem imienia.

3 Zbliżyłem się też do prorokini. Ona poczęła i porodziła syna. I rzekł mi Pan: Nazwij go imieniem Maher-Szalal-Chasz-Baz, Iz 7,16

8,3. Prorokini. Tytuł „prorokini” nigdy nie był używany na oznaczenie żony proroka, lecz konsekwentnie proroków płci żeńskiej. Chociaż nie ma powodów, by wątpić, że prorokini była żoną Izajasza, pełniła ona samodzielny urząd prorocki. Prorokinie były też znane w Mezopotamii, chociaż pojawiały się tam stosunkowo rzadko. Starożytne teksty z Mari w Syrii (początek II tysiąclecia przed Chr.) potwierdzają istnienie proroków i prorokiń. Kobiety przemawiały jako prorokinie również w okresie panowania Assarhaddona. Wydaje się, że prorokinie odgrywały podobną rolę jak prorocy płci męskiej.

8,3. Imiona jako zwiastun. Zob. komentarz do Iz 7,14.

4 bo zanim chłopiec nauczy się wymawiać tata i mama, zaniosą bogactwa Damaszku i łupy z Samarii przed króla asyryjskiego.

8,4. Splądrowanie Damaszku i Samarii. Z pewnością bogactwa Damaszku zostały zagrabione po zdobyciu miasta w 732 przed Chr. Trudniej ustalić, kiedy mogło dojść do złupienia Samarii.

W 2 Krl 17,3 czytamy, że Ozeasz zapłacił daninę Salmanassarowi, nie opisywano tego jednak jako złupienia Samarii. Bardziej prawdopodobne wydaje się, że splądrowanie miasta miało miejsce po upadku Samarii w 721 przed Chr.

Nagana za brak ufności Judy do Boga

5 Ponownie Pan przemówił do mnie tymi słowami:

8,5-10 Wody Siloe (w. 6; por. 7,3) symbolizują opiekę Bożą — lud wzgardził nią, pokładając większą ufność w pomocy Asyrii (symbolizuje ją tu „Rzeka” (w. 7), tzn. Eufrat), która się obróci przeciwko niemu (por. 7,1+).

6 Ponieważ lud ten wzgardził wodą Siloe, co płynie łagodnie, a drży przed Resinem i przed synem Remaliasza, J 9,7 Iz 7,1-2

8,6 drży przed. Na zasadzie domysłu (dosł.: „topnieje”). Tekst hebr.: „radowanie się”(?), co niezrozumiałe, chyba że należałoby widzieć związek tego słowa z czasownikiem o takim samym rdzeniu, „radować się”, i dopatrywać się w nim aluzji do jakiegoś prosyryjskiego stronnictwa, które mogło powstać w Judzie. Przekłady starożytne: „wybrali (na króla)”, co jest historycznie niemożliwe.

8,6. Woda Siloe. Tunel Ezechiasza nie został jeszcze wówczas zbudowany. Wodę kierowano akweduktem ze źródła Gichon (w dolinie Cedronu, po wschodniej stronie miasta) na południe, ku południowo-zachodniemu krańcowi Jerozolimy. Akwedukt ten określany jest obecnie jako kanał Siloe, a w czasach biblijnych nazywano go „wodą Siloe”.

8,6. Resin. Zob. komentarz do Iz 7,1.

7 dlatego: oto Pan sprawia, że wzbierają przeciw niemu wody Rzeki gwałtowne i obfite – król asyryjski i cała jego chwała – i wtargną do wszystkich jej łożysk, i przekroczą wszystkie jej strome brzegi; Ap 12,15+

8,7. Wzbierające wody, które występują z brzegów. Ta powszechnie znana metafora, w której inwazję nieprzyjaciela porównuje się do powodzi, z wodą występującą z brzegów kanałów i niszczącą miasta, pojawia się już w akadyjskiej legendzie o Naramsinie (początek II tysiąclecia przed Chr.).

8 i wedrą się do Judy, zatopią i przeleją się, aż sięgną po szyję. Jej skrzydła będą rozpostarte na całą szerokość twej ziemi, o Emmanuelu! Iz 7,14

8,8 Przypomnienie proroczego imienia w tym miejscu, a jeszcze jaśniej w w. 10 (por. 7,14) podkreśla jedność tego zbioru przepowiedni: zapowiedziane kary przygotowują spełnienie się obietnicy.

8,8. Sposób potraktowania Judy przez Tiglat-Pilesera. W kronikach Tiglat-Pilesera nie odnotowano żadnych działań podjętych przeciwko Judzie podczas kampanii prowadzonych w latach 734-732 przed Chr. Albo odpowiednie dokumenty nie zachowały się do naszych czasów, albo w wersecie tym ukazano szerszy obraz obejmujący późniejszą inwazję na Judę dokonaną przez Sargona i, szczególnie, Sennacheryba. Takie szersze ujęcie należy uznać za bardziej prawdopodobne, bowiem mieszkańcy Judy mogli radować się upadkiem Resina (w. 6) dopiero po kampanii z 732 przed Chr., kiedy to zniszczony został Damaszek.

Biada najeźdźcom

9 Dowiedzcie się, ludy, będziecie zgniecione! Wszystkie krańce ziemi, słuchajcie: Przypaszcie broń, będziecie zgniecione! Przypaszcie broń, będziecie zgniecione!

8,9 Dowiedzcie się. Za grec. Tekst hebr.: „sprzymierzcie się” (?).

10 Opracujcie plan, a będzie udaremniony. Wydajcie rozkaz, a nie nabierze mocy, albowiem z nami Bóg. Iz 7,14

8,9-10. Groźba pod adresem narodów. Chociaż wielu komentatorów łączy te słowa z Judą, jest to przypuszczalnie groźba pod adresem Asyryjczyków. Tradycyjną strategią Asyryjczyków było ogłaszanie, że bóstwa zbuntowanych wasali porzucą ich, bowiem złamali przysięgę, w której ślubowali wierność Asyrii. Wśród wczesnych przykładów wymienić można wypowiedzi Tukulti-Ninurty, wśród późnych - dokumenty Assarhaddona.

Plany Boże

11 Zaiste, tak powiedział Pan do mnie, gdy Jego ręka mocno mnie ujęła, i przestrzegł mnie przed pójściem drogą tego ludu, mówiąc:

8,11-20 Izajasz, zaspokajając być może życzenie swoich uczniów (w. 16), jakby się zwierzał w tych wierszach z motywacji swojej postawy. To sam Jahwe nauczył go przeciwstawiać się ludowi Judy i pokładać ufność jedynie w Bogu — postawa trudna w okolicznościach często niejasnych (w. 14 i 15), zaistniałych po to, aby wydobywać na jaw prawdziwą wierność.

12 Nie nazywajcie spiskiem wszystkiego, co ten lud nazywa spiskiem, i nie lękajcie się tego, czego on się lęka, ani się nie bójcie! 1P 3,14

13 Pan Zastępów – Jego za Świętego miejcie; On jest Tym, którego się lękać macie i który was winien bojaźnią przejmować. 

14 On będzie kamieniem obrazy i skałą potknięcia się dla obu domów Izraela; pułapką i sidłem dla mieszkańców Jeruzalem. Rz 9,33; 1P 2,8

8,14 kamieniem obrazy. BJ dodaje przy tym „świątynią”, według tekstu hebr. Zamiast „świątynia”, miqdasz, w Targumie: „sidło”, moqesz, jak na końcu wiersza. Dzisiejszy tekst jest — jak się wydaje — błędem albo poprawką któregoś z kopistów.

8,14. Obrazowość. Obrazy schronienia i skały łączą się ze sobą również w Księdze Psalmów (np. w Ps 18,3). Świątynia dostarczała schronienia ludowi w chwili niebezpieczeństwa, była też wzniesiona na fundamencie ze skały. W obrazach o charakterze duchowym również Boga nazywano fundamentem ze skały. Sidła i pułapki używane były do chwytania ptaków oraz małych zwierząt, chociaż ostatnie słowo oznacza przypuszczalnie raczej rzucany kij, być może przypominający bumerang.

15 Wielu z nich się potknie, upadnie i rozbije, będą usidleni i w niewolę wzięci.

Oświadczenie Izajasza dane uczniom

16 Zamykam świadectwo i pieczętuję pouczenie wśród moich uczniów.

8,16. Zapieczętowane dokumenty w świecie starożytnym. Zwoje opieczętowywano albo obwiązując je sznurkiem i znacząc węzeł gliną, albo umieszczając w dzbanie i zapieczętowując zamknięcie. Na glinie lub zamknięciu dzbana odciskano pieczęć właściciela. Na terenie Mezopotamii najbardziej rozpowszechnione były pieczęcie cylindryczne, w Egipcie używano pieczęci-skarabeuszów, zaś w Izraelu pieczęci stemplowych. Miały one stanowić gwarancję, że nie naruszono treści dokumentu. Ostrzegały też przed ich fałszowaniem. Nietknięte - poświadczały autentyczny charakter dokumentu. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Ne 9,38.

17 Oczekuję Pana, który ukrywa swe oblicze przed domem Jakuba, i w Nim pokładam nadzieję. 

18 Oto ja i dzieci moje, które dał mi Pan, stanowimy wieszcze znaki w Izraelu od Pana Zastępów, co na górze Syjon przebywa. Iz 7,3; Iz 8,3-4; Iz 1,26+; Hbr 2,13

19 Gdy zaś wam powiedzą: Radźcie się wywołujących duchy i wróżbitów, którzy szepcą i mruczą [zaklęcia]. Czyż lud nie powinien radzić się swoich bogów? Czy nie powinien pytać umarłych o los żywych? – 1Sm 28,3+

8,19 W. 19-20, które być może znajdują się poza swoim kontekstem, są bardzo niejasne. Izajasz cytuje słowa swoich przeciwników, broniących prawa ludu do praktykowania wróżbiarstwa (por. 2,6+). Odpowiedź (w. 19b) jest — jak się wydaje — ironiczna i prorok chyba podsumowuje (w. 20) stwierdzeniem, że propozycje tego typu prowadzą do impasu, cała ta interpretacja opiera się jednak na tekście niepewnym.

8,19. Radzenie się zmarłych. Z powodu rozwiniętego kultu przodków istniejącego w większości kultur Bliskiego Wschodu (dowodem - podkreślanie roli męskiego dziedzica, który miał się opiekować przybytkiem ojca w dokumentach ugaryckich) wierzono, iż zmarli mogą wpływać na los żywych. Ofiary płynne wylewane za zmarłych miały zapewnić ich opiekę i pomoc żyjącym. Według mniemania Babilończyków bezcielesny duch (utukki) lub zjawa (etemmu) mógł być bardzo niebezpieczny, jeśli nie został otoczony właściwą opieką; często broniono się przed nim zaklęciami. Początkiem opieki nad zmarłym było urządzenie mu właściwego pochówku, później wymagane były nieprzerwane ofiary i czczenie pamięci tych, co odeszli. Pierworodny syn był odpowiedzialny za podtrzymywanie kultu przodków, dlatego otrzymywał w dziedzictwie rodzinne bóstwa (często przedstawiające zmarłych przodków). Troska ta mogła wypływać z wiary (potwierdza to wizyta Saula u czarownicy z Endor), że duchy zmarłych mogą się komunikować z żywymi i posiadać informacje dotyczące przyszłości, które mogą być im bardzo przydatne. Zmarłych radzono się za pośrednictwem kapłanów, mediów i wywoływaczy duchów. Uważano, że zajęcie to jest niebezpieczne, niektóre duchy były bowiem demonami i mogły bardzo ludziom zaszkodzić. Trudno jest w pełni zrekonstruować wierzenia Izraelitów związane ze zmarłymi przodkami i życiem pozagrobowym. Wydaje się możliwe, że przed wygnaniem istniał w Izraelu kult zmarłych lub kult przodków. Wskazują na to znajdowane przez archeologów: (1) ustawione pionowo kamienie (masseboth); (2) kanały wycięte w grobowcach, przeznaczone do składania ofiar zmarłym w postaci pokarmu i napoju (zob. Pwt 26,14; Ps 106,28), a także (3) znaczenie, które przypisywano grobowcom rodzinnym (zob. grób Abrahama i jego potomków w Hebronie) oraz rytuały żałobne wykonywane przy tych grobowcach (zob. Iz 57,7-8; Jr 16,5-7). Lokalny i rodzinny kult przodków został potępiony przez proroków i Prawo.

20 Do objawienia i do świadectwa! Jeśli nie będą mówić zgodnie z tym słowem, to nie ma dla nich jutrzenki.

Pochód ludu w ciemnościach

21 A będzie się on błąkał w kraju, uciśniony i wygłodzony; a kiedy zazna głodu i wpadnie we wściekłość, zacznie przeklinać swego króla i swego Boga; podniesie oczy w górę,

8,21-23a Także i tu mamy prawdopodobnie do czynienia z fragmentem jakiegoś proroctwa, które się znalazło poza swym pierwotnym kontekstem. Ogólnie można stwierdzić, że mowa tu o człowieku przemierzającym zniszczony kraj i dającym wyraz swemu smutkowi, nie wiadomo jednak, jak powiązać ten krótki poemat z bezpośrednim kontekstem. Może należałoby go połączyć z 5,26-30, którego byłby dość dobrą kontynuacją.

22 potem popatrzy na ziemię: a oto tylko utrapienie i ciemności, i przygniatająca noc! Ale mrok będzie rozpędzony.

Objawienie się Zbawcy, Księcia Pokoju

23 Nie [zawsze] bowiem będą ciemności w kraju, który cierpi ucisk. W dawniejszych czasach upokorzył [Pan] krainę Zabulona i krainę Neftalego, za to w przyszłości chwałą okryje drogę do morza, wiodącą przez Jordan, krainę pogańską. Mt 4,13-16

Iz 9

1 Naród kroczący w ciemnościach ujrzał światłość wielką; nad mieszkańcami kraju mroków światło zabłysło. J 8,12+

8,23-9,1. Sposób potraktowania pokoleń Zabulona i Neftalego. Pokolenia Zabulona i Neftalego należały do tych, które najbardziej ucierpiały w wyniku uderzenia Asyryjczyków w 733 przed Chr. (zob. 2 Krl 15,29 oraz potwierdzające to inskrypcje Tiglat-Pilesera). Ich terytoria plemienne w większości weszły w skład asyryjskiej prowincji Magiddu (zob. następne hasło).

8,23-9,1. Trzy regiony [BT: „krainę Zabulona i krainę Neftalego, za to w przyszłości chwałą okryje... krainę pogańską”]. Kiedy w 733 przed Chr. armia asyryjska ruszyła na zachód, by ukarać Północne Królestwo Izraela za udział w operacjach koalicji anty-asyryjskiej, znacznie okrojony został jego obszar. Cała ziemia, oprócz wzgórz Efraima, przyłączona została do państwa asyryjskiego. Obszar ten został podzielony na trzy okręgi administracyjne, w dokumentach asyryjskich określane jako Duru, Magiddu i Galaza. Znajdują one odzwierciedlenie w trzech regionach wymienionych przez Izajasza. Galilea pogan [BT: „kraina pogańska”] to prowincja Magiddu (Megiddo) (rozciągająca się od doliny Jizreel na północy do rzeki Litani); „droga do morza” to prowincja Duru (równiny nadmorskie rozciągające się od Jafy do Hajfy); wzdłuż Jordanu ciągnęła się prowincja Galaza (Gilead) (obszar Zajordania od Morza Martwego do Jeziora Galilejskiego). Prace wykopaliskowe prowadzone niedawno w Dor potwierdziły silną tam dominację Asyryjczyków we wspomnianym okresie.

9,1. Światło nadziei i wybawienia. W tekstach mezopotamskich określenie to oznacza boga słońca, Szamasza. Wielbiony jest za ujarzmienie ciemności i dostarczenie ludziom światła. Jako król, który panuje sprawiedliwie, Hammurabi powiada, że udziela światła krajom Sumeru i Akkadu.

2 Pomnożyłeś radość, zwiększyłeś wesele. Rozradowali się przed Tobą, jak się radują we żniwa, jak się weselą przy podziale łupu. Ps 126

3 Bo złamałeś jego ciężkie jarzmo i drążek na jego ramieniu, pręt jego ciemięzcy, jak w dniu porażki Madianitów. Iz 10,25-26; Iz 14,25

9,3. Pokonanie Madianitów. Ucisk ze strony Madianitów, panujący w środkowej części okresu sędziów, miał miejsce jakieś pięćset lat temu, lecz nadal pozostał najwymowniejszym przykładem zdolności wybawienia ludu przez Boga wbrew realnym szansom. Wiadomo, że chodzi właśnie o to pokonanie Madianitów z powodu bardziej konkretnej aluzji w Iz 10,26.

9,3. Obraz jarzma. W mowach prorockich jarzmo oznacza często ciężar politycznej dominacji. W listach z Amarna władcy kananejskich państw-miast donoszą faraonowi, jak chętnie wkładają jarzmo Egiptu, pragnąc mu wiernie służyć. Akadyjska literatura mądrościowa wskazuje, że noszenie bożego jarzma jest pożądane z uwagi na korzyści, których przysparza. W eposie Atrachasis bogowie uznają, że jarzmo Enlila jest nie do zniesienia i ogłaszają bunt. Inskrypcje asyryjskie opisują swoje podboje jako umieszczenie jarzma boga Aszura na ludach; powstanie określane też było jako zrzucenie jarzma. Nie trzeba dodawać, że prorok posłużył się obrazem znanym na Bliskim Wschodzie.

4 Bo wszelki but pieszego żołnierza, wszelki płaszcz zbroczony krwią pójdzie na spalenie, na pastwę ognia. Sdz 7,15-25

9,4 but pieszego żołnierza. BJ: „but, który dudni ziemi”. Dosł.: „but hałasu”. — Zniszczenie ekwipunku wojennego zapowiada erę pokoju, opisaną symbolicznie w 11,6-9 (por. już 2,4).

9,4. But pieszego żołnierza. Hebrajskie słowo użyte tutaj na oznaczenie buta pojawia się tylko w tym fragmencie Starego Testamentu, jest jednak odpowiednikiem powszechnie stosowanego akadyjskiego terminu używanego na oznaczenie sandała lub buta. W armii asyryjskiej wielu żołnierzy piechoty chodziło boso, lecz oddziały kawalerii wyposażone były w sięgające kolan miękkie skórzane buty wiązane przeplatanymi na krzyż rzemykami. Buty posiadali zwykle oficerowie, należały też one do najczęstszego łupu zdzieranego z zabitych.

9,4. Płaszcz zbroczony krwią. W Asyrii często stosowano retorykę ukazującą miasta i wsie zbroczone krwią nieprzyjaciół oraz wojska kroczące przez krew wrogów. W literaturze ugaryckiej ukazano boginię wojny Anat, która podczas bitwy brodzi po kolana we krwi wojowników, a jej szaty tą krwią nasiąkają. Malowidła z Til-Barsip przedstawiają Asyryjczyków w czerwonych strojach, zaś źródła klasyczne opisują żołnierzy asyryjskich ubranych w czerwone lub fioletowe tuniki. Chociaż nie są znane odpowiedniki zbroczenia szat we krwi, w jednym ze starożytnych tekstów asyryjskich jest mowa o unurzaniu broni we krwi wrogów.

5 Albowiem Dziecię nam się narodziło, Syn został nam dany, na Jego barkach spoczęła władza. Nazwano Go imieniem: Przedziwny Doradca, Bóg Mocny, Odwieczny Ojciec, Książę Pokoju. Iz 7,14+; Rdz 3,15; Rdz 49,10; Lb 24,17; Mi 5,1-3; Za 9,9; 2Sm 7,12-16

9,5 Imiona z dwu końcowych stychów wiersza nadane dziecku można porównać z protokółem, sporządzanym dla faraona podczas koronacji. Dziecko z rodu królewskiego będzie obdarzone mądrością Salomona, dzielnością i pobożnością Dawida, wielkimi cnotami Mojżesza oraz patriarchów (por. 11,2). Tradycja chrześcijańska, wyrażona w liturgii Bożego Narodzenia, przypisując te tytuły Chrystusowi wskazuje, że to On jest prawdziwym Emmanuelem.

9,5. Zapowiedź narodzin następcy tronu. Narodziny królewskiego dziedzica, następcy tronu, uważano za doniosłe wydarzenie. Przykładem może być egipski Mit o narodzinach faraona. Zapowiedź narodzin Hatszepsut oraz wszystkich dzieł, które dokona, ukazana została w formie prorockiej wyroczni pochodzącej od Boga Amona. Ogłoszono jej imię, ona zaś cieszyła się ochroną i błogosławieństwem bogów. Chociaż dokument ten stanowi świadomą próbę Hatszepsut zmierzającą do legitymizacji jej roszczeń do tronu, jest przykładem proklamacji, która mogła być ogłaszana podczas uroczystości narodzin.

9,5. Imiona tronowe oraz tytulatura. W starożytnym świecie król wstępujący na tron przybierał zwykle imię/imiona tronowe. Nie należy sądzić, że imię „Sargon”, „Król jest legalnym [władcą]”, nadano zwyczajnemu człowiekowi, który później został królem. Oprócz spraw czysto tytularnych, epitety i tytuły władcy obrazowały również jego cechy i dokonania. W Egipcie zwyczajem utrwalonym przez czas było nadawanie faraonom pięciu tytułów podczas ceremonii koronacji. Obyczaj ten stanowił przejaw wiary Egipcjan w boskość osoby faraona. Bardziej intrygujące są tytuły Nikmepa, króla Ugarit (połowa II tysiąclecia przed Chr.), zawierające takie określenia, jak: „Pan Sprawiedliwości”, „Mistrz Domu Królewskiego”, „Król [który] Chroni i Buduje”.

9,5. Imiona. Większość imion ze świata starożytnego to zdania - a właściwie skróty zdań. Wiele zawiera stwierdzenia dotyczące bóstwa. Łatwo można wyśledzić imię bóstwa w takich imionach jak Asurbanipal, Nabuchodonozor lub Ramzes. Każdy choć trochę znający Biblię zauważy, jak wiele imion zawiera człon -jasz lub -el, rozpoczyna się odJeho- (Jo-) lub El-. Wszystkie one symbolizują Boga Izraela. Ten rodzaj imienia nazywany jest imieniem teoforycznym. Podkreśla on naturę Bóstwa, ogłasza Jego atrybuty lub zwraca się do Niego z prośbą o błogosławieństwo. Jednym ze sposobów interpretacji tytularnej warstwy tego wersetu jest ujęcie go jako odzwierciedlenia ważnych teoforycznych stwierdzeń: „Pan Zastępów [jest] Nadprzyrodzonym Władcą”, „Pan Czasu [jest] Księciem Pokoju” (należy zwrócić uwagę, że słowa „jest” nie używa się w tych konstrukcjach, co poświadczają wszystkie starożytne imiona).

9,5. Imiona złożone. Imię Maher-Szalal-Chasz-Baz pojawiające się w Iz 8,1 składa się z dwóch paralelnych stwierdzeń. Ponieważ tekst Iz 9,6 zawiera raczej propozycję imienia dziecka (liczba pojedyncza) niż imion (liczba mnoga, w której stronę skłaniają się niektóre przekłady), interesującą hipotezą jest uznanie tego fragmentu za jedno (długie i skomplikowane) imię teoforyczne o charakterze złożonym. Chociaż takie złożone imiona nie były normą, Asyryjczycy posługiwali się imionami złożonymi, czego dowodem jest nazwa nadana przez Tiglat-Pilesera III pałacom i bramom, które zbudował w Kalach. Te ostatnie otrzymały imię: „Bramy Sprawiedliwości Udzielające Właściwego Osądu Władcy Czterech Stron, które składają Daninę Górom i Morzom, i Przyjmują Owoce Ludzkości składane Królowi będącemu jej Panem”.

6 Wielkie będzie Jego panowanie w pokoju bez granic na tronie Dawida i nad jego królestwem, które On utwierdzi i umocni prawem i sprawiedliwością, odtąd i na wieki. Zazdrosna miłość Pana Zastępów tego dokona. Łk 2,14 Łk 1,32-33

9,6 Zazdrosna miłość Jahwe do Jego ludu nakazuje Mu jednocześnie karać ten lud za jego niewierności (por. Wj 20,5; Pwt 4,24) i troszczyć się o jego zbawienie.

9,6. Wyobrażenie przyszłego króla i jego idealnego panowania. W utworze nazywanym Proroctwem Marduka (ok. 1100 przed Chr.) „prorokuje się” nadejście króla, który odbuduje świątynie i odnowi dawne przywileje Babilonu. Jego panowanie upływać będzie pod znakiem reform, stabilności i pomyślności. Przychylność, którą obdarzą go bogowie, otworzy na trwałe bramy nieba. Konsekwencją bożego panowania za pośrednictwem owego idealnego króla będzie pokój i sprawiedliwość. Chociaż proroctwo Marduka mogło zostać napisane jako tekst propagandowy władcy, który pragnął, by odniesiono je do niego, stanowi przykład retoryki, która mogła być znana Izajaszowi jako sposób opisu przyszłego idealnego królestwa.

Pomsta Pańska nad królestwem izraelskim

7 Wydał Pan wyrok na Jakuba, i spadł on na Izraela. Iz 55,10-11

8 Pozna go cały naród: Efraimczycy i mieszkańcy Samarii, w dumie i w hardości swych serc mówiący: 9 Cegły się rozsypały – odbudujemy z kamienia; sykomory wycięte – cedrami je zastąpimy.

9,7-10,4 Poemat ten z refrenem w w. 11b, 16b, 20b; 10,4b został wypowiedziany przeciwko Królestwu Północnemu w czasach, kiedy między Judą a Izraelem panowała wrogość: albo w r. 739, gdy była przygotowywana wojna przeciwko Achazowi (2 Krl 15,37), albo w r. 734, po tej wojnie, gdy Królestwo Północne stało się łupem Asyrii (2 Krl 15,29).

9,9. Cegły się rozsypały - odbudujemy z kamienia; sykomory wycięte - cedrami je zastąpimy. Suszone na słońcu cegły mułowe były powszechnie używanym materiałem budowlanym w Palestynie, jako tanie, szeroko dostępne i cechujące się odpowiednią wytrzymałością. Sykomora (drzewo figowca) należała do najczęściej spotykanych gatunków drzew w tym rejonie. To szybko rosnące drzewo o kształcie przypominającym krzew i miękkim drewnie nie było idealne do budowy słupów i belek poprzecznych, ale taki właśnie robiono z niego użytek. Kontrast ze starannie ociosanym kamieniem i sprowadzanym z zagranicy drewnem cedrowym zapowiada luksus i trwałość.

10 Lecz Pan wzbudził przeciw niemu wrogów i nieprzyjaciół jego uzbroił:

9,10 BJ: „Lecz Jahwe poparł przeciwko temu ludowi jego przeciwnika, Racona, / podburzył jego wrogów”, „jego przeciwnika, Racona”, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „przeciwników Racona”, co nie ma sensu.

9,10. Wrogowie i nieprzyjaciele Resina. Głównym wrogiem Resina byli Asyryjczycy i to właśnie przy ich pomocy wymierzony został sąd.

11 Aramejczyków od wschodu i Filistynów z zachodu, pożerających Izraela całą paszczą. Po tym wszystkim nie uśmierzył się gniew Jego, i ręka Jego nadal wyciągnięta.

9,11 Ta jednoczesna wrogość Filistynów i Aramejczyków względem Izraela — jakkolwiek możliwa — nie jest jednak poświadczona żadnym tekstem historycznym.

9,11. Aramejczycy i Filistyni. Aramejczycy i Filistyni stanowili główny cel kampanii asyryjskiej prowadzonej w latach 734-732 przed Chr. Byłoby rzeczą dziwną, chociaż nie niemożliwą, ukazanie ich jako pożartych wraz z Izraelem przez nieprzyjaciół Resina. Ponieważ Resin był królem Aramejczyków, trudno traktować ich jako jego wrogów. Inną możliwością jest, że wzięci do niewoli Filistyni i Aramejczycy zostali siłą zmuszeni do walki w szeregach armii asyryjskiej podczas wojny z Izraelem. Istnieje wiele dowodów wskazujących, że Asyryjczycy stosowali tę strategię podczas panowania Tiglat-Pilesera.

12 Ale naród nie nawrócił się do Tego, który go karcił, ani nie szukał Pana Zastępów. Iz 5,25+; Am 4,6-11+; Oz 7,10-15; Jr 5,3-6

13 Wówczas Pan odciął Izraelowi głowę i ogon, w jednym dniu, palmę i sitowie.

9,13 To przypuszczalnie dowódcy oraz podwładni (por. 19,15; Pwt 28,13.44). Następny wiersz byłby wyjaśniającą glosą.

9,13. Palma i sitowie. Tekst hebrajski nie mówi o ścinaniu palm daktylowych, lecz o odcinaniu odrośli przypominających liście, z górnej części pnia. Głowa i ogon są nierozdzielne, podążają też zawsze w tym samym kierunku. Podobnie palma i sitowie naginają się w kierunku, w którym wieje wiatr. Pozbawione są zdolności samodzielnego działania.

14 Starszy i dostojnik to głowa; a ogon to prorok i nauczyciel kłamstwa. 15 Zwodzicielami się stali przywódcy tego narodu, a ci, którym przewodzą, zgubili się.

9,15 W tym miejscu należałoby może wstawić 5,25, który — jak się przypuszcza — wypadł stąd przypadkowo.

16 Dlatego Pan nie oszczędzi jego młodzieńców ani się nie zlituje nad jego sierotami i wdowami, bo cały ten naród jest bezbożny i zły, każde usta mówią głupstwa. Po tym wszystkim nie uśmierzył się gniew Jego, i ręka Jego nadal wyciągnięta. 17 Zaiste, niegodziwość rozgorzała jak pożar, który trawi głogi i ciernie; wybucha w gąszczu leśnym, aż wzbijają się słupy dymu. 18 Od gniewu Pańskiego zapalił się kraj, i stał się naród pastwą ognia. Nikt nie ma litości nad bratem swoim.

9,18 zapalił się. Za grec. Tekst hebr. niezrozumiały.

19 Każdy pożera ciało bliźniego; odgryza z prawa, a przecież łaknie, zjada z lewa, lecz się nie nasyca.

9,19 ciało bliźniego. Za tekstem hebr. cały ten stych znajduje się tu na początku wiersza. BJ: „ciało swego ramienia”, i na końcu wiersza, wiążąc się składniowo z w. 20.

9,19. Kanibalizm. Nie jest pewne, czy w tekście jest mowa o kanibalizmie. Jednakże kanibalizm jest typowym elementem przekleństw pojawiających się w asyryjskich traktatach z VII w. przed Chr. W obliczu śmierci głodowej była to ostatnia deska ratunku. Tak wielka desperacja mogła się pojawić w okresie wielkiego głodu (dowodem eposAtrachasis) lub być wynikiem oblężenia (np. podczas oblężenia Babilonu przez Asurbanipala ok. 650 przed Chr.), kiedy wyczerpały się zapasy żywności, jak przepowiedziano w tekstach traktatowych. Wojna oblężnicza była taktyką nagminnie stosowaną w starożytności, sytuacja ta nie by to więc tak rzadka, jak można by sądzić.

20 Manasses [szarpie] Efraima, a Efraim Manassesa, obaj razem godzą w Judę. Po tym wszystkim nie uśmierzył się gniew Jego, i ręka Jego nadal wyciągnięta.

Iz 10

1 Biada prawodawcom ustaw bezbożnych i tym, co ustanowili przepisy krzywdzące,

10,1. Opresyjny charakter prawa w krajach Bliskiego Wschodu. Nie chodzi tutaj o stworzenie systemu sprawiedliwości, lecz o wydawanie rozporządzeń lub regulacji dotyczących konkretnych spraw. W klimacie politycznym istniejącym w czasach Izajasza jednym z takich konkretnych zagadnień, które należało rozwiązać, było zgromadzenie funduszy w celu zapłacenia daniny Asyrii. Cel ten osiągano zwykle, nakładając na ludność specjalne podatki, zawsze jednak czyniono wyjątki na rzecz jakichś warstw społecznych lub miast posiadających szczególny, święty status. Innymi zagadnieniami mogło być wyzwolenie ludzi, którzy znaleźli się w niewoli za długi, lub rozdysponowanie ziemi utraconej przez dawnych właścicieli. Zwykle zarzut ustanawiania niesprawiedliwego prawa kierował pod adresem władcy jego następca. Tekst zawierający opis reform przeprowadzonych przez Uruinimgina poddaje krytyce opresyjne praktyki stosowane w okresie poprzednim, których ten władca zaprzestał. Ur-Nammu powiada, że „nie wydaje rozkazów”, lecz usuwa przemoc i czyni zadość wołaniu o sprawiedliwość.

2 aby słabych odepchnąć od sprawiedliwości i wyzuć z prawa biednych mego ludu; by wdowy uczynić swoim łupem i by móc ograbiać sieroty! Iz 1,17; Iz 1,23; Iz 3,14; Iz 5,23; Wj 22,21+

10,2. Sieroty i wdowy jako ofiary. Ze stwierdzeń zapisanych w prologu do prawa Ur-Nammu i Kodeksu Hammurabiego jasno wynika, że królowie za jedno z głównych zadań „mądrego władcy” uważali obronę praw ubogich, wdów i sierot. Podobnie w egipskiej Opowieści o wymownym wieśniaku powód rozpoczyna swoją przemowę do sędziego, nazywając go „ojcem sieroty i mężem wdowy”. Pewne starożytne przepisy (np. kilka postanowień prawa Środkowego Państwa asyryjskiego) zapewniają wdowie prawo do powtórnego zamążpójścia i zaspokojenia potrzeb życiowych, gdy jej mąż trafi do więzienia lub zostanie uznany za zmarłego. W ten sposób otaczano opieką najsłabsze jednostki na Bliskim Wschodzie.

3 Lecz co zrobicie w dzień kary, kiedy zagłada nadejdzie z dala? Do kogo się uciekniecie o pomoc i gdzie zostawicie wasze bogactwa? Jr 5,31

4 Nic, tylko skulić się pomiędzy jeńcami albo paść wśród pomordowanych. Po tym wszystkim nie uśmierzył się gniew Jego, i ręka Jego nadal wyciągnięta.

Ukaranie dumnej Asyrii i jej króla

5 Biada Asyrii, rózdze mego gniewu i biczowi mocy mej zapalczywości! Iz 14,24-27

10,5-19 Chodzi tu prawdopodobnie o Sennacheryba i o najazd z 701 r. Por. w. 8-11 z 36,18-20. Nie wiedząc o tym, król Asyrii jest narzędziem, wykonującym sądy Boga nad buntowniczym ludem (por. 13,5; 5,26; 7,18; 8,7). Tak samo dla Jeremiasza Nabuchodonozor będzie biczem w rękach Jahwe (Jr 51,20; 50,23), zostanie nawet nazwany Jego sługą (Jr 25,9; 27,6; 43,10), misja jednak, której najeźdźca nie jest świadom, nie zdejmuje z niego odpowiedzialności — Bóg ukarze jego pychę i okrucieństwo (w. 12).

6 Posyłam ją przeciw narodowi bezbożnemu, przykazuję jej, aby lud, na który się zawziąłem, ograbiła i złupiła doszczętnie, by rzuciła go na zdeptanie, jak błoto na ulicach. Iz 47,6; Za 1,15

7 Lecz ona nie tak będzie mniemała i serce jej nie tak będzie rozumiało, bo w jej umyśle plan zniszczenia i wycięcia w pień narodów bez liku. 

8 Albowiem powie: Czyż moi dowódcy nie równają się królom? Iz 36,18-20

9 Czyż Kalno nie jest podobne do Karkemisz? Czyż nie jest Chamat podobne do Arpad albo Samaria podobna do Damaszku?

10,9 Izajasz wymienia potężne miasta spustoszone przez Asyryjczyków w czasie poprzednich wypraw: Kalno, w północnej Syrii, zdobyte przez Tiglat-Pilesera w r. 738; Karkemisz nad Eufratem, zdobyte przez Sargona w r. 717; Chamat nad Orontesem, zdobyte przez Sargona w r. 720; Arpad, w pobliżu Aleppo, już oblegane i zdobyte przez Tiglat-Pilesera przed wojną syro-efraimską; Samarię pokonaną w r. 721 i Damaszek w r. 732.

10,9. Lista miast. Pierwsze dwa miasta symbolizują północną Syrię, przy czym miasto położone na południu (Kalno) zostało potraktowane tak samo jak miasto północne (Karkemisz). Druga para oznacza środkową Syrię i ponownie miasto południowe (Chamat), które spotkał ten sam los co północne (Arpad). Trzecia para odpowiada południowej Syrii i Palestynie. I tym razem miasto położone na południu (Samaria) potraktowano tak jak miasto na północy (Damaszek). W tekście posłużono się raczej sekwencją geograficzną niż chronologiczną. Prowadzi to do ostatniej sekwencji, na osi północ - południe, z Jerozolimą zestawioną z Samarią w wersecie 11.

10,9. Kalno. To miasto, znane również jako Kalnech lub, w tekstach asyryjskich, Kullani, zostało zdobyte przez Asyryjczyków w 738 przed Chr. Do tej pory nie udało się ustalić jego lokalizacji, leżało jednak w pobliżu Arpadu, na obszarze, który w tekstach asyryjskich określany jest mianem Unki. Zdobycie Kalno uznano za ważne zwycięstwo Tiglat-Pilesera, godne upamiętnienia na reliefie umieszczonym w annałach w Kalach. Przedstawia on uprowadzenie do niewoli bogów miasta oraz jego króla padającego do nóg Tiglat-Pilesera, który kładzie mu stopę na karku. Kullani stanowiło główny cel kampanii asyryjskiej w 738 przed Chr.

10,9. Karkemisz. Karkemisz było przypuszczalnie jednym z sojuszników Urartu, którym władał Sarduri, podczas zawiązanej w 743 przed Chr. koalicji przeciwko Asyrii. Karkemisz nie wystąpiło czynnie przeciwko Tiglat-Pileserowi w ramach koalicji zawiązanej w roku 738. Jego władcę wymieniono wśród tych, którzy w owym roku zapłacili daninę Asyrii. Miasto położone było na zachodnim brzegu Eufratu, na obszarze dzisiejszej Turcji, być może oddalone o ok. 80 km na północny wschód od Arpadu.

10,9. Chamat. Kiedy Arpad i jego sojusznicy ponieśli klęskę w 740 przed Chr., powstała inna koalicja obejmująca wiele miast południowej Syrii. Było wśród nich Chamat, które zapłaciło Asyrii daninę, gdy koalicja ta została zmiażdżona przez Tiglat-Pilesera III w 738 przed Chr. Chamat (dzisiejsze Hama, oddalone prawie 160 km na południe od Aleppo i ok. 210 na północ od Damaszku) leży nad rzeką Orontes.

10,9. Arpad. Arpad (dzisiaj Tel Rifaat) usytuowany ok. 32 km na północ od Aleppo, w północnej Syrii, był jednym z pierwszych miast, które wystąpiły przeciwko Tiglat-Pileserowi i na własnej skórze odczuły tego skutki. W 743 przed Chr. król Arpadu, Matiel, utworzył koalicję z królem Urartu, Sarduri, i jego sprzymierzeńcami w celu wyparcia Asyryjczyków z północnej Syrii. Tiglat-Pileser doprowadził do rozpadu tej koalicji w 743 przed Chr., potrzebował jednak trzech kolejnych lat, by ostatecznie podbić i przyłączyć Arpad do Asyrii (w 740 przed Chr.).

10,9. Samaria i Damaszek. Miasta te zostały, oczywiście, zdobyte podczas kampanii Tiglat-Pilesera prowadzonych w latach 733-732 przed Chr., podczas których rozszerzał on swoją kontrolę coraz dalej na południe.

10 Jak moja ręka dosięgła królestw bożków, których posągi liczniejsze były niż w Jeruzalem i w Samarii,

10,10 bożków. BJ: „fałszywych bogów”. Prorok każe temu królowi asyryjskiemu przemawiać jak dobremu jahwiście, dla którego obcy bogowie byli „całkowitą nicością”, ’elilîm, częste u Izajasza określenie idoli.

10,10. Obrazy wygnańców. Nie ma tutaj rozróżnienia pomiędzy praktykami religijnymi Izraela i Judy z jednej strony, a innych miast na zachodzie z drugiej. W wersecie tym nie ma też żadnego przymiotnika, można się go jedynie domyślić ze składni. Bożki narodów określone zostały pośrednio jako przewyższające bożki Jerozolimy i Samarii. Być może porównanie dotyczy kunsztu ich wykonania lub zdobności szat, w które były ubrane. W innych przekładach jest „większe”, co sugeruje, że były znacznie bardziej imponującym wyrazem siły. Trzecią możliwością jest potraktowanie tych słów jako aluzji do większej liczby bożków znajdujących się winnych miastach [BT: „liczniejsze”]. Kulminacyjnym momentem zdobycia miasta było poddanie jego bożków zwycięzcom i zabranie ich do niewoli.

11 jak uczyniłam Samarii i jej bożkom, czyż nie tak samo uczynię Jerozolimie i jej posągom?

10,11. Obrazy i bożki w Izraelu. Religia Izraela miała być, w sytuacji idealnej, pozbawiona wszelkich wizerunków. W praktyce było jednak inaczej. Izajasz, podobnie jak większość proroków działających w okresie przedwygnaniowym, potępiał lud za oddawanie czci bożkom. Na temat sposobu używania bożków przez Achaza zob. komentarz do 2 Krn 28,3. Ten tekstowy wizerunek nie jest jednak potwierdzony przez źródła archeologiczne w takim stopniu, w jakim można by tego oczekiwać. Brak bożków pochodzących z okresu monarchii może być jednak rezultatem gorliwości, z jaką niszczyli je tacy reformatorzy jak Ezechiasz i Jozjasz, oraz splądrowania kraju przez królów asyryjskich i babilońskich.

12 Gdy Pan dokona całego dzieła swego na górze Syjon i w Jerozolimie, ukarze owoc pysznego serca króla Asyrii i bezczelność jego wyniosłych oczu.

10,12 ukarze. Za grec. Tekst hebr.: „ukarzę”. — Cały ten wiersz prozą jest dodatkiem.

13 Powiedział bowiem: Działałem siłą mej ręki i własnym sprytem, bo jestem rozumny. Przesunąłem granice narodów i rozgrabiłem ich skarby, a mieszkańców powaliłem, jak mocarz. Pwt 8,17+

14 Ręka moja odkryła jakby gniazdo bogactwa narodów. A jak zbierają porzucone jajka, tak ja zagarnąłem całą ziemię; i nie było nikogo, kto by zatrzepotał skrzydłem, nikt nie otworzył dzioba, nikt nie pisnął.

10,13-14. Twierdzenia pojawiające się na królewskich inskrypcjach. Aroganckie słowa umieszczone w ustach asyryjskiego króla przez Izajasza mogą nie być w najmniejszym stopniu przesadzone. Królewskie inskrypcje owych władców wskazują na skrajne roszczenia przypisywane asyryjskim monarchom. Tiglat-Pileser ogłosił się umiłowanym bogów, światłością swego ludu i pasterzem całej ludzkości, który poddał sobie wielu królów, złupił miasta i nałożył daniny. Utrzymywał, że wrogowie są dlań nędznymi zjawami. Jeden z jego poprzedników, Asurnasirpal, zdradza wielkie zamiłowanie do mnożenia tytułów, nadając ich sobie ponad dwa tuziny. Są wśród nich takie epitety, jak: „Srogi smok”, „Cudowny pasterz”, „Święte stworzenie”, „Wódz zastępów”, „Nieustraszony w boju”, „Depczący wrogów”, „Bezlitosny bohater” i „Potężna fala przypływu, której nikt się nie oprze” oraz „Ten, który pod swe panowanie wziął okrutnych i bezlitosnych królów ze wschodu i zachodu” (z książki Graysona, Assyrian Royal Inscriptions 2).

15 Czy się pyszni siekiera wobec drwala? Czy się wynosi piła ponad tracza? Jak gdyby bicz chciał wywijać tym, który go unosi, i jak gdyby pręt chciał podnosić tego, który nie jest z drewna. Iz 45,9; Rz 9,20-21

16 Przeto Pan, Bóg Zastępów, ześle wycieńczenie na jego tuszę. Mimo świetnego wyglądu trawić go będzie gorączka, jakby zapłonął ogień.

10,16. Wycieńczenie. Nie ma uzasadnienia, by słowo hebrajskie tłumaczyć w tym wersecie jako „mocni wojownicy” [BT: „świetny wygląd”] (nigdzie indziej nie odnosi się ono do wojowników lub armii). Hebrajski wyraz oznacza coś wspaniałego lub luksusowego, zaś w Dn 11,24 odnosi się do terytorium [BT: „najbogatsze krainy”]. Wydaje się, że chodzi o to, iż Bóg uczyni jałowymi najbardziej urodzajne rejony Asyrii.

17 Światłość Izraela stanie się ogniem, a Święty jego – płomieniem, który pożre i pochłonie jego ciernie i jego głogi w jednym dniu, Iz 37,36

18 bujne też zarośla jego lasu i zagajnika. Od duszy do ciała wszystko wyniszczy, i będzie jak chory, który gaśnie. 19 Ostatek drzew w jego lesie da się policzyć, chłopiec je spisać potrafi.

10,19 Niektórzy uważają, że w. 16-19 nie odnoszą się już do króla Asyrii, lecz do Judy.

10,16-19. Sąd nad Asyrią. Chociaż król Asyrii ukazywał samego siebie jako światłość ludu - Jahwe, Światłość Izraela, miał go przyćmić blaskiem. Asyryjscy królowie chlubili się niszczeniem pól i sadów, paleniem miast - teraz miał ich dosięgnąć podobny los. Wojska będące źródłem potęgi i dumy owych królów miały zostać zdziesiątkowane przez chorobę (epidemie stanowiły stałe zagrożenie w obozach wojskowych), jeśli o wojska w tym tekście faktycznie chodzi (zob. następne hasło). Do takiego zniszczenia wojsk asyryjskich doszło za murami Jerozolimy w 701 przed Chr., chociaż nie było to spowodowane chorobami [BT: „wycieńczeniem”; zob. 2 Krl 19,35], Asyria została jednak pokonana dopiero około osiemdziesiąt lat później, gdy Medowie i Babilończycy podbili Aszur i Niniwę.

Reszta Izraela

20 W owym dniu Reszta z Izraela i ocaleni z domu Jakuba nie będą więcej polegać na tym, który ich bije, ale prawdziwie oprą się na Panu, Świętym Izraela.

10,20-23 Ta krótka przepowiednia jest — jak się wydaje — komentarzem do imienia nadanego przez Izajasza jego starszemu synowi Szear-Jaszubowi, „Reszta powróci” (por. 7,3). Teologia Reszty, tak droga Izajaszowi (por. 4,3 oraz przyp.), jest tu streszczona z uwzględnieniem dwu swych aspektów: jako zapowiedź przykładnej kary, z której ocaleje tylko nieliczna Reszta (w. 22-23), i obietnica nawrócenia dla tejże Reszty (jaszub, „powróci”), któremu będą towarzyszyć przebaczenie grzechów i nowe błogosławieństwa (w. 20-21).

21 Reszta powróci, Reszta z Jakuba do Boga Mocnego. Iz 4,3+

22 Bo choćby lud twój, o Izraelu, był jak piasek morski, Reszta z niego powróci. Postanowiona jest zagłada, która dopełni sprawiedliwości. Rz 9,27 Rz 5,20-21

23 Zaiste, zagładę postanowioną wykona Pan, Bóg Zastępów, w całym kraju.

10,22-23. Boży wyrok zniszczenia. Boży wyrok zniszczenia miasta jest znanym motywem w literaturze Bliskiego Wschodu. Już w sumeryjskich lamentacjach zgromadzenie bogów postanawia zniszczyć miasto Ur. Tam jednak powodem biadania jest brak wyjaśnienia swego postępowania przez Enlila. W Proroctwie Marduka bóg wydaje postanowienie przeniesienia się do Hatti. Kronika Weidnera opowiada o postanowieniu przez Marduka zniszczenia miasta Babilonu rękami Gutejczyków. Wyrok spowodowany był tam grzechami Naramsina. Isztar wpadła w gniew i podburzyła nieprzyjaciół przeciwko własnemu miastu Uruk w Micie o Errze i Iszumie, Chociaż nie zawsze powód postępowania uznać można za „sprawiedliwy”, pojawiające się tutaj wyobrażenie było czymś powszechnym i typowym.

Zapowiedź kary na Asyrię Iz 14,24-27; Iz 30,27-33; Iz 31,4-9; Iz 37,22-29

24 Dlatego tak mówi Pan, Bóg Zastępów: Ludu mój, co mieszkasz na Syjonie, nie lękaj się Asyrii, która cię rózgą uderza i bicz swój na ciebie podnosi, wzorem Egiptu.

10,24-27 To krótkie proroctwo zostało wypowiedziane prawdopodobnie przed atakiem Sennacheryba w 701 r.

10,24 wzorem Egiptu. BJ: „na drodze Egiptu”. Glosa wzięta z w. 26.

10,24. Rola Egiptu. Egipt miał niewielki udział w wydarzeniach, które rozgrywały się na terenie Syro-Palestyny za panowania Tiglat-Pilesera, w jego historii był to bowiem okres podziałów i współzawodnictwa z Nubią na południu oraz z Libią na zachodzie. Znany jest jeden epizod, kiedy to Hanun, król Gazy, uciekł do Egiptu, szukając schronienia, gdy Tiglat-Pileser ruszył przeciwko jego miastu w 734 przed Chr. Dopiero gdy na tronie Asyrii zasiadł Salmanassar V (727 przed Chr.), król Izraela, Ozeasz, odważył się zwrócić do Egiptu o pomoc (zob. komentarz do 2 Krl 17,4). Aluzja na temat Egiptu dotyczy okresu Wyjścia.

25 Bo chwilka jeszcze, a skończy się moja zapalczywość i gniew mój się obróci ku ich zagładzie. 

26 Pan Zastępów wzbudzi bicz na niego, jak wtedy, gdy poraził Madianitów przy skale Oreba lub gdy [wyciągnął] laskę swą przeciw morzu i podniósł ją na drogę Egipcjan. Iz 9,3; Sdz 7,25; Wj 14,16

10,26 Cały ten wiersz jest dodatkiem, przerywającym naturalny tok tego fragmentu (por. 4,5+).

10,26. Przy skale Oreba. Jest to aluzja do wybawienia Izraela przez Pana wbrew wszelkim szansom. Władca Madianitów, Oreb, został zabity przy skale Oreba (nie udało się do tej pory jej zlokalizować) w Sdz 7,25.

27 W ów dzień spadnie ci z pleców jego brzemię i jego jarzmo z szyi. Wróg niesie zagładę od strony Rimmon, Mi 1,10-15

10,27 Końcowy stych w BJ: „i jarzmo będzie zniszczone”, a po nim wielokropek, ponieważ odpowiednie słowa tekstu hebr. są niezrozumiałe (dosł.: „przed tłustością”). Istnieje propozycja, by wyrażenie „będzie zniszczone” powiązać z poprzedzającym tekstem i czytać korygując: „wstąpił przed Samarię”, co byłoby początkiem zaczynającej się w w. 28 relacji wojennej.

10,27. Obraz jarzma. Zob. komentarz do 9,4.

Najeźdźca w Judzie

28 przybywa od Ajjat, przechodzi przez Migron, w Mikmas zostawia swój tabor. 1Sm 14,5

10,28-34 W w. 28-32 jest opisana marszruta najeźdźcy. W związku z natarciem Sennacheryba (por. 10,5+) trzeba powiedzieć, że naszkicowana tu trasa nie pokrywa się ze szlakiem faktycznego przemarszu jego armii (por. 2 Krl 18,17), lecz jest teoretycznym opisem jakiegokolwiek najazdu z północy (por. Iz 14,31). Nie wszystkie miasta zostały zlokalizowane; ostatnie, Nob, znajduje się na górze Skopus, u której podnóża leży Jerozolima.

29 Przekraczają wąwóz, w Geba stają na nocleg. Rama zadrżała, Gibea Saulowa ucieka. 1Sm 14,2; 1Sm 14,16 1Sm 1,19; 1Sm 15,34

30 Bat-Gallim, krzycz na cały głos! Laisza, posłuchaj! Anatot, odpowiedz jej! Jr 1,1

10,30 odpowiedz jej! Według przekładu syr. Tekst hebr.: „nieszczęśliwa”.

31 Madmena umyka, mieszkańcy Gebim ratują się ucieczką. 

32 On dziś jeszcze stanie w Nob na postój, potrząśnie ręką na górę Córy Syjonu – na pagórek Jeruzalem. 1Sm 21,2

33 Oto Pan, Bóg Zastępów, z trzaskiem obcina korony drzew; najwyższe wierzchołki już ścięte, najwznioślejsze powalone. 34 Gęstwiny lasu trzebi się toporem. Pada Liban ze swą wspaniałością.

10,34. Liban. Zob. komentarz do Iz 2,13.

10,28-34. Trasa pochodu wroga. Dwanaście miast, które tutaj wymieniono, wytycza szlak wiodący z północy wprost do Jerozolimy. Nie była to droga, którą wojska Sennacheryba szły do Jerozolimy w 701 przed Chr. Podczas owej kampanii Sennacheryb odciął od Jerozolimy wszystkie miasta Szefeli leżące na południowy zachód od Jerozolimy, z Lakisz jako ostatnim, następnie zaś od jego strony podszedł do Jerozolimy. Ajat jest zwykle utożsamiane z Aj leżącym ok. 16 km na północ od Jerozolimy. Za Migrom uważa się Wadi Swenit, tworzące głębokie przejście pomiędzy Mikmasz i Geba (zob. komentarz do 1 Sm 14,2). Jeśli armia asyryjska rozłożyła się obozem w Geba, nie ma pewności, którą z trzech dróg z niej wychodzących maszerowała później. Jedna z nich wiedzie na zachód, do Ramach (oddalonego o ok. 3 km); druga na południowy zachód do Gibea (ok. 4 km); trzecia na południe do Anatot (ok. 6,5 km). Droga do Anatot prowadziła przez Gallim (lokalizacja nieznana), następnie zaś na południe od Anatot, przez Lakisz, do Nob. Sądzi się, że Nob leżało na górze Scopus, górującej nad Jerozolimą od północnego zachodu. Madema i Gebim pozostają nieznane.

Iz 11

Przyjście Mesjasza, Króla sprawiedliwego

1 I wyrośnie różdżka z pnia Jessego, wypuści odrośl z jego korzeni. Iz 42,1-12; Ps 72; Jr 23,5+; Rz 15,12; Ap 22,16; Mt 3,16+; 1P 4,14

11,1-9 To poemat mesjański, w którym są sprecyzowane pewne istotne cechy przyszłego Mesjasza: pochodzi z pnia Dawidowego (w. 1), będzie wypełniony duchem prorockim (w. 2), sprawi, że wśród ludzi zapanuje sprawiedliwość, ziemski odblask świętości Jahwe (w. 3n; por. 1,26+ i 5,16+), przywróci rajski pokój (w. 6-8), owoc poznania Go (w. 9).

11,1 z pnia Jessego. Ojca Dawida (1 Sm 16,ln; por. Rt 4,22) i przodka wszystkich królów judzkich oraz Mesjasza (por. Mt 1,6-16).

11,1. Wyrocznia na temat przyszłego idealnego władcy. Zob. komentarz do Iz 9,7. Teksty z Egiptu i Mezopotamii przepowiadają, że do władzy dojdzie w przyszłości król, któremu uda się zaprowadzić pokój, sprawiedliwość i pomyślność, chociaż dokumenty takie tworzono zwykle po objęciu tronu przez nowego władcę w celu legitymizacji jego panowania. Podobna wyrocznia z okresu panowania Asurbanipala wspomina o nakarmieniu głodnych, przyodzianiu nagich oraz uwolnieniu jeńców. Tiglat-Pileser III opisany został jako odrośl lub pęd miasta Baltil (=Aszur), który przyniesie sprawiedliwość swojemu ludowi.

2 I spocznie na niej Duch Pański, duch mądrości i rozumu, duch rady i męstwa, duch wiedzy i bojaźni Pańskiej. Iz 9,5

11,2 Duch Pański. BJ: „Duch Jahwe”. Albo „święty Duch Jahwe” (42,1; 61,ln; 63,10-13; Ps 51,13; Mdr 1,5; 9,17), Jego „tchnienie” („tchnienie” i „duch” to tłumaczenia tego samego słowa ruach), działa poprzez całą historię biblijną. Od początków stworzenia Duch unosi się nad chaosem (Rdz 1,2), daje życie wszystkim istotom (Ps 104,29-30; 33,6; Rdz 2,7; por. Ez 37,5-6.9-10). To On wzbudza sędziów (Sdz 3,10; 6,34; 11,29), On pobudził Saula do działania (1 Sm 11,6). To On daje zdolności artystom (Wj 31,3; 35,31), rozeznanie sędziom (Lb 11,17), mądrość Józefowi (Rdz 41,38). Wreszcie — i nade wszystko — On jest tym, który daje natchnienie prorokom (Lb 11,17 (Mojżesz).25-26; 24,2; 1 Sm 10,6.10; 19,20; 2 Sm 23,2 (Dawid); 2 Krl 2,9 (Eliasz); Mi 3,8; Iz 48,16; 61,1; Za 7,12; 2 Krn 15,1; 20,14; 24,20), podczas gdy fałszywi prorocy idą za swoim własnym duchem (Ez 13,3; por. także Dn 4,5.15; 5,11-12.14). Niniejszy tekst poucza, że ten duch proroków będzie dany Mesjaszowi, a Jl 3,1-2 zapowie powszechne wylanie Ducha w czasach mesjańskich (por. Dz 2,16-18). Jak nauka o Mądrości (por. Prz 8,22+; Mdr 7,22+), tak i doktryna o Duchu znajdzie ostateczny kształt w NT (por. J 1,33+; 14,16+.26+; Dz 1,8+; 2+; Rz 5,5+).

11,2. Udzielenie boskiego Ducha. W okresie sędziów Duch Pana udzielał ludziom władzy centralnej, która zwykle przysługiwała jedynie Bogu (zob. komentarz do Sdz 6,34-35). Rola króla była bardziej trwałą formą władzy centralnej, lecz ona również opierała się na umocnieniu od Pana. Król był przedstawicielem i narzędziem bóstwa, podobnie jak sędziowie i prorocy. Duch mógł udzielić człowiekowi cech dodatnich, takich jak odwaga, charyzma, zrozumienie, mądrość i pewność siebie. W Mezopotamii wierzono, że król posiada melammu bogów (widzialny przejaw chwały bóstwa). Melammu wyróżniało władcę jako przedstawiciela bogów i podkreślało, że jego królewskie panowanie zostało zaaprobowane przez bóstwo. W asyryjskich inskrypcjach chwałę tę opisano jako unoszącą się nad królem. Na dodatkowy element może wskazywać akadyjski termin basztu. Oznacza on ogólnie godność i majestat, i jest często udzielany przez bogów, bywa też jednak personifikowany jako opiekuńczy duch. Obdarza on człowieka rozmaitymi atrybutami oraz udziela mu autorytetu.

3 Upodoba sobie w bojaźni Pańskiej. Nie będzie sądził z pozorów ani wyrokował według pogłosek;

11,3 Duch prorocki udziela Mesjaszowi wybitnych cnót jego wielkich przodków: mądrości i inteligencji Salomona, roztropności i odwagi Dawida, znajomości i bojaźni Jahwe patriarchów, proroków, Mojżesza, Jakuba oraz Abrahama. Por. 9,5. Wyliczenie tych darów w Sept i Wulgacie (które dodają słowo „pobożność”, podwajając wyrażenie „bojaźń Jahwe”) stało się naszą listą „siedmiu darów Ducha Świętego”.

4 raczej rozsądzi biednych sprawiedliwie i pokornym w kraju wyda słuszny wyrok. Rózgą swoich ust uderzy gwałtownika, tchnieniem swoich warg uśmierci bezbożnego. Ap 19,11 Ap 19,15 2Tes 2,8

11,3-4. Zadanie sędziego. Głównym obowiązkiem króla było stanie na straży sprawiedliwości, dlatego w retoryce królewskiej pojawiającej się w materiałach inskrypcyjnych pokazuje się sukcesy odniesione w tej właśnie dziedzinie. Mądrość króla oceniano po wnikliwości osądu skomplikowanych spraw, zaś jego kwalifikacje do sprawowania władzy - na podstawie poświęcenia, z jakim stawał w obronie najsłabszych członków społeczeństwa. Zdolność rozstrzygania trudnych spraw miała być udzielana władcom przez bogów (por. Salomon; zob. komentarz do 1 Krl 3,16-18 i 2 Krn 1,12). Zatem królowie, ferując wyroki, nie polegali wyłącznie na dowodach przedstawionych w sądzie (zob. Prz 16,10).

5 Sprawiedliwość będzie mu pasem na biodrach, a wierność przepasaniem lędźwi.

11,5. Pas na biodrach/przepasanie lędźwi. W obydwu wierszach hebrajskiego tekstu użyto tego samego słowa, w drugim przypadku przedmiot jest jednak obwiązany wokół lędźwi. Były to najbardziej podstawowe elementy ubioru, bez których człowiek czułby się nagi.

6 Wtedy wilk zamieszka wraz z barankiem, pantera z koźlęciem razem leżeć będą, cielę i lew paść się będą pospołu i mały chłopiec będzie je poganiał. Iz 65,25

11,6 Bunt człowieka przeciw Bogu (Rdz 3) zniszczył harmonię między człowiekiem a przyrodą (Rdz 3,17-19) oraz między człowiekiem a człowiekiem (Rdz 4). Prorocy zapowiadają wojny i najazdy jako karę za niewierności Izraela. I na odwrót — era mesjańska przynosząc przebaczenie grzechów, pojednanie z Bogiem i panowanie sprawiedliwości, przywraca pokój, który jest ich konsekwencją: urodzajność ziemi (Am 9,13-14; Oz 2,20. 23-24), powszechne rozbrojenie (2,4; 9,4; Mi 4,3-4; 5,9-10; Za 9,10), wiekuisty pokój (9,6; 32,17; 60,17-18; So 3,13; Za 3,10; Jl 4,17). Nowe Przymierze jest przymierzem pokoju (Ez 34,25; 37,26), królestwo mesjańskie — królestwem pokoju (Za 9,8-10; Ps 72,3-7). Pokój ten rozciąga się na świat zwierząt, nawet na węża, odpowiedzialnego za pierwszy upadek: erę mesjańską opisano tu symbolicznie jako powrót do rajskiego pokoju.

7 Krowa i niedźwiedzica przestawać będą ze sobą przyjaźnie, młode ich razem będą legały. Lew też jak wół będzie jadał słomę. 

8 Niemowlę igrać będzie na gnieździe kobry, dziecko włoży swą rękę do kryjówki żmii. Ps 91,13

11,6-8. Zachowanie zwierząt jako sposób przedstawienia sytuacji utopijnej. Pochodzący z czasów sumeryjskich mit zatytułowany Enki i Ninhursag opisuje utopijną sytuację, w której lew nie zabija, wilk zaś nie porywa owcy. W innych utworach o charakterze utopijnym opisuje się brak drapieżników (w opowieści o Enmerkarze i Panu Aratta - węża, skorpiona, lwa lub wilka).

9 Zła czynić nie będą ani działać na zgubę po całej świętej mej górze, bo kraj się napełni znajomością Pana, na kształt wód, które przepełniają morze. Ha 2,14; Jr 31,33-34; Iz 40,5

Powrót wygnańców

10 Owego dnia to się stanie: Korzeń Jessego stać będzie na znak dla narodów. Do niego ludy przyjdą po radę, i sławne będzie miejsce jego spoczynku. Rz 15,12; Ap 22,16

11,10-16 Poemat ten, datowany na koniec wygnania babilońskiego, został włączony w to miejsce Iz z powodu wzmianki o korzeniu Jessego (w. 10; por. w. 1).

11,10. Chorągiew/znak. Chorągwie lub znaki używane były do zwoływania wojsk z danego obszaru, wskazywały również miejsce zbiórki lub położenie obozu. Często znajdowały się na nich symbole pokoleń lub oddziałów. W Egipcie oddziały nosiły nazwę boga, pod którego sztandarami służyły (np. oddział Amona, oddział Seta), zaś sztandary umożliwiały ich identyfikację za pomocą symbolów bóstwa, które się na nich znajdowały.

11 Owego dnia to się stanie: Pan podniesie po raz drugi rękę, aby wykupić Resztę swego ludu, która ocaleje, z Asyrii i z Egiptu, z Patros i z Kusz, z Elamu i Szinearu, z Chamat i z wysp na morzu.

11,11 Wyliczenie krajów, w których Żydzi podczas niewoli babilońskiej żyli w diasporze: Patros w Górnym Egipcie, Kusz, tzn. Etiopia, Elam, czyli Persja, Szinear, czyli Babilonia, Chamat w Syrii; wyspy oznaczają Grecję, a ogólniej — odległe wybrzeża.

11,11. Miejsca wygnania. Miejsca, które tutaj wymieniono, nie muszą oznaczać lokalizacji, do których zesłano Izraelitów. Są raczej odpowiednikiem czterech stron świata pojawiających się w następnym wersecie. Jako pierwszą wymieniono Asyrię jako faktyczne miejsce pobytu wygnańców, a także jako przedstawicielkę ziem północno-wschodnich. Egipt, położony na południowym zachodzie, wymieniony jako trzy państwa nad Nilem, m.in. królestwo Nubii (Kusz), Elamu i Babilonii, oznacza rubieże południowo-wschodnie, zaś Chamat - obszary leżące na północy. Na koniec, „wyspy” to sposób wskazania obszarów położonych najdalej na zachodzie.

12 Podniesie znak dla pogan i zgromadzi wygnańców Izraela; rozproszonych z Judy pozbiera z czterech stron świata. Iz 49,22

11,12. Z czterech stron świata. Był to typowy dla starożytności sposób opisania zamieszkanego świata. W literaturze akadyjskiej pojawiają się wzmianki na temat królów rządzących czterema stronami świata, najprawdopodobniej oznaczające najodleglejsze wybrzeża lub rubieże na czterech głównych kierunkach geograficznych. Nie chodzi zatem o cztery „kawałki geograficznego ciasta”, lecz o cztery krawędzie, obejmujące wszystko, co jest w nich zawarte.

13 Wówczas ustąpi zazdrość Efraima i przeciwnicy Judy będą wytraceni. Efraim nie będzie więcej zazdrościł Judzie, a Juda nie będzie więcej trapił Efraima. Jr 3,18+

11,13 W perspektywie mesjańskiej prorocy często zapowiadają koniec schizmy i pojednanie Izraela z Judą (Oz 2,2; Mi 2,1-2; Jr 3,18; 23,5-6; 31,1; Ez 37,15-27; Za 9,10).

14 Napadną na tyły Filistynów, na zachodzie, i razem obrabują mieszkańców na wschodzie; na Edom i Moab rozciągną swą władzę, i Ammonici będą im poddani. Jr 49,2

11,14. Najbliżsi sąsiedzi. Podczas gdy w poprzednim wersecie ukazano perspektywę uniwersalną, tutaj uwaga przesuwa się na najbliższych sąsiadów Izraela od strony wschodu, zachodu i południa.

15 A Pan osuszy odnogę Morza Egipskiego gwałtownym swym podmuchem i potrząśnie ręką na Rzekę, i rozdzieli ją na siedem odnóg, tak że da się ją przejść w sandałach.

11,15 osuszy. Według przekładów starożytnych. Tekst hebr.: „wyda na przekleństwo”.

— „Rzeka” to Eufrat.

11,15. Odnoga Morza Egipskiego. Jest to jedyny fragment biblijny, w którym pojawia się wzmianka o Morzu Egipskim, dlatego trudno ten akwen zlokalizować w sposób pewny. Większość komentatorów sądzi, że chodzi o Zatokę Sueską.

11,15. Potrząśnie ręką na Rzekę, i rozdzieli ją na siedem odnóg. W Mezopotamii regulowano zasoby wodne wykorzystywane do irygacji poprzez oddzielanie i odpowiednie kierowanie sztucznych odnóg i kanałów odprowadzających wodę z systemu rzecznego. Zmieniając bieg wód, kanały spowalniały nurt rzeczny.

16 Utworzy się droga dla Reszty Jego ludu, która przetrwa wygnanie w Asyrii, podobnie jak się to stało dla Izraela, kiedy ten wychodził z krainy egipskiej. Iz 35,8; Iz 40,3; Iz 43,19; Iz 49,11; Iz 57,14; Iz 62,10; Ba 5,7 Wj 14,22

11,16 Opisane tu cuda są powtórzeniem tych, których dokonali Mojżesz i Jozue: przejście przez morze i przez Jordan. Powrót wygnańców przedstawiono jako nowe Wyjście (por. 40,3 oraz przyp.).

Iz 12

Hymn dziękczynny

1 Ty powiesz w owym dniu: Wychwalam Cię, Panie, bo rozgniewałeś się na mnie, lecz Twój gniew się uśmierzył i pocieszyłeś mnie. Wj 15,2

12,1-6 Psalm, którego data i pochodzenie są niepewne, został tu włączony, by pełnić rolę zakończenia Księgi Emmanuela. Jest to hymn wdzięczności udręczonego człowieka, któremu Bóg pomógł i którego wyzwolił. Druga część, bardziej liryczna, opiewa chwałę Jahwe.

2 Oto Bóg jest zbawieniem moim! Będę miał ufność i nie ulęknę się, bo mocą moją i pieśnią moją jest Pan. On stał się dla mnie zbawieniem!

12,2 Trzeci stych za grec. i 1 QIza (por. Wj 15,2). Tekst masorecki: „i pieśnią, i Jah (jest) Jahwe”.

3 Wy zaś z weselem wodę czerpać będziecie ze zdrojów zbawienia. Iz 55,1; J 4,1+

4 Powiecie w owym dniu: Chwalcie Pana! Wzywajcie Jego imienia! Rozgłaszajcie Jego dzieła wśród narodów, przypominajcie, że wspaniałe jest imię Jego! Ps 105,1

5 Śpiewajcie Panu, bo uczynił wzniosłe rzeczy! Niech to będzie wiadome po całej ziemi! 6 Wznoś okrzyki i wołaj z radości, mieszkanko Syjonu, bo wielki jest pośród ciebie Święty Izraela!

12,1-6. Pieśni zwycięstwa. Wyobrażenie rozgniewanego bóstwa, które wymierza sprawiedliwą karę jakiemuś narodowi, pojawi się ponownie w Iz 40,1-2. Wezwanie do chwalenia Bożego imienia znaleźć można również w wielu psalmach, m.in. Ps 22,23-26 i 116,13-14. Owa teodycea Bożego gniewu, uzupełniona motywem przywrócenia pomyślności, pojawia się również w inskrypcji króla Moabitów, Meszy. Król opisuje jak ich bóg, Kemosz, zezwolił na tymczasowe podbicie kraju, w końcu jednak udzielił zwycięstwa nad wrogami. Podobnie asyryjskie roczniki Assarhaddona, Salmanassara I i Tukulti-Ninurty I wielbią ich tryumfującego boga Aszura, który sprawuje „uniwersalne panowanie” i udziela im władzy ujarzmiania i poddawania sobie wszystkich narodów.

Iz 13

MOWY WIESZCZE PRZECIW NARODOM POGAŃSKIM

Wyrok na Babilon Iz 21,1-10; Iz 47,1-15; Jr 50-51; Ap 17-18

1 Wyrok na Babilon, który ujrzał Izajasz, syn Amosa.

13,1—23,18 Rozdziały te są proroctwami skierowanymi przeciwko obcym narodom. Podobne zbiory występują w Jr 46-51 i Ez 25-32. Niniejszy wchłonął także teksty napisane po Izajaszu, chodzi tu zwłaszcza o proroctwa przeciw Babilonowi w rozdz. 13-14.

13,1-22 Poemat pochodzi z końca wygnania: Babilon, ciągle jeszcze wspaniały (w. 19), upadnie pod razami Medów (w. 17; por. w. 5). Z literackiego punktu widzenia jest to qînah, czyli „lamentacja” (por. 1,21+).

13,1. Mowy przeciwko cudzoziemskim narodom. Zob. komentarz do Jr 46,1.

13,1. Babilon w czasach Izajasza. W okresie działalności prorockiej Izajasza (druga połowa VIII w. przed Chr.) imperium neoasyryjskie znajdujące się pod panowaniem władców z dynastii Sargonidów, Sargona II i Sennacheryba, było najpotężniejszym państwem w historii świata. Rozciągało się na całym niemal obszarze Bliskiego Wschodu, a nawet, w krótkim okresie, objęło swoją dominacją Egipt. To właśnie w tym czasie Babilon i jego chaldejscy władcy zostali podbici przez Asyryjczyków, podobnie jak inne państwa tego rejonu. Jednak, tak jak Medowie z zachodniego Iranu, co jakiś czas rzucali wyzwanie asyryjskiej hegemonii, wzniecając powstania lub starając się pozyskać sprzymierzeńców Asyrii i jej państwa wasalne. Szczególnych kłopotów nastręczał Asyryjczykom Merodak-Baladan, który przynajmniej dwukrotnie usunął asyryjskich władców Babilonu. W końcu, w 689 przed Chr., Sennacheryb złupił miasto i nadał sobie tytuł króla Babilonu. Tuż po 660 przed Chr., gdy imperium asyryjskie zaczęło się chylić ku upadkowi, Babilończycy i Medowie połączyli swoje siły, wywierając jeszcze większą presję na ostatniego z wielkich królów asyryjskich, Asurbanipala. Jego śmierć w 627 przed Chr. wyznaczała kres światowej hegemonii Asyrii oraz pojawienie się Nabuchodonozora i imperium neobabilońskiego.

2 Na łysej górze zatknijcie znak, podnieście okrzyk wojenny; dajcie znak ręką, by weszli w bramy książęce. 3 Ja dałem rozkaz Mnie poświęconym, z powodu mego gniewu zwołałem moich wojowników, radujących się z mej wspaniałości.

13,3 Mnie poświęconym. Por. Jr 51,27.28 (przeciw Babilonowi); Jr 6,4; 22,7; Jl 4,9 (przeciw Jerozolimie). Poświęcenie wojowników jest jednym z aspektów świętej wojny (Joz 3,5). Te nowe wojny Jahwe nie są jednak prowadzone na korzyść Izraela, a nawet mogą być skierowane przeciw niemu.

4 Uwaga! Gwar na górach jakby tłumu mnogiego. Uwaga! Wrzawa królestw, sprzymierzonych narodów. To Pan Zastępów robi przegląd wojska przed bitwą. 5 Przychodzą z dalekiej ziemi, od granic nieboskłonu, Pan i narzędzia Jego gniewu, aby spustoszyć całą ziemię. 

6 Zawyjcie, bo bliski jest dzień Pański, nadchodzi jako klęska [z rąk] Wszechmocnego. Jl 1,15; Ez 30,2-3; Am 5,18

7 Dlatego wszystkie ręce opadają, topnieją wszystkie serca ludzkie. 

8 [Oni] truchleją, ogarniają ich męki i boleści, wiją się z bólu jak ta, która rodzi; jeden na drugiego patrzy osłupiały, oblicza ich są w płomieniach. Jr 4,31+; Iz 21,3; Iz 26,17

9 Oto dzień Pański nadchodzi okrutny, najwyższe wzburzenie i straszny gniew, żeby ziemię uczynić pustkowiem i wytracić z niej grzeszników. 

10 Bo gwiazdy niebieskie i konstelacje nie będą jaśniały swym światłem, słońce się zaćmi od samego wschodu, i swoim blaskiem księżyc nie zaświeci. Am 8,9+

13,10. Gwiazdy niebieskie. Konstelacje gwiazd w Enuma Elisz, mezopotamskim eposie o stworzeniu, uważane były za boskie zgromadzenia wielkiego boga Marduka, umieszczone na niebie, by stały na straży sił natury i pomagały mu w panowaniu nad stworzeniem. Ponieważ sądzono, że ruchy ciał niebieskich są omenem przyszłych wydarzeń ziemskich, obserwacje astronomiczne były prowadzone nieprzerwanie i skrupulatnie odnotowywane (przykładem może być zbiór zatytułowany Enuma Anu Enlil). W końcu wiedzę tę wykorzystano do opracowywania indywidualnych horoskopów w Mezopotamii, Egipcie i Grecji. Pomyślne i niepomyślne dnie określano, radząc się magów i astrologów. Mezopotamskie konstelacje gwiazd zawierały: postacie zwierzęce, np. kozła (= Lira) i węża (= Hydra); przedmioty, np. luk (= Syriusz) i wóz (= Wielki Wóz). Do najbardziej popularnych gwiazdozbiorów należały Plejady, często przedstawiane na pieczęciach pochodzących nawet z obszaru Palestyny i Syrii. Zachowały się neoasyryjskie rysunki konstelacji gwiazd.

13,10. Zaćmienie gwiazd, słońca i księżyca. Ogłaszając, że w „dniu Pańskim” zaćmi się niebo i wszystkie ciała niebieskie, Izajasz daje do zrozumienia, iż chwała Jahwe przyćmi blask wszystkich rzekomych bogów (porównaj język Ps 104,19-22, w którym Jahwe sprawuje władzę nad księżycem i słońcem). Ponieważ Asyria i Egipt oddawały cześć bogu słońca (odpowiednio Szamaszowi i Amonowi) jako swemu naczelnemu bóstwu, zaś bóg księżyca Sin odgrywał doniosłą rolę w Babilonii, prorok zwraca się przeciwko tym bóstwom i ich aroganckim wrogim narodom. Taki zwiastun nastania ciemności, podobny do pojawiającego się w inskrypcji o Balaamie z Deir Alla, ogólnie przepowiada czas wielkich katastrof, jednak przesłanie Izajasza, w którym „mniejsze światła” gasną przyćmione blaskiem Jahwe, ma charakter tryumfalny.

WYOBRAŻENIA ŻYCIA POŚMIERTNEGO W IZRAELU I NA BLISKIM WSCHODZIE. Szeol to hebrajskie słowo oznaczające świat umarłych. Chociaż wysłanie człowieka do Szeolu mogło być uważane za akt sądu, sam w sobie nie był on jednak miejscem sądu i, jako takie - przeciwieństwem nagrody w niebie. Słowo to jest czasami synonimem „grobu”, bowiem grób stanowił bramę, przez którą człowiek wkraczał do świata umarłych. Izraelici wierzyli, że duchy zmarłych istnieją nadal w tym świecie cieni. Chociaż nie utrzymywano, że ten sposób istnienia jest przyjemny, w Starym Testamencie Szeol nigdy nie był łączony ze znoszeniem udręk w ogniu piekielnym (obraz pojawiający się w Iz 66,24 nie ma związku z Szeolem). Nie jest jasne, czy istniała jakaś alternatywa wobec Szeolu. Ludzie wybawieni od niego pozostawali raczej wśród żywych, zamiast udać się w inne miejsce zaświatów. Mglista idea innego miejsca pojawia się w epizodzie Henocha i Eliasza, którzy uniknęli grobu i, przypuszczalnie, nie trafili do Szeolu. Teksty te jednak bardzo niejasno wypowiadają się na temat innych możliwości. Nie mając innych objawień, starożytni Izraelici wierzyli ogólnie w to samo, co ich kananejscy i mezopotamscy sąsiedzi.

W wierzeniach mezopotamskich zmarły musiał przebyć pustynię, góry i rzekę, a następnie zejść przez siedem bram do podziemnego świata. Chociaż w literaturze mezopotamskiej miejsce to opisane jest jako pogrążone w mroku, zaś jego mieszkańcy jako odziani w ptasie pióra i żywiący się prochem, pojawiają się również bardziej optymistyczne wyobrażenia. Zmarli cieszyli się odrobiną światła podczas przechodzenia boga słońca przez ich podziemny świat, gdy w krainie żyjących panowała noc, by słońce mogło pojawić się na wschodzie następnego ranka. Władcy podziemnego świata, Nergal i Ereszkigal, mieli do pomocy grupę sług zwanych Anunnaki. Mimo ponurych opisów świata umarłych nikt jednak nie próbował cofnąć się od jego bram, ponieważ alternatywą było błąkanie się ducha po ziemi i brak dostępu do ofiar pogrzebowych.

11 Ja ukarzę świat za jego zło i niegodziwców za ich grzechy. Położę kres pysze zuchwałych i dumę okrutników poniżę. 12 Uczynię człowieka rzadszym niż najczystsze złoto, i śmiertelnika – droższym niż złoto z Ofiru.

13,12. Złoto z Ofiru. Szczególna czystość złota z Ofiru jest tutaj miarą oczyszczenia ludzkości przez Jahwe. Położenie Ofiru nadal pozostaje nieznane, chociaż uczeni wskazują różne miejsca w Arabii i Afryce Wschodniej (Zimbabwe lub Somalię; 1 Krl 9,28). Wzmianka na temat Ofiru pojawiająca się na inskrypcji z Tell Kasile (VIII w. przed Chr.) potwierdza, że nazwa Ofir stała się synonimem czystości.

13 Dlatego niebiosa się poruszą i ziemia się wstrząśnie w posadach, na skutek oburzenia Pana Zastępów, gdy rozgorzeje gniew Jego.

13,13. Niebiosa się poruszą i ziemia się wstrząśnie w posadach. Język używany przez Izajasza jest podobny do stosowanego w opisach teofanii „boga burzy”, często pojawiających się ugaryckim cyklu epik o Baalu. Boski wojownik manifestuje się w bolesnych konwulsjach natury, silnych wiatrach i gromach z nieba, które niemal rozdzierają tkankę ziemi. Podobny przykład znaleźć można w pieśni uwielbienia wznoszonej przez Dawida w 2 Sm 22,8-16 (zob. komentarz do tego fragmentu).

14 I stanie się tak: jak gazela zgubiona i jak trzoda, której nikt nie chwyta, każdy powróci do swego narodu, każdy ucieknie do swojego kraju. 

15 Każdy, kogo znajdą, będzie przebity, każdy schwytany polegnie od miecza. Jr 51,20-23

16 Dzieci ich będą roztrzaskane na ich oczach, ich domy będą splądrowane, a żony ich zgwałcone. Oz 10,14+

17 Oto Ja pobudzam przeciw nim Medów, którzy nie cenią sobie srebra ani w złocie się nie kochają.

13,17 Medowie to indoeuropejskie plemiona wojowników, najpierw sprzymierzone z Babilonią przeciw Asyrii. Potem, razem z Persami pod Cyrusem, doprowadzą w r. 539 do zrujnowania Babilonii.

13,17. Medowie. Wzmianki o plemionach i królach Medów zaczynają się pojawiać w dokumentach asyryjskich ze schyłku IX wieku przed Chr., szczególnie w związku z pozyskiwaniem koni i przejmowaniem kontroli nad szlakami handlowymi prowadzącymi przez góry Zagros. Tiglat-Pileser III i Sargon II najeżdżali ich ziemie kilkakrotnie, nakładając daniny i deportując część ludności (2 Krl 17,6). Medowie zamieszkiwali obszar centralny zachodniego Iranu, stolicę mając w Ekbatana. Irańskie królestwo Elamu panowało nad ziemiami leżącymi na południu. Wydaje się, że plemiona te zjednoczyły się dopiero w VII wieku przed Chr., gdy ich król, Kiaksares, połączył ich siły z Nabuchodonozorem i Chaldejczykami z Babilonu, by wspólnie zaatakować i zniszczyć Niniwę (612 przed Chr.). Później Medowie zostali podbici lub wchłonięci przez imperium Achemenidów pod wodzą Cyrusa II w 550 przed Chr. (Est 1,3).

13,17. Brak zainteresowania srebrem lub złotem. Jak potwierdzają roczniki Sennacheryba, oblężone miasto mogło się wykupić za wysoką cenę (2 Krl 18,13-16). Medowie cieszyli się jednak sławą okrutnych wojowników, których po rozpoczęciu kampanii wojennej nie można było przekupić ani zaspokoić daniną (zob. So 1,18).

18 Wszyscy chłopcy będą roztrzaskani, dziewczynki zmiażdżone. Nad noworodkami się nie ulitują, ich oko nie przepuści także niemowlętom. 19 Wtedy Babilon, perła królestw, klejnot, duma Chaldejczyków, stanie się jak Sodoma i Gomora, gdy Bóg je wywrócił.

13,19. Pokonanie Babilonu. Mimo tego, że Asyria była źródłem głównych zniszczeń w Izraelu za czasów Izajasza, imperium to postrzegane jest jako „rózga Bożego gniewu” (Iz 10,5), chociaż pojawia się zapewnienie, że nadejdzie również czas jego sądu (Iz 14,15). W ten sposób usunięcie krótkotrwałej monarchii chaldejskiej, pozostającej pod panowaniem Merodak-Baladana, dostarcza pierwszego przykładu w ramach szerszego obrazu „dnia Pańskiego”, który w końcu otworzy drogę do nastania nowego wieku. Bit Jakin, plemię Chaldejczyków, które zamieszkiwało niegdyś obszar rozciągający się na południe od Babilonii, objęło panowanie nad Babilonem w 722 przed Chr. Najpierw wyruszył przeciwko nim Sargon II, następnie Sennacheryb; ostateczne rozstrzygnięcie nastąpiło jednak dopiero wówczas, gdy u schyłku 689 przed Chr. wybuchło wiele powstań i gdy Sennacheryb zrównał miasto z ziemią, niszcząc większość jego monumentalnych budowli. Zburzenie miasta złamało Chaldejczyków na całe stulecie, zaś pamięć o tym wydarzeniu oraz widok zniszczeń można było porównać do losu Sodomy i Gomory. Tymczasem udział Medów wskazuje, że ten los Babilonu był dopiero wstępem do ostatecznego spełnienia Izajaszowego proroctwa, gdy Medowie i Persowie zdobyli miasto w 539 przed Chr.

20 Nie będzie nigdy więcej zamieszkany ani zaludniony z pokolenia w pokolenie. Nie rozbije tam Arab namiotu ani pasterze nie staną na postój. Iz 34,10-17

13,20. Los Babilonu. Opis wielkiego zniszczenia i opustoszałego miasta zgodny jest ze schematem lamentacji nad losem miasta, pojawiającym się w lamentacjach sumeryjskich nad upadkiem Ur (ok. 2000 przed Chr.). Innym przykładem jest wyrocznia zagłady zawarta w egipskich Widzeniach Neferti, opisujących upadek starego królestwa, pozostawienie ludu bez przywództwa, wyschnięcie kanałów i wystawienie Egiptu na inwazję ludów azjatyckich oraz plemion pustynnych. Ostateczną klęskę Babilonowi zadali jednakże nie jego wrogowie, lecz zmiana biegu Eufratu, co spowodowało, że sławne miasto przekształciło się w opuszczone przez ludzi pustkowie.

21 Dziki zwierz tam mieć będzie swe leże, sowy napełnią ich domy, strusie się tam zagnieżdżą i kozły będą harcować. Kpł 17,7+

22 Hieny zawyją w jego zamkach i szakale w ozdobnych pałacach. Godzina jego się zbliża, jego dni nie będą przedłużone.

13,22 w... zamkach. BJ: „w... wieżach”, za Wulgatą. Tekst hebr.: „wdowy”.

Iz 14

Powrót z wygnania

1 Zaiste, Pan zlituje się nad Jakubem i znowu sobie obierze Izraela: da im odpocząć we własnej ojczyźnie. Cudzoziemiec przyłączy się do nich i zostanie wcielony do domu Jakuba. Iz 61,5

14,1-2 Niniejsza zapowiedź powrotu wygnanych i nawrócenia narodów nie znajduje się na swoim miejscu w tym zbiorze proroctw przeciw obcym ludom. Treściowo jest ona bliska Iz 49,22; 66,20. 14,3-23 Ten maszal, satyra na obalonego tyrana, mówi o królu Babilonii, niewątpliwie o Nabuchodonozorze albo Nabonidzie, i dlatego znajduje się w kontekście proroctw związanych z wygnaniem. Powstaje jednak pytanie, czy nie mamy tu faktycznie do czynienia ze starszym utworem, skierowanym przeciw któremuś z królów Asyrii, Sargonowi lub Sennacherybowi, a później przerobionym i dostosowanym do epoki wygnania.

2 Przyjmą ich narody i zaprowadzą do ich miejsca rodzinnego. Dom zaś Izraela weźmie ich sobie w posiadanie na ziemi Pańskiej, jako sługi i służące, tak że będzie trzymał w niewoli tych, którzy go trzymali, i panować będzie nad swoimi ciemiężycielami. So 2,9; Za 2,13

Satyra na śmierć tyrana

3 Wówczas, kiedy Pan da ci pokój po twych cierpieniach i kłopotach, i po twardej niewoli, którą cię przytłoczono, przyjdzie do tego, że 

4 rozpoczniesz tę satyrę na króla babilońskiego i powiesz: O, jakiż nadszedł koniec dla ciemięzcy! Jak ustała jego zuchwałość! Jr 50,23-24; Ap 18,9-19

14,4 zuchwałość! Według przekładów starożytnych oraz 1 QIza. Tekst masorecki skażony.

14,4. Pieśń szydząca. Izajasz posłużył się w tej pieśni schematem metrycznym pieśni żałobnej, parodiując jednak ten rodzaj wypowiedzi, bowiem raczej szydzi, niż wypowiada pochwałę zmarłego.

5 Połamał Pan laskę złoczyńców i berło panujących, 6 co smagało narody zajadle nieustannymi ciosami, co rządziło ludami z wściekłością, prześladując je bez miłosierdzia. 7 Cała ziemia odetchnęła uspokojona, szaleje z radości. 

8 Nawet cyprysy mają uciechę z ciebie i cedry libańskie: „Odkąd powalony leżysz, drwale nie wchodzą na nas”. Jr 51,48; Ap 19,1-2; Ap 18,20

14,8 Królowie Asyrii i Babilonii prowadzili wyrąb lasów libańskich na swoje budowle.

14,8. Drwal. Lasy Libanu królowie starożytnego świata uważali za skarb. Drewno drzew cedrowych było ważnym elementem świątyń i pałaców. Królowie chlubili się podbojem owych lasów i wycinaniem ich drzew. Nabuchodonozor nazywa je lasem Marduka, zaś w Eposie o Gilgameszu lasy cedrowe ukazane są jako własność bogów pilnowana przez budzącego grozę Huwawę. Najechanie i zagrabienie ich zasobów uważano za największe osiągnięcie. Podobne wyobrażenie pojawia się w Iz 37,24 i Ez 31.

9 Podziemny Szeol poruszył się przez ciebie, na zapowiedź twego przybycia; dla ciebie obudził cienie zmarłych, wszystkich wielmożów ziemi; kazał powstać z tronów wszystkim królom narodów. Ez 32,18-32; Lb 16,33+

10 Wszyscy oni zabierają głos, by ci powiedzieć: „Ty również padłeś bezsilny jak i my, stałeś się do nas podobny! 11 Do Szeolu strącony twój przepych i dźwięk twoich harf. Robactwo jest twoim posłaniem, robactwo też twoim przykryciem.

14,9-11. Zmarli władcy. W starożytnym świecie wierzono, że duchy zmarłych mogą powrócić na ziemię, by dręczyć żyjących. Pozycja i władza, jaką człowiek cieszył się za życia, były często przenoszone do życia pośmiertnego, być może z powodu wiary, że duch rad by je zachować. W opisie pojawiającym się w Księdze Izajasza nie chodzi jednak o powrót duchów umarłych. Król Babilonu ukazany został jako odarty z całej swojej władzy i majestatu. W mitologii kananejskiej bóg Mot, władca podziemnego świata, posiada cechy królewskie. Jednak to zstępujący do podziemnego świata Baal staje się przywódcą wszystkich upadłych bohaterów i czczonych przodków. W literaturze ugaryckiej określa się ich jako Rapiuma - tym samym słowem, które pewne przekłady oddają w wersecie 9 jako „duchy zmarłych” [BT: „cienie zmarłych”].

12 Jakże spadłeś z niebios, Jaśniejący, Synu Jutrzenki? Jakże runąłeś na ziemię, ty, który podbijałeś narody? Łk 10,18; Ap 8,10; Ap 9,1; Ap 12,9; J 12,31

14,12 W. 12-15 są zainspirowane najprawdopodobniej wzorcem fenickim. W każdym razie istnieje wiele punktów stycznych z poematami z Ras-Szamra: Gwiazda Poranna (BT: „Jaśniejący”) i Jutrzenka to dwie boskie postaci; Góra zgromadzeń jest tą, na której odbywały się zebrania bogów, jak u Greków Olimp. Ojcowie Kościoła interpretowali zachód Gwiazdy Porannej (Wulgata: „Lucyfera”) jako upadek księcia demonów.

14,12. Gwiazda poranna [BT: „Jutrzenka”]. Hebrajskie słowo helel nie pojawia się nigdzie indziej w Starym Testamencie. Wielu komentatorów, starożytnych i współczesnych, uważa, że jest to określenie Wenus, gwiazdy porannej. To właśnie ta interpretacja kryje się u podstaw greckiego tłumaczenia owego terminu oraz użytego w łacińskiej Wulgacie słowa luciferos (jaśniejący, tj. Wenus). Większość współczesnych badaczy uważa, że Izajasz posłużył się dobrze znaną opowieścią mitologiczną jako analogią do niepowodzenia i konsekwencji buntu i pychy króla Babilonu. Nie są jednak znane literackie paralele odpowiadające szczegółom buntu Helela.

14,12. Syn poranku [BT: „Syn Jutrzenki”]. Poranek (szahar) jest często personifikowany w Starym Testamencie, występuje również jako bóstwo w inskrypcjach fenickich i ugaryckich.

13 Ty, który mówiłeś w swym sercu: Wstąpię na niebiosa. Powyżej gwiazd Bożych postawię mój tron. Zasiądę na górze zgromadzeń, na krańcach północy. Łk 10,15 Ps 48,3+

14,13. Motyw buntu w niebie w kręgu kultur Bliskiego Wschodu. Niektórzy badacze dopatrują się pewnego podobieństwa pomiędzy opowieścią o Helelu a ugaryckim podaniem o bogu Attar. Pod nieobecność Baala, Attar chciał zasiąść na jego tronie (panować w jego miejsce), lecz stwierdził, że się do tego nie nadaje, i zajął swoje miejsce w podziemnym świecie. Chociaż imię Attara może mieć podobne znaczenie jak Helel, nie jest on synem Szahara (w przeciwieństwie do Helela); nie został też usunięty za próbę objęcia tronu Baala. Jednak motyw buntu przeciwko bogom był w starożytności powszechnie znany. Jednym z najlepszych przykładów na to w literaturze starożytnej jest mitAnzu; stworzenie o kształcie lwa-ptaka usiłuje tam zabrać Tablicę Przeznaczenia, dzięki której bogowie panowali nad światem. Anzu postanawia objąć władzę, wykradając tabliczkę naczelnemu bóstwu, Enlilowi. Wypowiada całą serię stwierdzeń rozpoczynających się słowami „uczynię/będę”, podobnych do tych, które wypowiada tutaj król: „Sięgnę po Tablicę Przeznaczenia bogów. Wezmę na siebie obowiązki bogów. Zasiądę na tronie i wydam dekrety. Obejmę panowanie nad wszystkimi bogami Igigi”. Pełna pychy arogancja była typowa dla tego rodzaju nieprzyjaciela.

14,13. Gwiazdy Boże. Hebrajskim słowem, którego użyto tutaj na oznaczenie boga, jest El. Chociaż Biblia określa niekiedy w ten sposób Boga Izraela, jest to także imię głównego bóstwa kananejskiego panteonu. W Starym Testamencie słowo „gwiazdy” oznacza czasami aniołów zgromadzonych na niebieskim dworze (Hi 38,7), zaś w tekstach ugaryckich i mezopotamskich może oznaczać bóstwa astralne.

14,13. Góra Obrad. Ponieważ w mitologii kananejskiej bogowie zamieszkiwali wysokie wyżyny (zob. następne hasło), zrozumiałe jest, że miejscem ich zgromadzeń były góry. El zwołuje zgromadzenie bogów panteonu na wyżynach Safon. Chociaż nie pojawia się tam określenie „góra obrad”, rada zbiera się na górze Ela.

14,13. Święta góra [BT: „na krańcach północy”]. W myśli Bliskiego Wschodu, podobnie jak w mitologii greckiej, pałac bóstwa znajdował się na wysokiej górze. W kręgu tych wyobrażeń nie było wielkiej różnicy pomiędzy szczytami gór a niebiosami. Według literatury ugaryckiej dom Baala miał się znajdować na górze Safon (powszechnie utożsamianej z górą Kasius, Dżebel al Akra, w Syrii, o wysokości 1742 m n.p.m.). Hebrajskie słowo safon oznacza „północ” i jest niekiedy tłumaczone jako święta góra.

14 Wstąpię na szczyty obłoków, podobny będę do Najwyższego. Ez 28,2; Dn 11,3-6; 2Tes 2,4; Dn 10,13+; Rdz 3,5; Ez 31,16-18; Ez 32,18-32

14,14. Najwyższy (Elyon). W Starym Testamencie słowo Elyon jest zwykle używane jako tytuł Jahwe. Ponieważ jednak pojawia się jako boski tytuł (i być może imię własne bogów) także w innych utworach literackich Bliskiego Wschodu (ugaryckich, aramejskich i fenickich), jego znaczenie, w takich kontekstach jak ten, pozostaje niejasne. W źródłach pozabiblijnych jest najlepiej znane jako tytuł Baala, pojawiający się w tekstach ugaryckich.

15 Jak to? Strącony jesteś do Szeolu, na samo dno Otchłani!

14,15. Do Szeolu, na samo dno Otchłani. W sumeryjskim micie posiadającym pewne wspólne elementy z mitem Anzu (zob. komentarz do Iz 14,13) bóg Ninurta pokonuje stworzenie o imieniu Anzu, jednak wiedziony ambicją, pragnie zachować władzę dla siebie. Kiedy Enki odkrywa jego zamiary, wrzuca Ninurtę do otchłani. Enki łaja go za to, że jest pełnym pychy arogantem, ustawicznie starającym się przejąć władzę, która mu się nie należy.

16 Którzy cię ujrzą, utkwią wzrok w tobie, zastanowią się nad tobą: „Czyż to nie ten, który trząsł ziemią, który obalał królestwa, 17 który świat cały zamieniał w pustynię, a miasta jego obracał w perzynę, który swych jeńców nie zwalniał do domu?” 18 Wszyscy królowie narodów, wszyscy oni spoczywają w chwale, każdy w swoim grobowcu.

19 A ty jesteś wyrzucony ze swego grobu jak ścierwo obrzydliwe, otoczony pomordowanymi, przebitymi mieczem, jak trup zbezczeszczony! Z tymi, których składają na kamieniach grobowego dołu, Jr 22,19

14,19 Drugi stych w BJ: „jak gałąź obrzydła”, „gałąź”, hebr. necer — aluzja do imienia Nabuchodonozor, hebr. Nebukadne’ccar. — Pozbawienie grobu było najgorszą formą przekleństwa (por. 1 Krl 13,21-22; Jr 22,19).

14,19. Tyś wyrzucony z twego grobu. Mitologiczna metafora pojawiająca się w wersetach 12-15 oddziela odpowiedź podziemnego świata (w. 9-11) od odpowiedzi ziemi (w. 9-11). Ponieważ okaleczone ciało wodza nieprzyjaciół często wystawiano na widok publiczny (zob. komentarz do 1 Sm 31,10), przechodzący mogli przystawać i oglądać je. Hebrajską frazę lepiej tłumaczyć jako „wyrzucony, pozbawiony grobu”, co oznacza, że król został pozbawiony właściwego pochówku. Równało się to ostatecznemu pohańbieniu i zbezczeszczeniu ciała, wierzono bowiem, że właściwy, urządzony w odpowiednim czasie pogrzeb wpływa na jakość życia pośmiertnego. Zob. komentarz do 1 Krl 16,4. W Eposie o Gilgameszu Enkidu, powróciwszy ze świata umarłych, opowiada Gilgameszowi, że ten, kto nie został właściwie pogrzebany, nie ma wytchnienia po śmierci, oraz że zmarli nieposiadający żyjących krewnych, którzy by się o nich troszczyli, żywią się jedynie odpadkami wyrzucanymi na ulicę. Babilońskie przekleństwo kojarzy pogrzeb z połączeniem ducha zmarłego z jego umiłowanymi. Wiemy, że nawet Izraelici wierzyli, że właściwy pochówek wpływa na życie pośmiertne człowieka i, podobnie jak ich sąsiedzi, grzebali ukochanych zmarłych z przedmiotami, które miały im ułatwić życie przyszłe - najczęściej z ceramicznymi naczyniami (napełnionymi pokarmem) oraz biżuterią (mającą odstraszać złe moce); czasami dołączano również narzędzia i przedmioty osobiste.

14,19. Los zabitych. Ewentualnością wystawienia ciała na widok publiczny był haniebny koniec, polegający na rzuceniu zwłok na stos ciał zabitych, lub podeptanie. Znaczenie „kamieni grobowego dołu” nie jest znane.

20 ty nie będziesz złączony w pogrzebie; bo ty wyniszczyłeś swój kraj, o śmierć przyprawiłeś swój naród. Nigdy już nie wspomną potomstwa złoczyńców.

14,20. Nie będzie wspomniane potomstwo złoczyńców. Wspomnienie imienia zmarłego było jednym ze sposobów okazania mu czci (zob. Rdz 48,16; Rt 4,14). Fraza ta może się również odnosić do wzywania imienia lub jego rozsławiania. W każdym razie jasne jest, że król ten nie zajmie ważnego miejsca w dziejach.

21 Przygotujcie rzeź dla jego synów z powodu niegodziwości ich ojca. Niech nie powstaną i nie wezmą świata w dziedzictwo, niech nie napełnią miastami powierzchni ziemi!

Wyrok na Babilonię

22 Powstanę przeciw nim – wyrocznia Pana Zastępów – i zgładzę imię Babilonu oraz resztę, ród i potomstwo – wyrocznia Pana. Iz 4,3+

14,22 Wiersze prozą — 22 i 23 — są najprawdopodobniej dodatkiem do poematu, akcentującym jego zakończenie.

23 Przemienię go w posiadłość jeżów i w bagna. I wymiotę go miotłą zagłady – wyrocznia Pana Zastępów.

Zapowiedź zagłady Asyrii Iz 10,24+

24 Przysiągł Pan Zastępów, mówiąc: Zaprawdę, jak umyśliłem, tak się stanie, i jak postanowiłem, tak nastąpi:

14,24-27 Jest to przepowiednia Izajasza, wygłoszona prawdopodobnie podczas najazdu Sennacheryba w r. 701 (por. 10,24-27; 30,27-33; 31,4-9; 37,22-29).

25 że złamię Asyrię na mojej ziemi i zdepcę ją na moich górach. Wówczas jej jarzmo z nich się zsunie, jej brzemię spadnie im z barków. Iz 9,3

14,25. Asyria. Sąd wypowiedziany pod adresem Asyrii wydaje się odnosić do zniszczenia wojsk Sennacheryba obozujących wokół Jerozolimy w 701 przed Chr. (zob. komentarz do Iz 10,16-19).

26 Taki jest zamiar powzięty przeciw całej ziemi, taka jest ręka wyciągnięta na wszystkie narody. 27 Jeżeli Pan Zastępów postanowił, kto się odważy przeszkodzić? Jeżeli ręka Jego wyciągnięta, kto ją cofnie?

14,26-27. Plany bóstwa. Chociaż istniały pewne trwałe postanowienia, których przestrzegania pilnowali bogowie, wyobrażenie bóstwa posiadającego plan zakrojony na wielką skalę niezbyt dobrze współgrało ze starożytnym politeizmem. Bogowie nie byli odporni na działanie czasu, nie sprawowali też uniwersalnej władzy. To znacznie ograniczało zdolność bogów, nawet tak wszechmocnych jak Aszur lub Marduk, do zrealizowania takiego planu, jaki powziął Jahwe tutaj i w innych fragmentach Księgi Izajasza. Mimo to królowie asyryjscy uzasadniali planem bogów swoje panowanie, podboje i rozszerzanie królestwa. Zamiary bogów miały zazwyczaj ograniczony horyzont czasowy. Mieszkańcy Bliskiego Wschodu wierzyli, że rok rocznie w święto Nowego Roku bogowie spotykają się ze sobą, by uzgodnić posunięcia na następnych dwanaście miesięcy. Te postanowienia miały być zapisywane na tabliczkach losu i wcielane w życie przez kolejny rok. Aby dowiedzieć się czegoś więcej o planach bogów, stosowano zazwyczaj praktyki wróżbiarskie.

Przestroga dla Filistynów

28 W roku śmierci króla Achaza został ogłoszony następujący wyrok:

14,28 Proroctwo to może pochodzić z okresu przed najazdem Sennacheryba. „Kijem, który smagał” Filisteę byłby Sargon II, parokrotnie, ostatnio w r. 711, dokonujący tam napaści (por. 20,ln). Umarł on w r. 705, ale jego następca, Sennacheryb, „żmija” i „smok skrzydlaty”, będzie przeciwnikiem jeszcze straszniejszym. Jeśli to słuszna interpretacja, wówczas odniesienie tej przepowiedni do śmierci Achaza musi być dodatkiem: ktoś zidentyfikował „żmiję” i „smoka skrzydlatego” z synem Achaza, Ezechiaszem, który według 2 Krl 18,8 zniszczył Filisteę.

14,28. Chronologia. Chronologia tego okresu jest bardzo złożona, trudno jest więc ustalić rok śmierci Achaza. W pewnych rachubach okres panowania Achaza zazębia się z okresem regencji jego syna, Ezechiasza, kiedy to rolę głównego przywódcy odgrywał ten ostatni (być może z powodu wpływów stronnictwa antyasyryjskiego w izraelskiej administracji). Achaz mógł umrzeć już w 726 lub dopiero w 715 przed Chr. Wcześniejszą hipotezę potwierdza synchroniczna wzmianka z 2 Krl 17,1.

29 Nie ciesz się, cała ty Filisteo, iż został złamany kij, co cię smagał, bo z zarodka węża wyjdzie żmija, a owocem jej będzie smok skrzydlaty.

14,29. Filistyni w VIII w. przed Chr. Za panowania Ozjasza Filistea znajdowała się pod kontrolą Judy. Dominacja ta utrzymywała się przez 1 poł. VIII w. przed Chr. W okresie panowania Achaza Filistea wywalczyła sobie niepodległość i sama stała się agresorem. Po powstaniu imperium neoasyryjskiego była ona celem ataków, podobnie jak inne narody z tego regionu. Tiglat-Pileser wyruszył przeciwko Gazie podczas swojej kampanii w 734 przed Chr., wówczas też miasta Filistei stały się asyryjskimi wasalami płacącymi daninę. Kiedy na tron wstąpił Sargon, Filistyni podjęli próbę wyzwolenia się spod dominacji Asyrii, lecz w 720 przed Chr. Filistea ponownie stała się celem wojskowej operacji Asyrii i Gaza czym prędzej zaczęła demonstrować swoją lojalność. W 712 przed Chr. Sargon udał się na zachód, by stłumić powstanie pod wodzą Aszdodu. Ekron i Gat stały się wówczas także celem jego ataku. Kampania Sennacheryba z 701 przed Chr. przyniosła zmiany na tronie w kilku filistyńskich miastach, jednak tylko Ekron trzeba było oblegać. Przez większość VIII i VII w. przed Chr. Filistyni dzielili los swoich sąsiadów z Judy.

30 Ale ubodzy paść będą na moich pastwiskach i nędzarze odpoczną bezpiecznie, podczas gdy Ja uśmiercę głodem twe potomstwo i wygubię twoje ostatki.

14,30 wygubię. Według Wulgaty i 1 QIza. Tekst masorecki: „wygubi”.

31 Zawyj, bramo! Krzycz, miasto! Zadrżyj, cała Filisteo! Bo z północy nadciąga dym i nikt się nie odrywa od jego oddziałów. Iz 20,1; Jr 1,13n

14,31 z północy. Z tego kierunku prowadzono każdy najazd asyryjski i babiloński (por. Jr 1,15; 4,6; 6,1.22; Ez 26,7).

32 Co zaś trzeba odpowiedzieć posłom barbarzyńców? – To, że Pan założył Syjon i do niego się chronią nieszczęśliwi z Jego ludu.

14,32 W drugim stychu być może chodzi o posłów wysłanych przez Filistynów: posłowie ci mieli nakłonić Judę do koalicji przeciw Asyrii, tekst jednak nie jest pewny. Jakkolwiek rzecz by się miała, w odpowiedzi stwierdza się nienaruszalność Syjonu, osłanianego przez Jahwe.

14,31-32. Los Filistei. W końcu Filistea została pokonana przez Nabuchodonozora, zaś jej ludność deportowana, podobnie jak mieszkańcy Judy. Pięć miast zachowało w pewnym stopniu dawną świetność, lecz w okresie perskim ludność tego obszaru ulegała stopniowej asymilacji, wtapiając się w etniczną mozaikę imperium neoasyryjskiego.

Iz 15

Elegia nad Moabem

1 Wyrok na Moab; o tak, w nocy spustoszone, Ar-Moab zginęło! O tak, w nocy spustoszone, Kir-Moab zginęło! Jr 48; Ez 25,8-11; Am 2,1-3

15,1—16,14 Izajaszowe pochodzenie długiego poematu dotyczącego Moabu jest przedmiotem dyskusji. Niektórzy sądzą, że mamy tu do czynienia z rozmaitymi przepowiedniami wygłoszonymi w okresie przed Izajaszem, które on przejął i odniósł do swojej epoki (por. zakończenie prozą w 16,13-14). Inni datują je albo część z nich na czasy późniejsze, po Izajaszu. Istnieje wiele paralel między tymi poematami a przepowiednią o Moabie w Jr 48.

15,1 Spustoszenie objęło całą ziemię moabską, której główne miasta zostały wymienione w w. 1-4, w przybliżeniu od południa ku północy, od Kir (Kerak) aż do Cheszbonu i Eleale, położonych na północ od Nebo i Medeby (Madaba). W. 5-9 zawierają opis ucieczki mieszkańców ku południowi: Soar (por. Rdz 19,22) i Potok Wierzbowy to południowe granice Moabu.

15,1. Moab w VIII wieku przed Chr. Podobnie jak wiele innych syryjsko-palestyńskich państw z VIII w. przed Chr. Moab znajdował się pod asyryjską hegemonią. W kilku tekstach asyryjskich wymienia się królów Moabitów, który płacili daninę lub uczestniczyli w wybuchających co jakiś czas powstaniach koalicji owych małych państewek (o powstaniu Aszdodu w 713 przed Chr. czytamy na pryzmatoidzie z okresu panowania Sargona II). Ponieważ Izajasz wypowiedział te słowa we wczesnym okresie panowania Ezechiasza, zniszczenie miast Moabitów było przypuszczalnie spowodowane raczej przez napaść plemion pustyni niż Asyryjczyków. Z roczników Sennacheryba jasno wynika, że Moab podejmował próby wewnętrznej integracji w okresie kampanii Asyryjczyków z 701 przed Chr., kiedy to znaczna część Judy została zniszczona, zaś Jerozolima oblężona. W rezultacie prorocy Izraela (Am 2,1-5, Jr 48) wymieniają zwykłe Moab wśród wrogów swojego narodu.

2 Córa Dibonu wstąpiła na wyżyny, by płakać; nad Nebo i nad Medebą Moab lamentuje. Ostrzyżona każda jego głowa, każda broda zgolona. Jr 48,37-38

15,2 Pierwszy stych za Targumem i przekładem syr. Tekst hebr.: „wstępuje do świątyni i do Dibonu”.

3 Na jego ulicach przywdziewają wory, na jego dachach i na placach wszyscy lamentują, we łzach się rozpływają.

15,2-3. Praktyki żałobne. W krajach Bliskiego Wschodu zbiorowe lub indywidualne lamentacje obejmowały zawodzenie, golenie włosów i brody, przywdziewanie pokutnego wora i leżenie/tarzanie się po ziemi. Wszystkie te obrzędy symbolizowały cierpienie, będąc jednocześnie wyrazem przejściowego (trwającego zwykle siedem dni) utożsamienia się ze zmarłym. Zob. komentarz do Mi 1,8 i 1,16, gdzie omówiono zwyczaje żałobne w kontekście pozabiblijnych dowodów z tekstów ugaryckich i asyryjskich.

4 Cheszbon i Eleale krzyczą, aż do Jahas słychać ich głos. Dlatego drżą nerki Moabu, zlękła się jego dusza. Jr 48,34; Lb 21,23

15,1-4. Miasta. Miasta, które wymieniono tutaj jako zniszczone lub zburzone, leżą wszystkie w północnej części Moabu: Kir (Kir-Chareset w Iz 16,7) położone było w górnej części Wadi el-Keradż i pełniło rolę stolicy okręgu Ar; Nebo i Medeba leżały na wschód od północnego krańca Morza Martwego w odległości ok. 32 km od Dibonu. Asyryjczycy zaatakowali również Cheszbon i Eleale położone na północny wschód od Nebo. Południe - miasta Dibon (32 km na północ od Kir) i Jahaz - najwyraźniej nie zostało najechane przez plemiona pustyni, lecz obawiało się przyszłych napaści.

5 Moje serce nad Moabem jęczy, jego uchodźcy idą aż do Soar Eglat Szeliszijja. O tak, drogą pod górę do Luchit z płaczem wstępują! O tak, na drodze do Choronaim podnoszą krzyk rozpaczy! Jr 48,36; Jr 48,34; Rdz 19,22

15,5 Moje serce. Według tekstu hebr. i por. 16,11. BJ: „Jego serce”, za grec. i Targumem.

— jego uchodźcy. Za 1 QIza. Tekst hebr.: „jego rygle”.

15,5. Trasa ucieczki. Kluczowym czynnikiem do ustalenia trasy ucieczki Moabitów jest Soar, nie udało się bowiem zlokalizować żadnego z innych miast, które zostały tutaj wymienione (ich nazwy pojawiają się jedynie w tekście paralelnym z Jr 48,3.5.34). Z Rdz 14,2-3 wynika, że Soar było jednym z miast leżących na równinie. Spekulacje dotyczące jego dokładnego położenia wskazują jednak na okolicę góry Nebo (Pwt 32,1-3), w pobliżu północnego krańca Morza Martwego, a także na obszar wokół południowego krańca Morza Martwego. W kontekście faktu, że atak opisany w Iz 15,1-4 skierowany był na Kir i Nebo, wydaje się, że południowa lokalizacja Soaru i innych miast jest bardziej odpowiednia jako kierunek ucieczki do bezpiecznego Edomu.

6 Zaiste, obszar wód Nimrim stanie się pustkowiem, bo trawa wyschła, zniknęła murawa, zabrakło zieleni.

15,6. Wody Nimrim. Przy kontynuowaniu tej samej linii rozumowania, którą zastosowaliśmy, ustalając trasę ucieczki Moabitów na południe, najbardziej właściwe wydaje się utożsamienie Nimrim (Jr 48,34) z Wadi en-Numeira, który płynie na zachód ku południowemu krańcowi Morza Martwego. Jest tam też miejsce, Numeira, które mogło być związane ze źródłem wody i pełnić rolę posterunku Moabitów.

7 Dlatego robią zapasy, a swe zasoby przenoszą za Potok Wierzbowy.

15,7. Potok Wierzbowy. Zakładając, że uchodźcy podążali na południe, ten porośnięty wierzbami/topolami wąwóz mógł być Wadi el-Hesa (rzeka Zared), wyznaczającym granicę pomiędzy Moabem a Edomem. Owa dolina (w niektórych miejscach sięgająca nawet 6,5 km) ma długość 56 km i kończy się u południowo-wschodniego krańca Morza Martwego (Lb 21,12).

8 Zaprawdę, krzyk obiega granice Moabu, aż do Eglaim brzmi jego biadanie, w Beer-Elim jego zawodzenie.

15,8. Eglaim. Wyrocznia Izajasza może wskazywać na południową lokalizację tego miejsca, nie udało się jednak wysunąć żadnej konkretnej hipotezy. Wśród możliwości wymienia się Adallim z jednej z list Euzebiusza (na południe od Rabba) oraz sugestię Aharoniego, że może chodzić o Mazra - miejsce położone na wschód od półwyspu Lisan.

15,8. Beer-Elim. Nie udało się dotąd w pełni zlokalizować tego miejsca. Niektórzy uczeni spekulują, że może chodzić o Beer z Lb 21,16, jednak duża liczba nazw miejsc rozpoczynających się od Beer, „studnia”, czyni tę hipotezę problematyczną. Posługując się linią rozumowania używaną w odniesieniu do innych miejsc w tej wyroczni, można oczekiwać, że chodzi o jakieś miejsce na południu, w pobliżu Morza Martwego, być może w okolicy El-Kerak.

9 Doprawdy, wody Dimonu są pełne krwi, bo zsyłam na Dimon dodatkowe klęski: lwa na ocalonych z Moabu i na pozostałych w kraju.

15,9 na Dimon. To może być dialektyczny wariant nazwy „Dibon” (por. w. 2), wybrany tu ze względu na brzmieniowe skojarzenie z krwią, hebr. dam.

15,9. Wody Dimonu. Z powodu jego bliskości do Wadi Ibn Hammad na równinie Moabitów, Dimon jest utożsamiane z Chirbet Dimna oddalonym o ok. 4 km na północny zachód od Rabba. Wstępne prace wykopaliskowe nie wykazały tam obecności ceramiki z okresu żelaza, nie prowadzono jednak rozleglejszych badań archeologicznych.

Iz 16

Ucieczka Moabitów do Judy

1 Poślijcie baranka dla władcy krainy, drogą przez pustynię do góry Córy Syjonu!

16,1 Trzeci stych w BJ: „z Seli, położonej w kierunku pustyni”. Wiersz trudny i rozmaicie interpretowany. Wydaje się, że zagrożeni najazdem Moabici szukają opieki u króla judzkiego albo chcą u niego znaleźć schronienie. Posłany baranek byłby znakiem uległości (2 Krl 3,4). Św. Hieronim tłumacząc: „Poślij, Panie, baranka, władcę ziemi”, proponuje dla tego wiersza interpretację mesjańską.

— Sela (czyli Skała) była często identyfikowana z dzisiejszą Petrą, położoną w kraju Edom, jednak w Moabie i na sąsiedniej pustyni musiało być więcej takich „Skał”

16,1. Baranek jako danina. Znaczna część równiny Moabitów nadaje się do wypasu stad owiec i kóz (Lb 32,4). Ponieważ hodowla zwierząt była ważnym ogniwem ich gospodarki, darowanie zwierząt stanowiło właściwą formę daniny (2 Krl 3,4). Roczniki asyryjskie często wymieniają ogromne ilości szlachetnych metali, niewolników i towarów luksusowych przekazywanych w daninie (bardziej prawdopodobne wydaje się jednak, że były to łupy wojenne). Jednak w warunkach normalnego opodatkowania poddanych ludów danina z owiec znacznie lepiej służyłaby zaspokojeniu potrzeb miejscowych urzędników (Asurbanipal II wymienia 1000 sztuk bydła i 10 000 owiec przekazanych mu w daninie przez wystraszonego władcę Hattina).

16,1. Sela. To hebrajskie słowo, oznaczające „skałę”, pojawia się tylko w kilku fragmentach Starego Testamentu jako nazwa miejsca. Najbardziej znanym przykładem jest tekst 2 Krl 14,7 dotyczący twierdzy Edomitów, która została zdobyta przez króla Judy Amazjasza. Badacze utożsamiają ją z Petrą lub współczesnym Sela oddalonym o 3,2 km na północ od Buseira. Miejsce wspomniane w wyroczni Izajasza nie zostało zidentyfikowane. Wydaje się mało prawdopodobne, by chodziło o to samo miejsce w Edomie, bowiem pozostałe nazwy pojawiające się w tym tekście oznaczają lokalizacje poza granicą z Edomem.

2 Jak ptactwo uciekające z opustoszałego gniazda, tak będą córki moabskie przy brodach Arnonu.

16,2. Brody/przeprawy przez Arnon. Dolina Amonu ma w pewnych rejonach szerokość 5 km i stanowi główną przeszkodę dla ruchu odbywającego się na kierunku północ-południe. Przeprawy, o których mowa w tekście, oznaczają punkty, w których biegnące z północy na południe szlaki przekraczały potok w pobliżu Dibonu (podobnie jak we wzmiance Meszy z Kamienia Moabitów). Byłoby to naturalne miejsce pokonania rzeki przez uchodźców moabickich oraz miejsce o dużym znaczeniu strategicznym (porównaj militarne znaczenie brodów w Księdze Sdz 12,5 i Jr 51,32).

3 Udziel nam rady, podaj wskazówkę, jak w nocy połóż twój cień w samo południe. Ukryj wygnańców, nie zdradź tułaczy!

16,3 W w. 3-4a są zreferowane słowa, którymi uciekinierzy moabscy błagali Judejczyków, by udzielili im tymczasowej gościny. Dla poparcia swojej prośby wyrażają oni w w. 4b-5 swoją ufność w chwalebną przyszłość Izraela, zwłaszcza w stałość tronu Dawida, ugruntowanego na obietnicach, których głosicielem często czynił się Izajasz.

4 Niech znajdą gościnę u ciebie rozbitki Moabu. Bądź im ucieczką przed pustoszycielem! Gdy ustanie ucisk, wtedy skończy się gwałt, ciemięzcy znikną z kraju,

16,4 Gdy ustanie ucisk. Próbowano też tłumaczyć: „aż ucisk ustanie”, i wiązać to zdanie z poprzedzającym, jednak żaden ze świadków tekstu nie wspiera tej interpretacji.

5 utrwalony będzie tron dzięki łasce, i dzięki wierności zasiądzie na nim pod namiotem Dawida sędzia troszczący się o prawo i dbały o sprawiedliwość!

Druga elegia o Moabitach

6 Słyszeliśmy o pysze Moabu, że pyszny bez granic, o jego zuchwałości i dumie, i popędliwej złości; niesłuszne są jego przechwałki. Jr 48,29-33

16,6 Ten wiersz, w BJ połączony z poprzednimi, zawiera — jak się zdaje — odpowiedź Judejczyków daną Moabitom.

7 Przeto Moabici zawodzą nad Moabem, wszyscy razem lamentują. Za rodzynkowymi plackami z Kir-Chareset tylko wzdychają strapieni.

16,7 Kir-Chareset, podobnie jak Kir-Chares z w. 11, należy utożsamić z Kir-Moab (Kerak, 15,1; por. 2 Krl 3,25). — Nazwy geograficzne, wymienione w następnych wierszach, od Cheszbonu po Eleale, są zgrupowane w północnych regionach Moabu, gdzie były winnice.

8 Bo marnieją niwy Cheszbonu i winnice Sibmy. Władcy barbarzyńców rozrzucili szlachetne jej winorośle, co aż do Jazer dochodziły, dosięgały pustyni; jej krzewy rozprzestrzeniały się aż poza morze. 9 Dlatego zapłaczę, jak płacze Jazer nad winnicami Sibmy. Zroszę cię swymi łzami, o Cheszbon i Eleale, bo na twe owoce i twe winobranie padł krzyk wojenny.

16,9 W końcowym stychu jedna z możliwych interpretacji tekstu. W BJ: „padł krzyk”, oraz rozumienie tego jako aluzji do radosnego krzyku winobrańców. Paralelizm z następnymi wierszami sprzyja tej interpretacji.

16,7-9. Miasta. Dokonując powtórnego przeglądu obszaru zniszczeń, wyrocznia dostarcza opisu materialnej i ekonomicznej ruiny północnej części Moabu. Opis obejmuje leżące na równinie miasta Cheszbon i Kir-Chareset (Kir; zob. Iz 15,1-4) oraz Jazer (Chirbet Gazzir leżące u północnego krańca Morza Martwego). Sibma i Eleale wymieniono jako położone w okręgu Cheszbonu, który był niegdyś własnością pokolenia Rubena (Lb 32,3.37; Joz 13,19). Położenie Sibmy jest niepewne, zaś Eleale jest ogólnie utożsamiane z Chirbet el-Al leżącym w odległości zaledwie 1,6 km na południowy wschód od Tell Hesban.

10 Radość i wesele zniknęły z sadów. W winnicach nie śpiewa się ani pokrzykuje. Wina w tłoczniach nie wygniata ten, który je tłoczył. Ustały przyśpiewki. 11 Dlatego trzewia me jęczą, jak cytra, nad Moabem, i moje wnętrze nad Kir-Chares. 12 Moab może się pokazywać, może się męczyć na wyżynach, może przyjść do swej świątyni, by się pomodlić, lecz nic nie uzyska.

Wyrok na Moab

13 Taka jest mowa, którą od dawna wypowiedział Pan przeciw Moabowi. 

14 Teraz zaś tak oświadcza Pan: Za trzy lata, takie jak są lata najemnika, za nic poczytana będzie chwalebna moc Moabu z całą jego mnogą ludnością, a jego ostatki będą nikłe, słabe, nic nie znaczące. Iz 4,3+

16,14 Ten dodatek prozą jest być może potwierdzeniem tego, że mamy tu do czynienia ze starą przepowiednią, zapowiadającą bardzo bliskie spełnienie (por. przyp. 15,1 — 16,14). „Lata najemnika” są ściśle policzone.

16,14. Los Moabu. Chociaż nie można podać żadnego historycznego wydarzenia, które odpowiadałoby wyroczni proroka przeciwko Moabowi, możliwe, że przyczyną zniszczenia kraju były napady plemion pustyni lub inwazja wojsk asyryjskich przechodzących przez ten rejon.

Iz 17

Wyrok na Damaszek i Samarię Jr 49,23-27; Am 1,3-6

1 Wyrok na Damaszek: Oto Damaszek przestanie być miastem, stanie się stosem gruzów.

17,1 Mimo takiego tytułu na początku wiersza, o Damaszku mówi się jedynie w pierwszej strofie (w. 1-3), w następnych wierszach pojawia się on tylko jako paralela z Izraelem. Proroctwo to może pochodzić z ok. 735 r., kiedy to Damaszek i Izrael sprzymierzyły się przeciwko Judzie (por. 7,1+). Damaszek zdobędzie Tiglat-Pileser w 732, a Samarię — Sargon w 721 r.

17,1. Damaszek. Wojna syryjsko-efraimicka (zob. komentarz do Iz 7,1), która rozgorzała w połowie lat 30. VIII przed Chr., zakończyła się, gdy asyryjski król Tiglat-Pileser III najechał Syrię i Izrael, niszcząc obydwa zbuntowane kraje (734-732 przed Chr.). Syryjskie królestwo, rządzone przez mającego stolicę w Damaszku Resina (zob. Iz 7,1-19), było głównym politycznym i gospodarczym rywalem Izraela. Wtrącało się ono w wewnętrzne sprawy Izraela i Judy i przez ponad dziesięć lat naruszało ich terytoria. Wydaje się jednak możliwe, że Resin przebrał miarkę, stając na czele antyasyryjskiej koalicji. Asyria nie mogła dopuścić do powstania rywalizującej z nią „Wielkiej Syrii”. W rocznikach asyryjskich zapisano, że zniszczenia poczynione w 732 przed Chr. były ogromne, wiele miejsc wyglądało po nich „jak wzgórza, po których przesunęła się fala powodzi”. Zrównano z ziemią większość obszaru Damaszku, a także rozdzielono ziemie Resina w Syrii, Zajordaniu i Galilei.

2 Na zawsze opuszczone jego miasta będą pastwiskiem dla trzód, które się [tam] pokładą, i nikt ich nie spłoszy.

17,2 Pierwszy stych za grec. Tekst hebr.: „opuszczone (będą) miasta Aroeru”, są jednak znane tylko dwa Aroery: jeden w Moabie nad Amonem, a drugi na terytorium Gada, czyli bardzo daleko od Damaszku.

17,2. Aroer. Asyryjska kampania prowadzona na obszarze Zajordania w naturalny sposób wiązała się ze zdobyciem strategicznej twierdzy Aroer nad Aronem (‘Ara’ir, oddalonego o 5 km nad południowy wschód od Dibonu oraz 4 km od Drogi Królewskiej). Twierdza ta strzegła przejścia przez dolinę Arnon i kontrolowała granicę pomiędzy Moabem a Ammonem. Możliwe, że początkowo znajdowała się ona w Tel Esdar (położonym 2,5 km na północ), później zaś, po jego zniszczeniu w VIII w. przed Chr., nazwano tak ‘Ara’ir.

3 Odbiorą warownię Efraimowi, a królestwo Damaszkowi. Z resztą zaś Aramu stanie się tak, jak z chlubą synów Izraela – wyrocznia Pana Zastępów. Iz 4,3+

17,3. Los Damaszku. W rocznikach Tiglat-Pilesera III opisano, jak w 732 przed Chr. władca ten całkowicie zniszczył 16 okręgów i większość miast Aramu, deportując część mieszkańców i przekazując panowanie nad większością miast i obszarów w Syrii innym, wierniejszym wasalom (lista zawiera nazwy 591 miast, które zostały zburzone). Damaszek - w poważnym stopniu zniszczony - jednak przetrwał, stając się stolicą nowo powstałej prowincji Asyrii. Później, w 720 przed Chr., Damaszek przyłączył się do kolejnej antyasyryjskiej koalicji, pod przewodnictwem innego syryjskiego państwa Chamat. Bunt ten został stłumiony przez Sargona II w roku 720 i od tego czasu, aż do 609 przed Chr., miastem rządzili asyryjscy namiestnicy. Później odzyskało niepodległość tylko na krótko, zanim zostało wchłonięte przez imperium neobabilońskie w 604 przed Chr.

4 W owym dniu chwała Jakuba zmaleje, i tłuste jego ciało wychudnie. 

5 I stanie się tak jak wtedy, kiedy żniwiarz chwyta w garść zboże na pniu, a ramię jego ścina kłosy; i jak wówczas, gdy zbierają kłosy w dolinie Refaim, Joz 15,8; Joz 18,16

17,5 żniwiarz. Na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „żniwo”.

17,5. Obraz żniwiarza. Zbieranie zboża, przedstawione na egipskich malowidłach grobowych, polegało na chwytaniu lewą dłonią łodyg zboża i obcinaniu ich sierpem znajdującym się w dłoni prawej (Ps 129,7). W ten sposób żniwiarz był gotowy do związania ściętych łodyg w snopy, które później przewożono na klepisko. Niewielkie ilości pozostawionych kłosów przynależały później ludziom zbierającym pokłosie (Rt 2,3.7).

17,5. Dolina Refaim. Dolina ta i znajdujące się w niej gospodarstwa położone były na południowy zachód od Jerozolimy. Produkowały one znaczną część żywności dla okolicznych mieszkańców, wielu też ubogich musiało zbierać na polach pokłosie. Susza lub oblężenie miasta mogły naruszyć główne linie zaopatrzeniowe, przyczyniając się do powstania obrazu, który pojawia się w proroctwie Izajasza. Podczas projektu archeologicznego o nazwie Ein Jael zbadano szczątki działalności rolniczej w tej dolinie. Badania wykazały m.in. stosowanie tarasów, co wskazuje na dążenie do wykorzystania jak największej ilości ziemi, by można było wykarmić wzrastającą populację Jerozolimy i jej okolic.

6 tak że zostaje na niej pokłosie; albo jak przy otrząsaniu oliwki: zostają dwa lub trzy owoce na samym wierzchołku, cztery lub pięć na gałęziach owocowego drzewa – wyrocznia Pana, Boga Izraela.

17,6. Pokłosie oliwek. Podobnie jak żniwiarze - zbierający oliwki, który potrząsali gałęziami drzew, powinni byli pozostawić część owoców dla „obcego, sieroty i wdowy” (Pwt 24,20). Długimi kijami strącali większość owoców na ziemię, na najwyższych gałęziach coś jednak pozostawało (Iz 24,13). Dostarczało to doskonałego obrazu Reszty, która przeżyje, by odnowić przymierze z Jahwe.

7 W owym dniu patrzeć będzie człowiek na swego Stwórcę i jego oczy się zwrócą ku Świętemu Izraela. 

8 Nie popatrzy więcej na ołtarze, dzieło rąk swoich, ani nie rzuci okiem na to, co uczyniły jego palce: na aszery i stele słoneczne. Wj 34,13+

17,8 W. 7-8, w których jest zapowiadane nawrócenie, są — jak się zdaje — dodatkiem do tego obwieszczającego nieszczęście proroctwa.

17,8. Aszery/słupy Aszery. Zob. komentarz do Pwt 7,1-26 oraz Sdz 2,13, gdzie omówiono symbole kultowe kananejskiej bogini płodności.

17,8. Ołtarze kadzenia. Badania archeologiczne doprowadziły do odkrycia różnorodnych ołtarzy kadzenia - bogato zdobionych konstrukcji kultowych (zob. ołtarz z Taanak) oraz prostych platform używanych w kulcie domowym, a także do odkażania siedzib, neutralizowania przykrych zapachów i odstraszania owadów. Chociaż spalanie kadzidła miało długą historię w kulcie Izraelitów (Wj 30,7-8; Lb 16,46-48), nie jest pozbawione związku z bóstwami innych ludów Bliskiego Wschodu oraz magią (Iz 65,3; Jr 19,13).

9 W owym dniu twe miasta warowne będą jak tamte opuszczone przez Amorytów i Chiwwitów, które opuścili przed synami izraelskimi. Staną się one pustynią,

17,9 Drugi stych za grec. W BJ: „...będą opuszczone / jak niegdyś lasy i zarośla”, za tekstem hebr. Wymienione ludy zostały pokonane przez Izraelitów w trakcie podboju Kanaanu. Możliwe, że to właśnie ten tekst jest pierwotny. W każdym razie aktualny najazd jest ujęty jako paralela do chwalebnego podboju Palestyny za czasów Jozuego.

10 bo zapomniałeś Boga, twego Zbawiciela, i nie pamiętałeś o Skale twej obrony. Dlatego sadzisz rozkoszne sadzonki i rozsiewasz obce rośliny. Iz 44,8; Pwt 32,4

17,10 rozkoszne sadzonki. Aluzja do „ogrodów Adonisa” — roślin szybko rosnących i szybko więdnących, sadzonych na cześć boga wegetacji, Adonisa-Tammuza (por. Ez 8,14).

11 Sprawiasz, że rosną w dniu, w którym je zasadziłeś, i rano widzisz rozkwit zasiewu, ale zniknie żniwo w dzień choroby, a ból będzie nieuleczalny. 12 Ach, wrzawa mnogich ludów! Jak łoskot morza, tak huczą. Ach, rozgwar narodów! Jak szum fal potężnych, tak szumią.

17,12 W. 12-14 odnoszą się przypuszczalnie do najazdu Sennacheryba i do oswobodzenia Jerozolimy w 701 r. (por. 29,5-7 i 37,36).

13 Narody szumią, jak szumią wezbrane wody, ale [Pan] je zgromi, i umkną daleko; będą porwane na góry jak plewa przez wicher i jak tuman kurzu przez burzę. 14 W czasie wieczornym oto przestrach; przed nastaniem ranka, już go nie ma. Taki jest dział naszych łupieżców, taki los naszych rabusiów.

Iz 18

Proroctwo przeciw Kusz

1 Ach, kraju brzęczących skrzydeł, leżący za rzekami Kusz,

18,1-7 Kusz, starożytna nazwa Etiopii, oznacza tutaj Egipt, który w czasach Izajasza znajdował się pod rządami dynastii etiopskiej.

18,1. Kraj brzęczących skrzydeł. Być może jest to aluzja do ogromnej ilości owadów, które atakowały dolinę Nilu (w Pwt 28,42 spotykamy podobne użycie tego hebrajskiego słowa). Jednak, zważywszy na kontekst „posłańców” rozsyłanych szlakami wodnymi, wydaje się, że chodzi tu raczej o szybkie łodzie z papirusu poruszające się w górę i w dół Nilu.

18,1. Rzeki Kusz. Słowo „Kusz” może oznaczać w Starym Testamencie kilka różnych miejsc, chociaż najczęściej nazwę obszaru oddawaną w przekładach jako „Etiopia”. Jest to mylące, bowiem obszar Kusz identyfikuje się nie ze współczesną Etiopią, lecz obszarem ciągnącym się wzdłuż Nilu bezpośrednio na południe od Egiptu - starożytną Nubią (leżącą na terenie współczesnego Sudanu). W starożytności granicą pomiędzy Egiptem i Nubią była zwykle pierwsza lub druga katarakta Nilu. Należy uznać za mało prawdopodobne, by Egipt wykraczał kiedykolwiek znacznie poza szóstą kataraktę w Chartumie. W okresie od 730 do 715 przed Chr. sytuacja w tym rejonie ulegała ciągłym zmianom. W trzecim okresie pośrednim zaczęła się wyłaniać XXV dynastia pod przewodnictwem etiopskiego króla Pianki i jego następcy Szabaka. Pozostali oni przez pewien czas w królestwie Kusz, później jednak ruszyli, by objąć władzę nad całym Egiptem i zjednoczyć kraj pod swoim panowaniem. Wymagało to pokonania rdzennych egipskich królów, którzy panowali w rejonie Delty, odparcia groźby ze strony Libii na zachodzie oraz wynegocjowania wspólnej polityki obronnej przed rozszerzającym się na wschód imperium asyryjskim.

2 wysyłasz posłów przez morze, na łódkach papirusowych poprzez wody! Idźcie, rączy posłańcy, do ludności rosłej i o skórze brązowej, do narodu, co budzi trwogę, odkąd istnieje, do ludności potężnej i zdobywczej, której kraj przecinają rzeki. Jl 2,1+

18,2 Mowa o wysłańcach faraona, których prorok wzywa, by wrócili do siebie i przestali intrygować na rzecz koalicji przeciw Asyrii.

18,2. [Posłowie] na łódkach papirusowych. W opisywanym okresie z całą pewnością prowadzono ożywione działania dyplomatyczne. Powstaje jednak pytanie, kto wysłał posłańców i do kogo. Pamiętając o pragnieniu dynastii etiopskiej, by zdobyć pełną władzę nad Dolnym Egiptem i Deltą, mogli być to posłańcy wysłani do Asyrii, zabiegający o pomoc, a przynajmniej o uznanie ich panowania w Egipcie (zob. wizję dobrych stosunków pomiędzy Egiptem i Asyrią w Iz 19,23-25). Użycie łódek papirusowych na Nilu, zamiast dużych barek, którymi podróżowała arystokracja i przewożono wojsko, wskazuje, że chodziło o szybkość działania. Lekkie łodzie wykonane z papirusu mogły z łatwością żeglować po Nilu, omijając niebezpieczne i gęsto zaludnione części kraju.

18,2. Do ludności rosłej i o skórze brązowej. Chociaż wydaje się jasne, że to Etiopia posyła emisariuszy do Asyrii, nie musieli oni całej podróży odbywać papirusowymi łódkami, odpowiednimi jedynie do żeglugi po Nilu. Ponieważ Asyryjczycy nie byli ani wysocy, ani nie mieli brązowej skóry (asyryjskie reliefy ukazują ich jako ludzi z brodami, niskiego wzrostu), owi posłańcy mogli również rozgłaszać wieść mieszkańcom Etiopii, by wzięli udział w wysiłku zjednoczenia Egiptu. Herodot opisuje Etiopczyków jako najwyższych mieszkańców Afryki, co pasowałoby do tego opisu.

18,2. O dziwnej mowie [BT: „do ludności potężnej”]. W niektórych przekładach pojawia się określenie „o dziwnej mowie”, ale forma hebrajska jest podwójnym przymiotnikiem (qaw-qaw), który znaczy „potężny”. Ten onomatopeiczny wyraz mógł przypominać rytmiczny odgłos maszerującej armii oraz rodzić lęk ze zgiełku tak wielkiej rzeszy.

18,2. Której kraj przecinają rzeki. Jest to trafny opis Mezopotamii, „Krainy dwóch rzek”: Tygrysu i Eufratu. Ponieważ jednak posłańcy etiopskiego króla Szabaka zostali, przynajmniej początkowo, rozesłani po całym Egipcie, „rzeki” mogą w tym przypadku oznaczać dopływy i kanały tworzące system wodny Nilu.

3 Wy wszyscy, mieszkańcy świata, wszyscy zaludniający ziemię, patrzcie, jak na górach znak się podnosi! Słuchajcie, jak się głos trąby rozlega! 4 Albowiem tak mi rzekł Pan: Z miejsca, gdzie jestem, patrzę spokojny, niby ciepło pogodne przy świetle słońca, niby obłok rosisty w upalne żniwo.

18,4 Prorok zapowiada zniszczenie Egiptu wskutek jakiejś inwazji. Faktycznie zostanie on napadnięty, złupiony i uzależniony od Asyrii za czasów Asarhaddona i Assurbanipala, w pierwszej poł. VII w.

5 Bo przed winobraniem, gdy kwiaty opadną i zawiązany owoc stanie się dojrzewającym gronem, wtedy On obetnie gałązki winne nożycami, a odrośle, odciąwszy, odrzuci. J 15,2

18,5. Obraz zbiorów winogron. Mądry rolnik wie, o jakiej porze roku należy pielęgnować i przycinać krzewy winne, by zapewnić sobie największe zbiory. Krzewy winogron zakwitały w maju, zaś dojrzałe owoce zaczynały się pojawiać w sierpniu. W kalendarzu z Gezer zaznaczono dwie pory przycinania krzewów: (1) na jesieni, zanim rośliny weszły w okres uśpienia, usuwano gałęzie, które w ostatnim roku nie wydały owoców, i (2) gdy pojawiły się zawiązki winogron, odcinano nadmiar liści i odrośli, by zwiększyć plony, a nawet przyspieszyć dojrzewanie. Podobnie Jahwe wyczekuje na stosowny czas, by dokonać oczyszczenia narodów ziemi.

6 Wszyscy razem pozostaną dla górskich ptaków drapieżnych i dla dzikich zwierząt na ziemi. Drapieżne ptaki na nich żerować będą latem, a wszystka dzika zwierzyna na nich przezimuje.

18,6. Wymierzenie sądu za pośrednictwem zwierząt. Odcięte gałęzie winnych krzewów były zwykle używane jako podpałka (Ez 15,2-4), jednak tym razem pozostawia się je jako źródło pokarmu i budulca dla gniazd ptaków i siedlisk innych zwierząt. Odcięte gałęzie, podobnie jak rozproszone narody, są niewiele więcej warte niż porozrzucane patyki, czasami pożyteczne, nie stanowiące jednak zagrożenia dla Jahwe ani Judy.

7 Wówczas przyniesie ofiary dla Pana Zastępów naród rosły o brązowej skórze, naród zawsze budzący postrach, odkąd istnieje, lud potężny i wojowniczy, którego kraj przecinają rzeki, na miejsce [znane z] imienia Pana Zastępów, na górę Syjon. Iz 56,4-7; So 3,10; Dz 8,27n

18,7 Zakończenie prozą, zapowiadające nawrócenie Etiopii, która — dotknięta tymi wydarzeniami — posyła dary do świątyni jerozolimskiej.

Iz 19

Przeciw Egiptowi Jr 46; Ez 29-32

1 Wyrok na Egipt. Oto Pan, wsiadłszy na lekki obłok, wkroczy do Egiptu. Zadrżą przed Nim bożki egipskie, omdleje serce Egiptu w jego piersi. Ps 68,5+

19,1 Izajasz jest przeciwny jakiemukolwiek przymierzu z Egiptem (por. 30,ln; 31,1n), który został tu przedstawiony jako kraj ogarnięty anarchią, co może prowadzić do dyktatury albo do obcego panowania (w. 4). Po Egipcie więc nie można się spodziewać niczego.

19,1. Egipt w VIII w. przed Chr. Egipt był przez większą część VIII w. przed Chr. podzielony. Nominalne panowanie następców Szeszonka, przebywających w Tanis, było zupełnie ignorowane przez dynastię z Teb oraz mozaikę królów i przywódców plemiennych z obszaru Delty. Coraz większym zagrożeniem dla Egiptu stawała się Asyria dokonująca ekspansji terytorialnej za panowania Tiglat-Pilesera III; po 745 przed Chr. mogła ona przyspieszyć pojawienie się na tronie egipskim kuszyckich władców, Pianki i Szabaka. Ich wysiłki w celu zjednoczenia całego Egiptu zostały z kolei powstrzymane na około dwadzieścia lat przez królów Sais, którym udało się zawładnąć wszystkimi północnymi nomesami. Do sukcesu władców Sais przyczynił się coraz bardziej ożywiony handel z Filistynami i innymi krajami Lewantu. Wiele asyryjskich państw granicznych (np. Filistea, Izrael) spoglądało na króla Sais, Tefnakte, ufając, że udzieli wsparcia ich powstaniu. W końcu, w 712 przed Chr., sudański król Szabaka podbił cały Dolny Egipt i ponownie zjednoczył kraj pod panowaniem XXV dynastii.

19,1. Rydwan z obłoku. Obraz budzącego grozę boga burzy, przemierzającego niebo w rydwanie z obłoku, był powszechnie znany (Ps 68,5; 104,3; Jr 4,13). Takie opisy teofanii burzy można odnaleźć w tekstach o ugaryckimi bogu Baalu. W epice o Akchat oraz w cyklu opowieści o Baalu i Anat, Baal ukazany został jako „dosiadający obłoków”. Atrybuty Baala: rozkazywanie burzy, spuszczanie błyskawic i ruszanie na wojnę pod postacią boskiego wojownika eksponuje się nawet w tekstach z Amarna. Atrybuty Jahwe jako stwórcy, źródła płodności i Boskiego wojownika wiele łączy z owymi wcześniejszymi litworami epickimi. Jednym ze sposobów, w jaki Jahwe ukazuje się Izraelitom jako najwyższa boska moc, jest przejęcie tytułów i władzy innych bóstw Bliskiego Wschodu.

19,1. Zadrżą przed Nim bożki egipskie. Bogowie/bożki i ludy Egiptu zostali tutaj zestawieni jako okazujący trwożny podziw dla panowania Jahwe nad całą naturą, każdym stworzeniem i narodem. Antropomorficzny obraz „drżenia” bożków porównać można do lęku mezopotamskich bóstw, które wspólnymi siłami sprowadziły na ziemię potop (Epos o Gilgameszu i epika Atrachasis). Mezopotamscy bogowie byli przytłoczeni gwałtownością sił, które wyzwolili; wystraszeni niczym zbite psy, schowane za murem. Władcze wkroczenie Jahwe do Egiptu można porównać z wyszydzeniem bożków w Ps 96,4-5. Najogólniej rzecz biorąc, Izajasz jest przekonany, że inne narody, chociaż „pełne bożków”, pozbawione są jednak prawdziwej mocy Bożej (Iz 2,8; 10,10-11; 31,7).

2 Uzbroję Egipcjan jednych przeciw drugim, i walczyć będzie brat przeciw bratu, przyjaciel przeciw przyjacielowi, miasto przeciw miastu, królestwo przeciw królestwu. 3 Dozna wstrząsu duch ożywiający Egipt, a jego zaradność zniweczę. Więc radzić się będą bożków i czarodziejów, wróżów i czarnoksiężników.

19,3. Radzenie się bożków i zmarłych. Podobnie jak w opisie egipskich wróżb z Iz 8,19, prorok szydzi z narodu z powodu jego daremnego polegania na bożkach i mediach (zob. jednak komentarz do 1 Sm 28,7-11). Posiadamy wiele informacji na temat stosowania magii w starożytnym Egipcie przez kapłanów i zawodowych wróżbiarzy. W celu leczenia chorób, wyganiania demonów, przeklinania nieprzyjacielskich narodów i ich przywódców oraz wpływania na bogów ludzie ci posługiwali się ziołami, zaklęciami, rytuałami oraz puszczaniem krwi. Niektóre z owych tekstów magicznych miały przyspieszyć sąd i skrócić wędrówkę dusz zmarłych do błogosławionego życia pośmiertnego. Wierzono też, że duchów można się radzić w rozmaitych sprawach. Odnaleziono pewną liczbę tzw. listów do zmarłych, których autorzy zabiegają o uzyskanie pewnych informacji.

4 Wydam Egipcjan w ręce srogiego pana; okrutny król będzie nimi władał – wyrocznia Pana, Boga Zastępów.

19,4. Los Egiptu. Bezpośrednim zagrożeniem dla rdzennych władców Egiptu był etiopski król Szabaka. Jego nubijskie królestwo podbiło w końcu egipskie państwa z rejonu Delty Nilu w 716 przed Chr., zaś wzmianka Izajasza pasowałaby ogólnie do tego okresu. Jest też możliwe, że prorok ma tutaj na myśli Asyrię. Królowie państw z rejonu Delty przyłączyli się do filistyńskiego powstania pod przewodnictwem Gazy, wznieconego przeciwko Asyrii i Sargonowi II w 720 przed Chr. Łatwo się domyślić, że Asyria zamierzała podbić Egipt i przyłączyć go do swojego imperium. Tiglat-Pileser III i Sargon II zawarli traktaty z arabskimi plemionami z Synaju i obszarów granicznych Filistei, by „mieć oko” na Egipt. Napięcia między obydwoma narodami narastały aż do 663 przed Chr., kiedy to Asurbanipal przeprowadził zwycięską kampanię, podążając na południe doliną Nilu i łupiąc Teby.

5 Zginą wody z morza, rzeka opadnie i wyschnie,

19,5 W w. 5-10 prorok zapowiada nową „plagę egipską”: wyschnięcie Nilu, od którego zależy bogactwo kraju.

6 kanały poczną cuchnąć, ramiona Nilu w Egipcie zmaleją i wyschną; trzcina i sitowie powiędną. 7 Ogołocone będą brzegi Nilu, cała roślinność Nilu uschnie, wyginie, i już jej nie będzie.

19,5-7. Uzależnienie Egiptu od Nilu. Podobnie jak w przypadku systemu rzecznego Mezopotamii, rolnictwo i handel Egiptu uzależnione było całkowicie od systemu rzecznego Nilu. Egipcjanie mieli szczęście, bowiem Nil był w dużym stopniu przewidywalny i poddający się kontroli. Jego wylewy pojawiały się w sposób regularny (daty wylewów rzeki były starannie odnotowywane przez egipskich skrybów i przechowywane w państwowych archiwach). Brak regularnych wylewów Nilu oznaczałby marne żniwa i klęskę przemysłu związanego z rolnictwem (szczególnie wytwórstwa lnu). Brzegi Nilu poprzecinane były kanałami i rowami irygacyjnymi w celu poszerzenia obszaru ziem uprawnych oraz ułatwienia transportu lekkich ładunków. Oprócz tego kontrolowane wylewy Nilu powodowały osadzanie się na egipskich polach żyznych osadów rzecznych, zapewniających urodzajne żniwa i ograniczających potrzebę nawożenia gleby lub stosowania płodozmianu. Również podróże łączyły się z poruszaniem się w górę i w dół Nilu. Po rzece nieprzerwanie płynęły duże barki przewożące zboże i inne surowce, towary oraz ciosane kamienie. Królewscy posłańcy, urzędnicy i kapłani z wielu wspólnot świątynnych żeglowali po Nilu, odwiedzając i nadzorując pola oraz pobierając podatki. W istocie wielki obszar państwa egipskiego był możliwy do utrzymania głównie dlatego, że istniały warunki do szybkiego przemieszczania wojsk z jednego krańca królestwa na drugi.

8 Rybacy będą wzdychali i zasmucą się wszyscy, którzy wędki zarzucają w Nilu; a ci, którzy rozciągają sieci na powierzchni wody, będą rozpaczali. 9 Zawodu doznają pracujący koło lnu, gręplarki i tkacze najbielszego płótna.

19,9. Wytwórstwo tkanin lnianych i płótna. Gorący i wilgotny klimat Egiptu wymagał noszenia lekkiego ubioru. Len, uprawiany od okresu neolitu, stanowił odpowiedź na tę potrzebę. Roślina ta dostarczała zarówno pożywienia (ziaren i oleju lnianego), jak i włókna, z którego można było tkać lniane szaty. W Egipcie len siano gęsto (by zwiększyć jego wysokość oraz zapobiec powstawaniu odrostów), w końcu października, i zbierano wyrośnięty na wysokość 1 m w kwietniu lub maju. Pola lnu były jednak bardzo podatne na gradowe burze (Wj 9,23-25). Młodsze rośliny wyrywano z korzeniami, by wytworzyć len doskonałej jakości; starsze używane były do produkcji sznurów i pasów. Łodygi moczono najpierw w zbiornikach ze stojącą wodą (zmiękczanie), następnie zaś, przed oddzieleniem włókien, suszono (Joz 2,6). Wyschłe łodygi bito, zaś włókna wyczesywano w celu uprzędzenia. Dłuższych włókien używano do wytwarzania tkanin, krótszych (zgrzebie) jako knotów do lamp (Iz 1,31). Istniało kilka gatunków wyrobów lnianych. Najlepsze przeznaczano dla faraona, arystokracji i kapłanów. Wszelkie przerwy w procesie wytwórczym mogły spowodować negatywne skutki, pozbawiając środków do życia wielu robotników na polach i w wytwórniach.

10 Ci, co go splatają, będą załamani, a wszyscy najemnicy – zgnębieni na duchu. 11 O, jak są głupi książęta Soan! Mądrzy doradcy faraona tworzą głupią radę. Jakże możecie mówić faraonowi: Jestem uczniem mędrców, uczniem dawnych królów?

19,11 Soan to Tanis, miasto w delcie Nilu.

19,11. Urzędnicy Soan [BT: „książęta Soan”]. Najwyższymi członkami dworu faraona i egipskiego kapłaństwa byli przedstawiciele arystokratycznych rodów Egiptu. Książęta związani z Soan, położonym w górnej części Delty Nilu, w odległości zaledwie 47 km na południe od wybrzeża Morza Śródziemnego, uważali się za bezpośrednich potomków najświetniejszych i najstarszych arystokratycznych rodów Egiptu. Ich niezdolność do poradzenia sobie z kryzysem wskazuje na brak realnego znaczenia członków owych rodów. Soan stał się stolicą Egiptu na początku XXI dynastii (1176-931 przed Chr.), w tym samym okresie, w którym pojawiła się monarchia izraelska. Podstawę tego odnośnika mogą stanowić jedynie wspomnienia o oficjalnych stosunkach utrzymywanych pomiędzy dworami w Jerozolimie i Soan, ponieważ po 873 przed Chr. egipska stolica przeniesiona została do Sais i Napata.

19,11. Uczeń dawnych królów. Długa, zasadniczo nieprzerwana historia sprawiała, że egipscy urzędnicy w obliczu kryzysu lub niewytłumaczalnego omenu, wznosili modlitwy i odmawiali magiczne zaklęcia (podobne do odnalezionych w tzw. tekstach złorzeczących). Mogli też sięgać po radę do zapisków sporządzonych przez poprzednią administrację lub zwracać się po pouczenie do urzędników dawanych za wzór. Takie kulturowe pamiątki, zapisane na papirusie dla przyszłych pokoleń, posiadały ogromny autorytet, zaś potomkowie dawnych urzędników czerpali dumę z tego, że są dziedzicami dawnej mądrości (zob. pochodzący z XXV w. przed Chr. utwór Nauki Ptah-Hotepa oraz datowane na XXII w. przed Chr. Pouczenia Merikare). Niestety, taka postawa mogła również przeszkadzać w podejmowaniu twórczych lub innowacyjnych decyzji. Izajasz drwi z mężów, którzy chlubią się mądrością, a nie potrafią się uporać z aktualnym kryzysem (por. Iz 43,8-9).

12 Gdzie są, proszę, twoi mędrcy? Niech pokażą się tobie i niech objawią, co postanowił Pan Zastępów względem Egiptu. 13 Zgłupieli książęta Soan, mylą się książęta z Nof, zwiedli Egipt naczelnicy jego nomów.

19,13 Nof to Memfis, w pobliżu Kairu, stolica Dolnego Egiptu.

19,13. Przywódcy w Memfis. Przed 715 przed Chr. rejon Delty znajdował się we władaniu przynajmniej czterech rywalizujących ze sobą faraonów. Obszar ten był podzielony na okręg Tanis (wschodnia Delta), okręg Leontopolis (środkowa Delta) oraz okręg Saite (zachodnia Delta). Istniało też wiele królewiąt zabiegających o niezależność oraz część dziedzictwa starożytnego Egiptu. Wspomnienie tutaj o Memfis (w języku hebrajskim: Nof) łączy administracyjny chaos panujący w Egipcie ze starożytną stolicą kraju. Służy to ironicznemu skontrastowaniu obecnej anarchii z dawną świetnością. Dopiero po pojawieniu się XXV dynastii pod wodzą Szabaka Egipt miał ponownie zostać zjednoczony pod jednym panowaniem.

14 Pan rozlał w nich ducha obłędu; oni powiedli Egipt na błędną drogę, w każdym jego dziele, podobnie jak wymiotujący pijak schodzi ze swej drogi. Iz 29,10; 1Krl 22,19-23; 1Sm 16,14+

15 I Egipt nie osiągnie żadnego z tych dzieł, których dokonuje głowa i ogon, palma i sitowie. Iz 9,13

19,15. Palma i sitowie. Zob. komentarz do Iz 9,14, gdzie podano analizę tej opartej na kontraście metafory. Przywódcy Egiptu byli tak zagubieni, że nie potrafili rozpoznać różnicy pomiędzy głową i ogonem oraz potężnymi (nad którymi powiewano gałązkami palmy) i słabymi, którzy niczym sitowie uginali się przed wielkimi (Iz 58,5).

Nawrócenie się Egiptu i Asyrii

16 W ów dzień Egipcjanie staną się jak kobiety: będą drżeć i będą się lękać na widok ruchu ręki, którą Pan Zastępów podniesie przeciw nim. Na 3,13; Jr 51,30

19,16-25 Fragment prozą powstał późno. Zakłada on istnienie kolonii żydowskiej w Egipcie (w. 18-19; por. Jr 44,1), zapowiada też nawrócenie Egiptu oraz jego pojednanie z Asyrią i z Izraelem; Jahwe pobłogosławi te trzy narody, a Egipt oraz Asyria zyskają takie same przywileje jak Izrael. Tak szeroko rozumiany uniwersalizm nie występuje nigdzie przed Deutero-Izajaszem.

17 Wtedy ziemia judzka stanie się postrachem Egiptu. Ile razy mu się ją przypomni, strach go ogarnie z powodu zamiaru, który Pan Zastępów powziął przeciwko niemu. 18 W ów dzień będzie pięć miast w kraju egipskim, mówiących językiem kananejskim, które przysięgać będą na Pana Zastępów; jedno z nich będzie zwane Ir-Haheres.

19,18. Pięć miast. Nie można zidentyfikować wymienionych tutaj miast na podstawie żadnych informacji historycznych. W Jr 44,1 wspomina się o czterech miastach (Migdol, Tachpanches, Nof oraz Patros), w których mieszkali Izraelici, jednak mogą one nie mieć związku z tym fragmentem. Istnieją dowody obecności Izraelitów w Egipcie, począwszy od czasów Salomona (działalność dyplomatyczna i handlowa). Najważniejsze wydaje się stwierdzenie o kulcie Jahwe w Egipcie oraz, być może, o głównym mieście związanym z egipskim bogiem.

19,18. Język Kanaanu. Gdy w ramach jakiegoś narodu powstaje cudzoziemska wspólnota, oczekuje się, że jej członkowie będą się posługiwali miejscowym językiem, język ojczysty stosując jedynie we wzajemnych kontaktach. W przeciwnym razie trudno byłoby prowadzić interesy lub działalność dyplomatyczną. Zatem porozumiewanie się Izraelitów między sobą w Egipcie językiem hebrajskim i aramejskim nie byłoby rzeczą niezwykłą. Prawdopodobnie chodzi tutaj jednak o studiowanie świętych pism religii jahwistycznej oraz modły wznoszone do Jahwe. Werset ten, podobnie jak fragment 19-21, wskazuje na nawrócenia Egipcjan na religię jahwistyczną.

19,18. Miasto zniszczenia [BT: „Ir Haheres”]. Znaczenie tej hebrajskiej frazy jest niepewne. Różne źródła nie są zgodne, czy w tekście oryginalnym jest heres, „zniszczenie”, czy heres [podstawa], „słońce”. Septuaginta podaje jeszcze inne brzmienie, ‘ir hassedeq, „miasto sprawiedliwości”. Jeśli w tekście oryginalnym chodzi o „miasto słońca”, może nim być Heliopolis, siedziba egipskiego boga słońca, Re. Jeśli Heliopolis było jednym z miast, w którym mówiono po hebrajsku, wówczas stało na progu wielkiej rewolucji religijnej.

19 W ów dzień ołtarz Pana będzie się znajdował pośrodku kraju egipskiego, a przy jego granicy stela na cześć Pana. 20 Będą to znaki i świadectwa o Panu Zastępów w kraju egipskim. Kiedy wobec ciemiężycieli zawezwą Pana na pomoc, pośle im wybawiciela, który ich obroni i ocali. 21 Wtedy Pan da się poznać Egipcjanom; Egipcjanie zaś nie tylko uznają Pana w ów dzień, ale czcić Go będą ofiarami ze zwierząt i z pokarmów, złożą też śluby Panu i wypełnią je. 22 Choć Pan ciężko dotknie Egipcjan, to przecież ich uzdrowi; oni zaś nawrócą się do Pana, który ich wysłucha i uleczy. 23 W ów dzień stanie otworem droga z Egiptu do Asyrii. Asyria przyjdzie do Egiptu, a Egipt do Asyrii. Lecz Egipt służyć będzie Asyrii. 24 W ów dzień Izrael, jako trzeci kraj, z Egiptem i z Asyrią, będzie błogosławieństwem pośrodku ziemi. 25 Pan Zastępów pobłogosławi mu, mówiąc: Błogosławiony niech będzie Egipt, mój lud, i Asyria, dzieło moich rąk, i Izrael, moje dziedzictwo.

Iz 20

Klęska Aszdodu

1 W roku, w którym naczelny dowódca wysłany przez Sargona, króla asyryjskiego, przybył pod Aszdod, przypuścił szturm do miasta i zdobył je, 2Krl 18,17

20,1-6 Aszdod, miasto filistyńskie, zdobył Sargon II w 711 r. Zbuntowało się ono za namową Egiptu i to wydarzenie stało się dla Izajasza okazją do przepowiedzenia asyryjskiego zwycięstwa nad Egiptem. Fragment ten należy do tradycji związanych z Izajaszem, podobnie jak rozdz. 36-39, ale jednak nie jest powtórzony w Krl.

20,1. Kampania Sargona przeciwko Aszdodowi. Jest to jeden z rzadkich przypadków, w których biblijna relacja o powstaniu Aszdod z lat 713-711 przed Chr. zgodna jest z dokumentami asyryjskimi oraz źródłami archeologicznymi. Filistyńskie miasto zbuntowało się za namową króla Azuri, być może licząc na wsparcie Egiptu. Roczniki asyryjskie oskarżają owego władcę o odmowę zapłaty daniny oraz podburzenie krajów sąsiednich. Król Asyrii Sargon II odpowiedział na ów bunt błyskawiczną kampanią, która szybko zgasiła wszelką nadzieję na niepodległość. Sargon umieścił na tronie młodszego brata Azuri, Ahimeti, ten jednak został niemal natychmiast obalony przez uzurpatora imieniem Jamani. Sargon wysłał więc kolejną ekspedycję wojskową w 712 przed Chr. i Jamani zbiegł do Egiptu. Wówczas też wyznaczono asyryjskiego komisarza, by władał Aszdodem w imieniu imperium. Prace wykopaliskowe prowadzone w warstwie 8. ruin starożytnego miasta odsłoniły masowe groby pod podłogami budowli. Odnaleziono również fragmenty monumentalnej steli asyryjskiej. Stanowiła ona kopię steli wzniesionej w Chorsabadzie, wyliczającej podboje Sargona, m.in. zdobycie Aszdodu.

2 w tym samym czasie Pan przemówił do Izajasza, syna Amosa, tymi słowami: Idź, rozwiąż wór z bioder twoich, zdejmij też obuwie z nóg twoich! Ten zaś uczynił tak, i chodził nago i boso.

20,2 Jest to jedyne przypisane Izajaszowi proroctwo polegające na uczynieniu znaku, natomiast Jeremiasz i Ezechiel będą się często uciekali do tego sposobu przepowiadania (por. Wstęp s. 1012). — Na temat wora, ubioru pokutnego, por. 3,24+.

20,2. Symboliczny czyn Izajasza. Proroctwo odegrane przez Izajasza było zdumiewające. Ten stary już człowiek (który został powołany na proroka trzydzieści lat wcześniej, w 742 przed Chr.) otrzymał polecenie od Boga, by zdjął szaty i paradował przed ludem w tak poniżającym stanie. Celem było obrazowe ukazanie ostatecznego losu, który miał czekać Izraelitów, jeśli przyłączą się do buntu Aszdodu. Oni także zostaną obnażeni i uprowadzeni do niewoli (por. Mi 1,8; Na 3,5). Ponieważ w świecie starożytnym rodzaj i gatunek odzienia wskazywały na status człowieka, przestępców wystawiano na widok publiczny nagich, na znak, że utracili swoją pozycję społeczną (prawa Środkowego Państwa asyryjskiego).

3 Wówczas Pan powiedział: Jak sługa mój, Izajasz, chodził nago i boso trzy lata, jako znak i dziwny symbol dotyczący Egiptu i kraju Kusz,

20,3. Rola Egiptu i Kusz podczas asyryjskiej kampanii przeciwko Aszdodowi. Dokumenty asyryjskie (pryzmatoid Sargona w Nimrud) wspominają o zbudowaniu zatoki portowej na Morzu Śródziemnym służącej jednocześnie Egiptowi i Asyrii. Takie współdziałanie mogło zostać wymuszone na Egipcie po opanowaniu przez Asyryjczyków Cypru oraz przeprowadzonej przez nich pacyfikacji plemion arabskich wzdłuż granicy na Synaju. Królowie Delty, obawiając się kolejnych ataków, podjęli próbę zmniejszenia nacisku, najpierw udzielając poparcia pierwszemu powstaniu w Gazie pod wodzą Hanno, później zaś powstaniu w Aszdodzie pod przywództwem Aziru. Z powodu tego potajemnego wsparcia, uzurpator Jamani uciekł do Delty na wieść o zbliżaniu się wojsk Sargona w 712 przed Chr. Jednak Egipcjanie odmówili udzielenia mu schronienia lub kolejnej pomocy wojskowej. Wówczas Jamani zaczął szukać wsparcia u nubijskiej dynastii Szabaka. I to okazało się daremne. Szabaka pragnął podbić królestwa Delty, nie chciał jednak drażnić Asyryjczyków. W końcu przekazano Jamani w kajdanach Asyryjczykom jako ofiarę pokoju. W rocznikach Sargona wydarzenie to podano jako dowód wielkiego rozprzestrzenienia się wieści o „budzącej trwożny podziw chwale” tego króla.

4 tak król asyryjski uprowadzi jeńców z Egiptu i wygnańców z Kusz, młodych i starych, nagich i bosych, i z obnażonymi pośladkami – na hańbę Egiptu. 2Sm 10,4

20,4. Sposób traktowania jeńców. Jeńcy wojenni byli uważani za łup i dzieleni między zwycięzców. Traktowano ich jak niewolników, co było konieczne, by natychmiast złamać ich ducha, a jednocześnie poniżyć w ich ojczystych wioskach lub miastach. Roczniki asyryjskie zawierają listy jeńców wśród innych łupów wziętych dla Aszura; jeńców czasami wbijano na pal dla odstraszenia innych buntowników. Egipskie malowidła grobowe często przedstawiają korowody jeńców, skrępowanych sznurem na szyi, maszerujących do niewoli. Chociaż nie są oni całkiem nadzy, odarci zostali z wszelkich wartościowych przedmiotów oraz symboli pozycji (zob. komentarz do 2 Sm 10,3).

5 Zalękną się i zarumienią z powodu kraju Kusz, ich nadziei, i z powodu Egiptu, ich chluby. Iz 30,3-7

6 I powiedzą w ów dzień mieszkańcy tego wybrzeża: Oto, co się stało z tym, w którym pokładaliśmy nadzieję i do którego uciekaliśmy się o pomoc, ażeby nas wybawił od króla asyryjskiego! A teraz jak się ocalimy sami?

20,6 Podmiotem w tym zdaniu są Filistyni albo Izraelici, ciągle kuszeni, by szukać oparcia w Egipcie i sprzymierzać się z nim przeciwko Asyrii.

Iz 21

Zapowiedź upadku Babilonu Iz 13-14; Iz 47,1-15; Jr 50-51; Ap 17-18

1 Wyrok na pustynię nadmorską. Jak huragany przelatujące nad Negebem, tak on przychodzi z pustyni, z okolicy strasznej.

21,1-10 Podobnie jak rozdz. 13-14, przepowiednia ta mówi o upadku Babilonu (w. 9) za sprawą Persów i Medów Cyrusa w r. 539 (por. w. 2). Niewykluczone, że mamy tu do czynienia z jakimś starszym utworem skierowanym przeciwko Asyrii, który teraz został przerobiony i odniesiony do Babilonu. Pierwotnie chodziłoby w nim o upadek Niniwy w 612 r. na skutek ataku połączonych Medów i Babilończyków, nie pochodziłby zatem od Izajasza, nawet w tej wcześniejszej formie.

21,1 na pustynię nadmorską. Wyrażenie to może być tłumaczeniem asyryjskiego mat tâmti, „kraj morza”, co oznacza południe Babilonii.

21,1. Pustynia nadmorska. Być może hebrajskie określenie lepiej oddać jako „pustkowie nad morzem” lub „mokradła”. Każda z tych nazw odpowiadałaby południowej części Mezopotamii, obszarowi bagien, moczarów i trzęsawisk, który napotyka się, podążając w stronę Zatoki Perskiej. Aktualną wówczas sprawą było zdobycie Babilonu przez Asyryjczyków w 703 przed Chr. oraz wygnanie króla Babilonii Merodak-Baladana. Stronnictwo antyasyryjskie na dworze Ezechiasza miało nadzieję, że Babilonia potrafi przeciwstawić się Asyrii, co stworzy zewnętrznym prowincjom imperium asyryjskiego warunki do odzyskania niepodległości. Nadzieje te prysły po wzmocnieniu potęgi Asyrii za panowania Sennacheryba. Izajaszowa wyrocznia jest odzwierciedleniem tego właśnie rozczarowania.

2 Widzenie przytłaczające zostało mi objawione: Rozbójnik rabuje, niszczyciel niszczy. Elamie, wychodź! Medio, oblegaj! Wszystkim jękom kres położę. Ap 17,3

21,2 Elam — kraj położony na wschód od Mezopotamii, skąd wyszli Medowie i Persowie, którzy w VI w. położyli kres państwu babilońskiemu.

21,2. Rola Elamu i Medii. Chociaż werset 9 czyni jasnym, że zaatakowane zostanie miasto Babilon, mniej wyraźnie zarysowana została rola Elamu i Medii w tych wydarzeniach. Obydwa irańskie ludy zamieszkujące obszar wschodniego dorzecza Tygrysu udzielały pomocy Merodak-Baladanowi, kiedy zasiadł on na tronie Babilonu w 720 przed Chr. Gdy w 710 przed Chr. władca ten został pokonany przez Sargona II, uciekł do Elamu. Być może prorok wzywa Elam i Medię, by ponownie udzieliły pomocy Merodak-Baladanowi w walce z ich wspólnym wrogiem, Asyrią. Jednakże w chaosie ówczesnych zawirowań politycznych często dochodziło do grabieży i zdrady sprzymierzeńców, często zmieniano też zawarte sojusze. W każdym razie Elam przestał odgrywać większą rolę w polityce Bliskiego Wschodu po 680 przed Chr., co mogło wynikać ze wzrostu potęgi Medów oraz presji ze strony Asyrii.

3 Dlatego dreszcz przeniknął me biodra, chwyciły mnie skurcze bolesne jak bóle rodzącej; zbyt jestem udręczony, by słyszeć, nazbyt przerażony, aby widzieć. 4 Serce moje w obłędzie, przejęła mnie groza; zmrok przeze mnie upragniony zmienił mi się w postrach. 

5 Zastawiają stół, nakrywają obrusem, jedzą, piją. Wstańcie, książęta! Namaśćcie tarcze! Dn 5

21,5 Według tradycji występującej w Dn 5 i u Herodota Babilon wpadł w ręce Persów podczas nocnej orgii.

21,5. Zastawiają stół, nakrywają obrusem. Ukazana tutaj scena uczty może sugerować, że Babilon nie był przygotowany na atak, który miał doprowadzić do zdobycia miasta. Może też jednak oznaczać przygotowanie do bitwy (w eposie ugaryckim bogini Anat zastawia stół i nakrywa go obrusem, by jej wojownicy mogli zobaczyć, jak wybija swoich wrogów), naszkicowanie umocnień Babilonu lub jego dzielnic w okresie poprzedzającym oblężenie.

21,5. Namaszczanie tarcz. Zwyczaj namaszczania tarcz oliwą w przededniu bitwy mógł mieć na celu uczynienie skóry bardziej elastyczną, a mniej kruchą (2 Sm 1,21). Źródła klasyczne (Acharnejczycy Arystofanesa i Eneida Wergiliusza) sugerują, że naoliwiona tarcza była bardziej elastyczna i zdolna odparować uderzenie. Blask bijący z namaszczonych tarcz mógł oślepić nieprzyjaciela.

6 Bo tak powiedział do mnie Pan: Idź, postaw wartownika, iżby doniósł, co zobaczy. 7 Gdy ujrzy poczet jazdy, jeźdźców na koniach parami, jeźdźców na osłach, jeźdźców na wielbłądach, niech patrzy z uwagą, z wielką uwagą!

21,7 Ci jeźdźcy to nie armia najeźdźców, lecz najpierw pospieszni posłańcy, a następnie karawany, które przynoszą wiadomość (por. w. 9).

21,7. Oddziały rydwanów w VIII w. przed Chr. W armii asyryjskiej były oddziały rydwanów, zwykle liczące 50 wozów, stanowiące główny trzon uderzeniowy podczas kampanii wojennych. Rydwan obsługiwało dwóch, trzech lub czterech ludzi. Jeden pełnił rolę woźnicy, pozostali - łuczników lub trzymających tarcze. W okresie wcześniejszym (Asurbanipal) do rydwanu przywiązywany był trzeci koń, na wypadek, gdyby któryś został zraniony lub wojownik musiał uciekać z uszkodzonego pojazdu. Przedstawienia rydwanów na reliefach asyryjskich pokazują, że początkowo wyposażone były w średniej wielkości koła z sześcioma szprychami, zaś w przedniej części miały pojedynczy drąg, do którego zaprzężone były dwa konie. Później, w okresie panowania Salmanassara III, budowano rydwany cięższe, wyposażone w olbrzymie koła o ośmiu szprychach. Sennacheryb dodał też dodatkowy zespół koni pomagających w ciągnięciu ciężkiego rydwanu.

21,7. Oddziały kawalerii w VIII w. przed Chr. Większość naszej wiedzy na temat oddziałów kawalerii pochodzi z asyryjskich reliefów. Wynika z nich, że na obszarach górzystych lub zalesionych, gdzie rydwany były nieskuteczną bronią, armie Bliskiego Wschodu posługiwały się oddziałami kawalerii. Niektórzy żołnierze kawalerii wyposażeni byli w łuki, inni byli oszczepnikami uzbrojonymi w długie włócznie. Tych ostatnich wykorzystywano jako silę uderzeniową - stawali do walki obok oddziałów rydwanów przeciw zmasowanym siłom przeciwnika, czyniąc wyrwy w ich szeregach, przez które mogła się wedrzeć asyryjska piechota (zob. 1 Krl 20,21). Łucznicy z oddziałów kawalerii często walczyli parami - gdy jeden strzelał z luku, drugi osłaniał go tarczą (zob. 2 Krl 9,25). Używano też konnych posłańców do przekazywania rozkazów na polu bitwy i donoszenia o sytuacji w okolicznych twierdzach i miastach (zob. ucieczkę Ben-Hadada pod osłoną kawalerii w 1 Krl 20,20).

8 I zawołał strażnik: Na wieży strażniczej, o Panie, stoję cały dzień, na moim stanowisku co noc jestem na nogach.

21,8 strażnik. Dosł.: „ten, który patrzy”, haro’eh, za 1 QIza. Tekst masorecki: ’arjeh, „lew”.

9 A oto przybywają jezdni, jeźdźcy na koniach parami. Odezwał się jeden i rzekł: Upadł Babilon, upadł, i wszystkie posągi jego bożków strzaskane leżą na ziemi! Ap 14,8; Ap 18,2

21,9. Upadek Babilonu. Po śmierci Sargona II w 705 przed Chr. Merodak-Baladan ponownie ogłosił się władcą Babilonu. Był to sygnał do kolejnej fali buntów, która przetoczyła się przez imperium asyryjskie (wśród zbuntowanych były prowincje Anatolii, takie jak Kue, Tabal i Hilakku). Roczniki Sennacheryba opisują, jak w systematyczny sposób ujarzmiał on każdy ze zbuntowanych krajów. Asyryjczycy w pierwszym rzędzie zajęli się Babilonią i Elamem - leżały blisko samego serca imperium asyryjskiego. Walki toczyły się w Kisz, później zaś na mokradłach południowej Mezopotamii, gdy Merodak-Baladan uciekł do Babilonu. W dalszym ciągu jednak babiloński władca potrafił utrzymać kontrolę nad częścią ziem południa, mimo podejmowanych przez Asyryjczyków prób pojednania się z ludnością chaldejską. Babilon został w końcu oblężony w 689 przed Chr. Gdy Asyryjczycy pokonali jego mury, ludność została wycięta w pień, zaś umocnienia, świątynie i wszystkie domy zburzone. Asyryjczycy wykopali nawet wodne kanały odchodzące od Eufratu do miasta, by podmyć jego fundamenty i konstrukcje z cegły.

21,9. Wszystkie posągi jego bożków strzaskane. Roczniki Sennacheryba zawierają opisy zdobycia Babilonu w 689 przed Chr. Ogarnięci szałem niszczenia, asyryjscy wojownicy nie okazali szacunku dla bogów nieprzyjaciół, roztrzaskując święte posągi Babilończyków. Mimo zamieszania udało się jednak ocalić dwa posągi własnych, asyryjskich, bóstw narodowych, Adada i Szala, które zostały „wzięte do niewoli” 480 lat wcześniej przez babilońskiego króla Marduk-Nadin-Ahe.

10 O mój ty [ludu] wymłócony i wytłuczony na klepisku! Co usłyszałem od Pana Zastępów, Boga Izraela, to ci oznajmiłem.

21,10 Dwa pierwsze stychy w BJ: „Ty, którego wytłoczyłem, ziarno mego klepiska”. Dosł.: „mój zmiażdżony, syn mego klepiska”. Słowa te dotyczą Izraelitów wygnanych do Babilonii, których wybawienie jest bliskie.

Odpowiedź dla Edomitów

11 Wyrok na Edom. Ktoś krzyczy do mnie z Seiru: Stróżu, która to godzina nocy? Stróżu, która to godzina nocy?

21,11-12 Wątpliwe, czy ta krótka wyrocznia dotycząca Seiru = Edomu jest autorstwa Izajasza. — Na postawione pytanie nie dano żadnej jasnej odpowiedzi; zakończenie jest być może wezwaniem do nawrócenia. Wzmianka o Dumie (tylko w BJ, gdzie: „Wyrocznia dotycząca Dumy”; tu: „Wyrok na Edom”) stwarza trudności: to jedna z oaz w północnej Arabii, poza Edomem; nazwa ta powraca w spisie synów Izmaela (Rdz 25,14). Słowo to znaczy jednak także „milczenie”, co jest być może aluzją do niejasności tej przepowiedni (por. tytuły innych przepowiedni w tym rozdziale, w. 1 i 13).

21,11. Duma [brak w tekście BT]. Jest to miasto położone nieopodal oazy na północy środkowej części Arabii Saudyjskiej, w pobliżu południowego krańca Wadi Sirhan. Związki z kedarycką konfederacją plemion Beduinów z tego rejonu (Rdz 25,13) mogą wyjaśniać połączenie nazwy tego miejsca z Edomem. Może być to również gra słów polegająca na zestawieniu hebrajskiego słowa duma („milczenie”) i Edomu.

21,11. Seir. Ta część terytorium Edomu obejmowała zalesione obszary ciągnące się od Zajordania na południu do Wadi al-Araba, być może również Petrę (zob. Sdz 5,4). Nazwa ta pojawia się w tekstach egipskich z XIV w. przed Chr. jako „kraj nomadów, Seir”.

21,11. Edom w VIII wieku przed Chr. W VIII w. przed Chr. Edom walczył o utrzymanie własnej niepodległości. Kraj był osłabiony z powodu dążenia Judy do powiększenia swojego terytorium: Amazjasz (801-782 przed Chr.) przeprowadził zbrojny rajd u schyłku wieku (zob. 2 Krl 14,7), zaś jego następca, Ozjasz, odbudował port Elat nad zatoką Akaba (2 Krl 14,22). Kolejnym znakiem słabości Edomu było zapłacenie daniny Asyrii przez króla Adad-Nirariego III (809-782 przed Chr.). Gdy wojna syryjsko-efraimicka wywołała zawirowania w latach 30. VIII wieku przed Chr., Edomici odzyskali Elat (2 Krl 16,6). Zmuszeni zostali jednak później do przyjęcia pozycji wasala Tiglat-Pilesera III po 732 przed Chr. i stali się ogniwem szlaku handlowego imperium asyryjskiego, który biegł Drogą Królewską na południe od Damaszku aż do Akaby. Asyryjskie listy danin dowodzą, że do końca stulecia Edom pozostał wiernym wasalem Asyrii, udzielając niewielkiego lub nie udzielając żadnego wsparcia innym zbuntowanym palestyńskim wasalom.

12 Stróż odrzekł: Nadchodzi ranek i znowu noc. Jeśli chcecie pytać, pytajcie, nawróćcie się, przyjdźcie!

Wyrok na Arabię

13 Wyrok na Arabię. Którzy w zaroślach na stepie nocujecie, wy, gromady Dedanitów, Jr 49,8; Rdz 10,7; Rdz 25,3

21,13 Pierwszy stych w BJ: „Wyrocznia na stepie”. Tytuł ten jest po prostu zapożyczeniem z kolejnego stychu. Chodzi tu o plemiona arabskie będące ofiarami najazdu, który mógł nadejść jedynie od północy. Mieszkańców Temy (dziś: Teima; Rdz 25,15; Jr 25,23) zachęca się do przyjęcia u siebie uciekinierów z Dedanu (dziś oaza El-Ela; Rdz 10,7; Jr 49,8; Ez 25,13; 27,20). Kedar to ogólniejsza nazwa tych samych miejsc (Rdz 25,13; Jr 49,28; Ez 27,21). W 715 r. Sargon na koniec swej wyprawy w Transjordanii dotrze aż do północno-zachodniej Arabii; wtedy Juda mogła się czuć zagrożona.

21,13. Arabia. Arabia, obejmująca terytoria należące do różnych grup plemiennych Beduinów, była obszarem, którego asyryjscy królowie nigdy do końca nie opanowali. Plemiona Arabów zajmowały obszar między południowym Negebem a północną częścią środkowego rejonu Półwyspu Arabskiego. Może to sugerować, że hebrajskie określenie należy tłumaczyć raczej jako „pustkowie/nieużytki” niż Arabię, umieszczając je paralelnie do „trzęsawisk” z Iz 21,1. Pewne grupy Arabów trudniły się handlem, odbywając wędrówki szlakiem karawan przewożących kadzidło i mirrę, niewolników i barwniki do Egiptu i Mezopotamii. Liczne wzmianki o dokonywanych przez nich napaściach, pojawiające się w różnych tekstach, potwierdzają, że czasami byli też rabusiami czyhającymi na szlakach karawan. Wzmianki o Arabach znajdujemy w dokumentach Salmanassara III, tam gdzie mowa o koalicji, która wystąpiła przeciwko niemu podczas bitwy pod Karkar w 853 przed Chr. Arabowie przewijają się nieprzerwanie w dokumentach asyryjskich aż do okresu panowania Asurbanipala u schyłku VII w. przed Chr. W annałach Sargona II zapisano, że niektórzy Arabowie zmuszeni zostali do ponownego osiedlenia się w Palestynie po upadku Samarii w 722 przed Chr.

21,13. Gromady Dedanitów. Plemiona Dedanitów wykorzystywały Churajbach (dzisiejsze al-Ula) w północno-wschodniej Arabii jako bazę wypadową. W wyniku prowadzonych tam prac archeologicznych odkryto grupę małych satelickich wiosek w pobliżu doliny Wadial-Kura. Dedanici wiedli karawany, wędrujące między Syrią, Fenicją i Palestyną. W VII w, przed Chr. mogli znajdować się w sferze wypływów Edomu i pod panowaniem Asyrii.

14 wynieście wodę naprzeciw spragnionych! Mieszkańcy kraju Tema, z chlebem waszym wyjdźcie na spotkanie uchodźców!

21,14. Tema. Na podstawie wzmianek w asyryjskich i aramejskich inskrypcjach można wysnuć wniosek, że dawna Tematod utożsamiana była z Tajania, miastem położonym nad oazą, u zachodniej granicy północnej Pustyni Arabskiej. Tema leżała na skrzyżowaniu trzech ważnych szlaków handlowych, składających się na „szlak kadzidlany”, wiodący z południowej Arabii do Syrii, Mezopotamii i wschodniej Arabii. Bogactwa Temy zostały zagrabione przez powstające imperium mezopotamskie w I tysiącleciu przed Chr. Asyryjski król Tiglat-Pileser III wymienia to miasto jako jedno z plącących mu daninę w 734 przed Chr. Obok Dedan, Tema pełniła rolę głównego ośrodka miejskiego w tym regionie w VII i VI w. przed Chr. Chaldejski władca Nabonid miał w niej swoją kwaterę główną przez dziesięć lat (553-543 przed Chr.), kiedy starał się przejąć kontrolę nad handlem kadzidłem.

15 Bo przed rzezią uciekli, przed mieczem dobytym, przed łukiem napiętym, przed wirem walki. 

16 Albowiem tak powiedział Pan do mnie: Jeszcze jeden rok taki, jak rok najemnika, a skończy się cała chluba Kedaru. Iz 16,14

21,16. Kedar. Teksty asyryjskie i neobabilońskie wspominają o tych północnoarabskich plemionach, nazywając je Qidr lub Qadar. Połączeni z Izmaelitami w Rdz 25,13, Kedaryci byli pasterzami owiec i wędrowali w karawanach co najmniej do okresu hellenistycznego. Wymienienie ich w tym wersecie razem z Temą może wskazywać na ekspedycję wojskową Nabonida przeprowadzoną w 553 przed Chr. w celu podbicia tego rejonu. Istnieją przekonywające dowody więzi istniejących pomiędzy Kedar i Temą w babilońskich tekstach handlowych.

17 Zostanie też z pocztu łuczników, dzielnych synów Kedaru, bardzo niewielu; tak Pan, Bóg Izraela, powiedział. Jr 49,28n

Iz 22

Prorocza mowa przeciw Jerozolimie

1 Wyrok na Dolinę Widzenia. Co ci jest, proszę, że całe wylegasz na tarasy dachów,

22,1-14 Przepowiednia wypowiedziana po ocaleniu Jerozolimy w 701 r., kładącym kres zwycięskiej dotąd wyprawie Sennacheryba (por. 2 Krl 18,13+; 19,9+; Iz 36,ln; 37,8n). Izajasz, który je przepowiedział, protestuje przeciw nadmiernej radości, którą ono wywołało, i przypomina, że kara wcale nie przestała zagrażać.

22,1 W pierwszym stychu tytuł zapożyczony z w. 5 (por. 21,11). W pobliżu Jerozolimy nie jest znana żadna dolina o takiej nazwie. Zaproponowano poprawkę na „Dolina Hinnom” (Gehenna), nie ma ona jednak żadnego oparcia w przekładach starożytnych.

22,1. Dolina Widzenia. Opierając się na Iz 22,5, można sądzić, że jest to aluzja do Jerozolimy i, być może, do doliny Hinnom (zob. użycie tego określenia w Jr 7,31-34 w rytuałach wróżbiarskich). Izajasz gani ludzi, który szukają rady u innych bogów, i w ten sposób, mimo fizycznego przebywania na górze Syjon, tracą prawdziwy obraz wydarzeń.

22,1. Wyleganie na tarasy dachów. Słowa te mogą być też nawiązaniem do praktyk wróżbiarskich lub fałszywego kultu. Istnieje wiele świadectw w księgach prorockich o spalaniu przez Izraelitów kadzidła na dachach domów (Jr 19,13; So 1,5). Może to też oznaczać symboliczny „dach” platformy ołtarza kadzenia, podobnego do znalezionego w Megiddo. Miał on kształt domu, z biegnącym wokół gzymsem, zaś na szczycie zachowały się zwęglone szczątki. Pierwszą interpretację potwierdzają inne dowody pochodzące z Bliskiego Wschodu. Wzmianki o ofiarach składanych na dachach pojawiają się w dawnych narracjach z Mezopotamii (Epos o Gilgameszu) i Ugarit (Keret).

2 o pełne zgiełku, miasto wrzaskliwe, stolico rozbawiona? Twoi zabici nie legli od miecza ani nie zginęli na wojnie. 3 Wodzowie twoi wszyscy razem uciekli, wzięci są do niewoli bez użycia łuku. Waleczni twoi wszyscy razem związani, [choć] uszli daleko.

22,2-3. Kontekst historyczny. Opisane tutaj wydarzenia miały miejsce podczas kampanii wojennej Sennacheryba z 701 przed Chr. (zob. komentarz do 2 Krl 18,1 - 20,21). Król asyryjski powiódł dużą armię złożoną z najemników i ludzi z poboru przeprowadzonego na całym obszarze jego imperium. Podczas inwazji Palestyny miała ona, według roczników Sennacheryba, „oblegać czterdzieści sześć ufortyfikowanych miast, otoczonych murami twierdz oraz niezliczoną liczbę wiosek”. Król Ezechiasz uwięziony został w Jerozolimie „niczym ptak w klatce”. Wszyscy jego dostojnicy, którzy podjęli próbę ucieczki, zostali schwytani, wielu z nich stracono. Odgrywająca strategiczną rolę na granicy zachodniej twierdza Lakisz została zdobyta i spalona. Odnalezione przez archeologów ślady masowego grobu wskazują, że garnizon Lakisz został zmasakrowany. Asyryjskie reliefy z pałacu w Niniwie przedstawiają jeńców prowadzonych do niewoli. Sennacheryb twierdził, że wziął 200 150 jeńców wojennych - co wydaje się przesadzoną liczbą, nikt bowiem nie pozostałby wówczas w Judzie. Relacje biblijne i teksty asyryjskie są zgodne, że dokonano wówczas wielkich zniszczeń, jednak najeźdźcy w końcu wycofali się, gdy Ezechiasz zapłacił ogromną daninę i okup za Jerozolimę (2 Krl 18,13-16).

4 Dlatego rzekłem: Odwróćcie wzrok ode mnie, żebym mógł gorzko płakać. Nie próbujcie mnie pocieszać nad zagładą Córy mego ludu! Jr 31,15

5 Bo to dzień popłochu, zdeptania i rozsypki, zarządzony przez Pana, Boga Zastępów. W Dolinie Widzenia ktoś mur rozwala, i krzyk się wzbija ku górze. 6 Elam podniósł kołczan, Aram zaprzągł konie, Kir odsłonił tarczę.

22,6 Elamici i Aramejczycy (? Kir; por. Am 1,5; 9,7) są tu wzmiankowani być może jako sprzymierzeńcy albo najemnicy Sennacheryba.

22,6. Elam. Zob. komentarz do Iz 21,2. Sennacheryb regularnie dokonywał zaciągu spośród swoich poddanych i ludności podbitych narodów. Chociaż Elam wspierał wcześniej Babilończyków i występował przeciwko Asyrii, wydaje się, że podczas kampanii z roku 701 przed Chr. wystawił oddział łuczników służących pod rozkazami Sennacheryba.

22,6. Kir. Nie ma zgody co do dokładnego położenia kraju Kir. Z powodu jego związku z Aramejczykami (Am 9,7) podejmowano próby zlokalizowania go w północnej Syrii lub na obszarze Pustyni Zachodniej (zachodnia część obszaru Eufratu). Wymienienie go tutaj wraz z Elamem wskazuje, że leżał w pobliżu wschodniego dorzecza Tygrysu.

7 Twe najpiękniejsze doliny są pełne rydwanów, a jezdni ustawili się naprzeciw bramy. 

8a Tak odkryto osłonę Judy. 1Krl 7,2-5

Przeciw przygotowaniom wojennym

8b Tyś spoglądało w ów dzień na zbrojownię w Domu Lasu.

22,8-11 Mowa tu o pracach, które przedsięwziął Ezechiasz albo przewidując atak Sennacheryba, albo też między dwiema jego wyprawami, jeśli przyjąć tę hipotezę.

— Na temat „Domu Lasu” por. 1 Krl 7,2+; co do naprawy murów por. 2 Krl 20,20; o zbiorniku na wodę por. 2 Krl 20,20; Syr 48,17.

22,8. W Domu Lasu. Zob. komentarz do 1 Krl 7,1-12 na temat tej zbrojowni znajdującej się w obrębie kompleksu pałacowego. Ludzie mieli nadzieję znaleźć w tym arsenale broń potrzebną do obrony przez asyryjskimi najeźdźcami.

9 Widzieliście też, jak były liczne szczerby w murach Miasta Dawidowego; zebraliście wodę w Dolnej Sadzawce; 2Sm 5,9+ 2Krl 20,20+

22,9. Zebraliście wodę w Niższej Sadzawce. Jeżeli oprzeć się na wypowiedzi 2 Krl 20,20 oraz na inskrypcji odkrytej w tunelu Siloe, wydaje się jasne, że Ezechiasz zbudował tunel wodny długości ponad 540 m, łączący Jerozolimę ze źródłem Gichon w dolinie Cedronu. W ten sposób można było zapewnić stałe dostawy wody oblężonej przez Asyryjczyków Jerozolimie. „Niższa Sadzawka” była jednym ze zbiorników, w których przechowywano wodę i kierowano ją we właściwe miejsce (zob. Iz 7,3). Miała ona nawadniać tarasy na zboczach doliny Cedronu, w końcu wpływając do sadzawki Szela (dzisiejszego Birket el-Hamra).

10 przeliczyliście domy w Jeruzalem i zburzyliście budynki, by wzmocnić mur miejski. 11 Między dwoma murami urządziliście zbiornik na wodę Starej Sadzawki; ale nie zważaliście na Twórcę tych rzeczy ani nie dostrzegaliście Tego, który je z dawna ukształtował.

22,9-11. Prace budowlane w Jerozolimie jako przygotowanie do oblężenia. Urządzenia obronne Jerozolimy musiały zostać naprawione i wzmocnione w przededniu asyryjskiego oblężenia i szturmu miasta. Trzeba też było stworzyć dach nad głową ludności Judy, która schroniła się w Jerozolimie. Najważniejsze było jednak umocnienie fortyfikacji miasta. W rezultacie oczyszczono obszar pomiędzy systemem podwójnych miejskich murów z wszelkich prowizorycznych szałasów, by stworzyć „strefę śmierci”, gdyby wojskom asyryjskim udało się przeniknąć przez pierwszy, zewnętrzny pierścień umocnień. Obszar ten został też częściowo zalany, by utrudnić jego przejście i zwiększyć zapasy wody dla miasta.

12 Pan zaś, Bóg Zastępów, wezwał [was] w ów dzień do płaczu i do żałoby, do ostrzyżenia się i do przywdziania woru. 

13 A tu tymczasem uciechy i zabawy, zabijanie wołów i zarzynanie baranów, zajadanie mięsa i zapijanie winem: Jedzmy i pijmy, bo jutro pomrzemy! 1Kor 15,32; Mdr 2,7-9; Iz 5,11+

14 Lecz Pan Zastępów dał się słyszeć uszom moim: Na pewno ta nieprawość nie będzie wam odpuszczona, aż pomrzecie. Powiedział Pan, Bóg Zastępów. Iz 36,3; Iz 36,11; Iz 36,22; 2Krl 18,18; 2Krl 18,26; 2Krl 18,37

Proroctwo o Szebnie i Eliakimie

15 Tak mówi Pan, Bóg Zastępów: Idź, wejdź do tego ministra, do Szebny, zarządcy pałacu, który sobie wykuwa grobowiec wysoko i w skale drąży dla siebie komnatę:

22,15-25 To jedyna przepowiednia Izajasza dotycząca szczegółowej sprawy. Ów Szebna był dorobkiewiczem, być może obcego pochodzenia, który doszedł do najwyższego urzędu, jakim była funkcja zarządcy pałacu Ezechiasza. Jedynie Izajasz nadmienia o usunięciu go i zastąpieniu Eliakimem, natomiast w 2 Krl mówi się o skutkach tego pociągnięcia: Eliakim jest zarządcą pałacu, a Szebna tylko sekretarzem (2 Krl 18,26.37; 19,2 = Iz 36,3.11. 22; 37,2). Możliwe, że na jednym z cmentarzy starej Jerozolimy, mianowicie w Siloe, odkryto jego grób.

22,15. Zarządca pałacu/minister. Urząd „zarządcy pałacu” mógł przekształcić się ze stosunkowo niewiele znaczącego na dworze w stanowisko szambelana, który był odpowiedzialny za funkcjonowanie całego pałacu w czasach panowania Ozjasza. Istnieje precedens tego tytułu w tekstach ugaryckich i fenickich, zarządca pałacu był też odpowiednikiem wezyra na egipskim dworze. Sugerowano, że wspomnianym tutaj urzędnikiem był Szebna, wymieniony jako pisarz lub sekretarz 2 Krl 18,18. Możliwe, że w trakcie swojej kariery Szebna był określany rozmaitymi tytułami w zależności od zajmowanego aktualnie stanowiska. Można by jednak oczekiwać, że jako zarządca pałacu będzie głównym doradcą i pomocnikiem króla. Jeśli za panowania Ezechiasza nosił tytuł niższej rangi, można wnosić, że został odsunięty.

16 Co tu posiadasz i kogo masz tutaj, że sobie tu wykułeś grobowiec?

22,16. Wykuty w skale grobowiec. Doliny i zbocza wokół Jerozolimy kryją w sobie dużą liczbę grobowców wydrążonych w wapiennej skale. Na zboczu Silwan jest grobowiec, w którym zachowała się fragmentaryczna inskrypcja i tytuł asher ‘al habbayit. Ta sama hebrajska fraza została użyta w wersecie 15 do opisania urzędu piastowanego przez Szebnę. Brak imienia na inskrypcji uniemożliwia jednak rozstrzygające powiązanie go z postacią biblijnego Szebny. Nagana Izajasza udzielona Szebnie wynikała z ekstrawaganckiego pomysłu zbudowania sobie oddzielnego grobowca, zamiast skorzystania ze wspólnotowej pieczary grobowej lub grobowca rodzinnego na ziemi będącej własnością jego rodu. Bardziej tradycyjne grobowce wyposażano w półki, na których składano ciała zmarłych, oraz wnęki na lampy. Były w nich też nisze, do których wkładano kości, gdy trzeba było zrobić miejsce nowym zmarłym. Jedynie ludzi zamożnych stać było na zbudowanie oddzielnego grobowca, wzorowanego, być może, na fenickich lub egipskich miejscach pochówku (piramidy lub bogato zdobione fasady).

17 Oto Pan zrzuci cię, człowiecze, z wielkim rozmachem i uchwyci cię jednym ruchem, 18 i tocząc cię, zwinie w kłębek, jak piłkę [rzucając] po ziemi rozległej. Tam umrzesz i tam pójdą pojazdy, z których się chlubiłeś, o ty, zakało domu twego pana! 19 Gdy strącę cię z twego urzędu i przepędzę cię z twojej posady,

22,19 przepędzę cię. Według przekładów starożytnych. Tekst hebr.: „on cię przepędzi”.

20 tego dnia powołam sługę mego, Eliakima, syna Chilkiasza. Iz 36,3; Iz 36,11; Iz 36,22; 2Krl 18,18; 2Krl 18,26; 2Krl 18,37

22,20. Eliakim na pieczęci. Imię tego urzędnika, które znaczy „Niech El ustanowi”, znaleziono na odciskach pieczęci pochodzących z Tell Beit Mirsim, Bet-Szemesz i Ramat Rahel. Piastował on stanowisko asher ‘al habbayit, „zarządcy królewskiego pałacu”, w okresie panowania króla Ezechiasza (zob. 2 Krl 18,18; 19,2; Iz 36,3), dlatego jego oficjalna pieczęć mogła się pojawiać na wielu dokumentach. Odcisk pieczęci zawierającej imię Eliakima widnieje również na dużej liczbie uchwytów od dzbanów z czasu panowania króla Ezechiasza. Najważniejszym stanowiskiem, w którym odnaleziono owe uchwyty, jest warstwa 3. z Lakisz datowana na okres żelaza (ok. 701 przed Chr.). Możliwe, że umieszczanie na tych dzbanach pieczęci stanowiło jeden z jego codziennych obowiązków, związanych z kontrolą pałacowych zapasów oraz rozdzielaniem oliwy i wina twierdzom królewskim, takim jak Lakisz.

21 Oblokę go w twoją tunikę, przepaszę go twoim pasem, twoją władzę oddam w jego ręce; on będzie ojcem dla mieszkańców Jeruzalem oraz dla domu Judy. 

22 Położę klucz domu Dawidowego na jego ramieniu; gdy on otworzy, nikt nie zamknie, gdy on zamknie, nikt nie otworzy. Ap 3,7; Mt 16,19

22,22 Otwieranie i zamykanie bram „domu króla” należało w Egipcie do wezyra, któremu w Izraelu odpowiadał zarządca pałacu. Na tym będzie polegała funkcja Piotra w Kościele — królestwie Boga (Mt 16,19). Tekst cytowany w Ap 3,7 i odniesiony do Mesjasza, jak to czyni liturgia w antyfonie do Magnificat w nieszporach 20 grudnia: „O clavis David et sceptrum domus Israel” („O kluczu Dawida i berło domu Izraela).

22,22. Klucz domu Dawidowego. Stosunkowo niewielkie zamki zabezpieczające współczesne drzwi wymagają małego klucza. Jednak w czasach biblijnych zamki miały spore rozmiary, wymagały więc dużego i ciężkiego klucza wykonanego z brązu lub żelaza (zob. Sdz 3,25; 1 Krn 9,27). Kiedy Eliakim otrzymał ten klucz, jego wielkość i, przypuszczalnie, bogate zdobienia były widomym symbolem władzy zamykania i otwierania komnat i bram pałacu w Jerozolimie. Wiemy też, że właśnie na tym polegała jedna z funkcji egipskiego wezyra.

23 Wbiję go jak kołek na miejscu pewnym; i stanie się on tronem chwały dla domu swego ojca. 24 Na nim zawieszą całą chlubę jego domu ojcowskiego – młode pędy i odrośle – wszystkie drobne naczynia, od czarek do wszelakich dzbanów. 25 W ów dzień, mówi Pan Zastępów, kołek wbity na miejscu pewnym nie wytrzyma, lecz złamie się i spadnie, a cały ciężar, który na nim wisiał, roztrzaska się. Albowiem Pan powiedział.

22,25 Ten dodatek prozą zapowiada upadek samego Eliakima, co doprowadzi do ruiny całą rodzinę, która wykorzystała jego wyniesienie.

22,23-25. Obrazowość. Ukazany tutaj, znajomy Izraelitom obraz palika od namiotu mocno wbitego w ziemię, lub kołka, wbitego w mur z cegły mułowej w celu zawieszenia półek lub kuchennych narzędzi, stanowi element rytualnej instalacji na urzędzie Eliakima. Źródła takich obrazów sięgają przypuszczalnie kultury wiejskiej starożytnego Izraela, zaś swojskość daje im podobny autorytet, jaki otrzymał prorok Jeremiasz w scenie swojego powołania („daję ci dzisiaj władzę... byś niszczył i burzył, byś budował i sadził”, Jr 1,10). Jedną z najbardziej znanych uroczystości instalacji opisanych w literaturze starożytnej jest wyniesienie Marduka na główne bóstwo Babilonu w Enuma Elisz.Powiada się tam, że jego rozkazu nie można zmienić, zaś wytyczone przezeń granice (bogom) są nienaruszalne.

Iz 23

Wyrok na Tyr i Sydon Ez 26-28; Am 1,9-10; Za 9,2-4

1 Wyrok na Tyr. Jęknijcie, okręty Tarszisz, bo wasza przystań [warowna] zniszczona. Gdy z kraju Kittim wracały, odebrały tę wieść. Iz 2,16+; Ps 48,8+

23,1 Proroctwo trudne, które zapowiada nieoczekiwany i spektakularny upadek niezdobytego miasta, Tyru, oraz przedstawia skutek wywołany tym wydarzeniem. Tyr, zbudowany na wyspie w niewielkiej odległości od brzegu, był oblegany i atakowany przez wielu zdobywców — Salmanassara, Sennacheryba, Nabuchodonozora (oblężenie trwało trzynaście lat!; por. Ez 26-28). Zniszczy je Aleksander Wielki w 322 r. Trudno powiedzieć, jakie konkretnie wydarzenie prorok ma na myśli.

— Wspomnienie Sydonu w w. 2,4 i 12 nie musi oznaczać, że są tu połączone dwa proroctwa; nazwa „Sydon” może się odnosić ogólnie do Fenicji (por. 1 Krl 16,31 i przyp.).

— Kittim to wyspa Cypr, gdzie Fenicjanie mieli swoje kolonie.

— Na temat Tarszisz por. 1 Krl 10,22+.

23,1. Tyr w VIII w. przed Chr. W dziejach Fenicji VIII w. przed Chr. był okresem handlowej i politycznej ekspansji. Powstało wówczas kolonialne imperium Fenicji z Kartaginą jako głównym miastem w zachodniej części basenu Morza Śródziemnego (Kartaginę założyła Dydona ok. 814 przed Chr.). Stopień swobody, z jaką Fenicjanie zamieszkujący położony na wyspie Tyr i Sydon działali w tym okresie, uzależniony był od wpływu wywieranego na nich przez Asyryjczyków. Asyryjski król Adadnirari III (810-783 przed Chr.) przyjął od Fenicjan daninę, lecz Tyr nie doznawał większej presji ze strony Asyrii aż do okresu panowania Tiglat-Pilesera III (744-727 przed Chr.). Asyryjski władca zręcznie wykorzystał lęk przed rozszerzeniem się handlowego imperium Tyru, zawierając sojusz z państwami-miastami znajdującymi się na Cyprze. Zmusił też Tyr do płacenia ogromnej rocznej daniny (dowody odnaleziono w asyryjskich listach danin), która miała uchronić przed militarną inwazją. Bogactwo Tyru owiane było legendą (zob. Ez 28,4-5; Za 9,3). W celu jego obrony król Tyru, Lulli, zmusił cypryjskie państwa-miasta do poddania się pod jego władzę. Doprowadziło to do trwającego pięć lat oblężenia Tyru przez wojska Salmanassara V (726-722 przed Chr.) oraz jego następcy Sargona II (721-705 przed Chr.). Od momentu, gdy Asyryjczycy zajęli położoną na stałym lądzie część Tyru, Lulli prowadził negocjacje w celu położenia kresu waśniom. Jednak gdy zbuntował się po raz kolejny, tym razem po wstąpieniu na tron Sennacheryba, Asyryjczycy zmusili go do ucieczki na Cypr i nad królestwem Sydonu ustanowili Ittobaala.

23,1. Tyr w VII wieku przed Chr. Tyr i Sydon okazywały zmienne poparcie dla Asyrii w VII w. przed Chr. W odpowiedzi na sojusz zawarty przez Fenicjan z etiopskim Tirhakiem, z XXV dynastii, wojska asyryjskie wielokrotnie najeżdżały rejon nadmorski wokół Tyru i Sydonu, niszcząc miasta i wioski i wywierając coraz większy nacisk na portowe miasta, by poddały się asyryjskiemu panowaniu. W końcu, w 677 przed Chr., Assarhaddon całkowicie zniszczył Sydon, zabierając triumfalnie głowę jego władcy, Abdimilkutte, do Niniwy. Na władcę Tyru, Baala I, nałożono surowe restrykcje dyplomatyczne, by uniemożliwić mu udzielanie pomocy Egiptowi. Asurbanipal (667-628 przed Chr.) odnotowuje również zmagania z antyasyryjskimi władcami Syro-Palestyny. Po zmiażdżeniu Egipcjan i zburzeniu stolicy ich państwa, Teb, w 663 przed Chr., Asurbanipal umieścił na tronie Dolnego Egiptu rodowitego Egipcjanina, Psametycha I. Dokonawszy tego, zwrócił swoje wojska ku wybrzeżu, by ukarać Baala I i Fenicjan. Zupełnie pozbawił Tyr jego autonomii, przekształcając całą Fenicję w asyryjską prowincję i przejmując kontrolę nad handlem morskim, będącym fundamentem bogactwa i niezależności Fenicjan. Jednakże po śmierci Assurbanipala Tyr odzyskał dawną supremację w handlu śródziemnomorskim.

23,1. Okręty Tarszisz. Zapewnienie odpowiedniego tonażu okrętom handlowym, takiego, który przyniósłby zysk i wart był podjęcia niebezpiecznej żeglugi po Morzu Śródziemnym lub Morzu Czerwonym, wymagało wielkiej znajomości sztuki szkutniczej. Ponieważ „okręty Tarszisz” wymienia się często w związku z wyprawami handlowymi (zob. 1 Krl 22,48; 2 Krn 9,21), musi chodzić o jakiś charakterystyczny typ okrętu. Możliwe, że owe nawy zostały zbudowane w Tarszisz, ich nazwa może jednak równie dobrze pochodzić od ich zdolności żeglowania aż do Tarszisz w zachodniej części basenu Morza Śródziemnego. Asyryjskie reliefy i wykonane z brązu obicia bram Balawat (pochodzące z okresu panowania Salmanassara III) przedstawiają owe okręty używane do transportu wojsk oraz przewożenia ładunków, np. danin przesyłanych przez wiele krajów wasalnych. Inny relief odnaleziony w pałacu w Niniwie przedstawia Lulli, króla Sydonu, uciekającego na Cypr. Pomiędzy okrętami wchodzącymi w skład jego floty widać statki pulchnych kupców stojących za szeregiem tarcz umieszczonych wzdłuż kadłuba oraz dwa rzędy wioseł umożliwiających poruszanie się nawy, gdy zwinięto żagle. Okręty z dwoma rzędami wioseł nazywane były biremami.

2 Jęczcie, mieszkańcy wybrzeża, kupcy z Sydonu, których posłańcy przeprawiali się przez morze

23,2 posłańcy. Lekcja mal’akajk za 1 QIza. Tekst masorecki: mil’uk, „wypełniały cię”.

23,2. Kupcy Sydonu. Milczenie zwykle hałaśliwych zamożnych kupców sydońskich może wynikać z rozciągnięcia nad tym obszarem asyryjskiej hegemonii, począwszy do połowy VIII w. przed Chr., co doprowadziło do utraty części zysków. Może też mieć związek z coraz większą presją, którą na ten region wywierał Sennacheryb (po 701 przed Chr.), co zakończyło się zniszczeniem Sydonu w 677 przed Chr. Nowe asyryjskie miasto Kar-Assarhaddon wzniesiono na gruzach dawnego, z danin ściągniętych z całego obszaru asyryjskiego imperium.

3 o bezmiernych wodach. Ziarno znad Szichoru, żniwo znad Rzeki było jego bogactwem i przedmiotem handlu z narodami.

23,3. Ziarno znad Szichoru. Feniccy kupcy rozwozili towary po całym obszarze Morza Śródziemnego. Określenie „ziarno znad Szichoru” może nawiązywać do egipskiego p shhr, wówczas nazwę „Szichor” można by tłumaczyć jako „sadzawkę Horusa”. Ziarno to symbolizowało urodzajne zbiory w Egipcie, przewożone Nilem, później zaś na wybrzeże morskie Wadi el-Arisz (Potokiem Egipskim w 1 Krl 8,65) albo jednym z odgałęzień Nilu. Może też chodzić o fragment „Drogi Horusa” łączącej Palestynę z Egiptem.

23,3. Gospodarcza rola Tyru. Oddalone od stałego lądu o ok. 0,5 km, położone na wyspie miasto Tyr i jego zatoki były bezpieczne od wszelkiej groźby, z wyjątkiem przedłużającego się oblężenia. Wody wokół Tyru były wystarczająco głębokie, by mogły tutaj zawijać mocno wyładowane okręty. Oddany prowadzeniu działalności handlowej, Tyr był zaopatrywany w żywność i inne niezbędne produkty przez siostrzane miasto Uszu. Flota morska Tyru zakładała kolonie, m.in. na Cyprze, w Afryce Północnej (Kartagina) oraz na wybrzeżu Morza Śródziemnego, by z tamtych stron sprowadzać surowce, szczególnie metale, i przewozić towary pomiędzy wschodnią i zachodnią częścią basenu śródziemnomorskiego. Odkryte przez archeologów w całym regionie fenickie wyroby metalowe i ceramiczne wskazują na zasięg i trwałość starożytnych kontaktów handlowych. Głównymi towarami eksportowymi Tyru były: drewno cedrowe, tkaniny i barwniki oraz wyroby ze szkła. Współpraca gospodarcza pomiędzy Salomonem i Hiramem I (969-939 przed Chr.), która poszerzała sferę handlową Fenicji i Izraela na południe aż do Somalii, mogła być tylko jednym z licznych przedsięwzięć Fenicjan. Ekspansja asyryjska na obszar wybrzeża Lewantu zmusiła Tyr i Sydon do współdziałania z mocarstwem z Mezopotamii. Próby zrzucenia jarzma lub odmowy zapłacenia daniny prowadziły do inwazji i ograniczenia gospodarczej aktywności Fenicjan. Jednak również Asyryjczycy potrzebowali wiedzy mieszkańców Tyru i dostępu owego miasta do morza. Interesy prowadzono więc przypuszczalnie nieprzerwanie, pomimo okresowych zadrażnień.

4 Zawstydź się, Sydonie, bo morze przemówiło, przystań morska rzekła: Nie czułam bólu porodu i nie rodziłam, nie zapewniłam wychowania chłopcom ani dziewczętom rozwoju.

23,4 (przystań morska rzekła). BJ: „(twierdzo mórz)”. Glosa odnosząca się do nazwy „Sydon” i tak przeniesiona w BJ. W tekście hebr. przypadkowo umieszczono ją po wyrazie „morze” i tak tutaj.

23,4. Twierdza na morzu [BT: „przystań morska”]. Tyr został założony ok. 2750 przed Chr. na rafie z piaskowca oddalonej o ok. 0,5 km od wybrzeża południowego Libanu. Obszar miasta powiększono w X w. przed Chr. kiedy to Hiram I połączył dawne miasto z pobliską rafą. Podpływającym żeglarzom musiało się wydawać, że miasto unosi się na morzu. Do czasów Aleksandra Macedońskiego, który w 332 przed Chr. zbudował ziemny wał prowadzący do Tyru z lądu stałego, nikomu nie udało się zdobyć miasta. Nie był jednak Tyr całkowicie samowystarczalny. Jego słabość stała się widoczna, gdy Asyryjczycy zdobyli siostrzane miasto Uszu. W wyniku tego wydarzenia podpisano traktat wasalny z Assarhaddonem. Kapitulacja Tyru oznaczała, że urzędnik asyryjski musiał być obecny zawsze, gdy król Tyru odczytywał korespondencję dyplomatyczną.

5 Gdy Egipcjanie posłyszą taką wieść, jak ta o Tyrze, wić się będą z żalu.

23,5. Wieść z Tyru. Nie wiadomo, o jaki czas lub wydarzenie tutaj chodzi. Mogło to być jedno z wielu wydarzeń, które zaniepokoiły Egipcjan, np. ustanie handlu lub utrata ważnego politycznego sojusznika. Smutną wieścią mogło być podbicie Fenicji przez króla Asyrii, Sennacheryba w 701 przed Chr. lub zniszczenie Sydonu przez Assarhaddona. Niektórzy komentatorzy sugerują, że chodzi o okres znacznie późniejszy, kiedy to Sydon został zdobyty przez perskiego króla Artakserksesa III (343 przed Chr.), a nawet o zdobycie Tyru przez Aleksandra Macedońskiego w 332 przed Chr. Tak późna data wymagałaby jednak od proroka znajomości wydarzeń znacznie wybiegających poza jego czasy albo - potraktowania przez nas tego fragmentu jako glosy dodanej przez późniejszego redaktora.

6 Przeprawcie się do Tarszisz, jęczcie, mieszkańcy wybrzeża!

23,6. Tarszisz. Niejasny charakter źródeł biblijnych i pozabiblijnych pozwala jedynie stwierdzić, że Tarszisz znajdowało się na zachód od Izraela. Można go więc utożsamiać z Kartaginą w Afryce Północnej oraz różnymi miejscami na południowo-wschodnim wybrzeżu Hiszpanii (m.in. Tartessos). Istnieją pewne argumenty za jego utożsamieniem z Esjon-Geber nad zatoką Akaba. Po pokonaniu Egipcjan w 677 przed Chr., Assarhaddon twierdził w swoich rocznikach, że panuje nad Cyprem, Grecją i Tarszisz - inaczej mówiąc, nad całym imperium handlowym Fenicji.

7 Czy to jest wasze wesołe miasto, którego początki sięgają dawnych czasów, którego [mieszkańców] nogi zdążają daleko, by się [tam] osiedlić? 

8 Kto zgotował taki los Tyrowi rozdającemu korony, którego kupcy byli książętami, a przekupnie ludźmi szanowanymi w świecie? Ap 18,23

9 Pan Zastępów to postanowił, żeby upokorzyć pychę całej jego świetności i poniżyć wszystkich wielmożów świata. 10 Uprawiaj swą ziemię, o Córko Tarsziszu! Portu już nie ma.

23,10 Uprawiaj. Za grec. i 1 QIza. Tekst masorecki: „przemierzaj”.

— Córko Tarsziszu! Wyrażenie trudne do wyjaśnienia: paralelnie do „Córo Sydonu” w w. 12 tu oczekiwałoby się raczej „córo Tyru”.

23,10. Port Tyru. Tyr zbudowany został pierwotnie na dwóch dużych rafach oddalonych ok. 0,5 km od brzegu. Ponieważ ilość miejsca na wyspie była ograniczona, obok siebie stały stłoczone wielopiętrowe domy (przypuszczenie to opiera się na reliefach asyryjskich). Po każdej stronie wyspy znajdował się port morski zdolny pomieścić dużą liczbę nieprzerwanie wpływających i odpływających statków. Na północnym krańcu miasta znajdowała się naturalna zatoka, chroniona od strony morza falochronem i redą, otoczona gromadą mniejszych wysepek. Na południowym krańcu wyspy zbudowano sztuczną zatokę. Obszar południowo-wschodni został przekształcony później, gdy Aleksander Macedoński zbudował wał łączący miasto z lądem i gdy piasek odkładany przez fale morskie przyczynił się do powstania szerszej zatoki. Prowadzenie prac wykopaliskowych jest tam utrudnione, bowiem współczesne miasto zajmuje znaczą część starożytnego Tyru.

11 Wyciągnął On rękę na morze, zatrząsł królestwami, Pan nakazał w sprawie Kanaanu, by zburzyć jego warownie.

23,11. Fenicja [BT: „Kanaan”]. Tekst hebrajski mówi o „Kanaanie”. Umieszczenie w tekście przekładu „Fenicji” ma pomóc czytelnikowi w skoncentrowaniu uwagi na zniszczeniu Tyru. Jednak owo zniszczenie: (1) miało związek z kananejską kulturą Fenicjan potępioną przez Jahwe, (2) ukazane zostało za pomocą Jahwe wyciągającego rękę nad morzem, by pokazać, że ten przyjazny kupcom fenickim żywioł ich nie ocali. Użyta tutaj terminologia stanowi reminiscencję motywu walki Baala z Jammem w epice ugaryckiej, w której to bóg morza zostaje pokonany.

12 Rzekł On: Nie będziesz się więcej radować, Dziewico zhańbiona, Córo Sydonu! Wstań, przepraw się do Kittim, tam również nie zaznasz spokoju.

23,12. Cypr. Cypr jest oddalony od wybrzeża Syrii zaledwie o 122 km. Służył on jako miejsce schronienia fenickim królom (władca Tyru, Lulli, uciekł na Cypr przed wojskami asyryjskiego króla, Sargona II). Wyrocznia Izajaszowa obala mit o nim jako bezpiecznej przystani. Gdy Fenicjanie utracą kontrolę nad Tyrem i Sydonem, ich flota handlowa stanie się niczym sierota. Ich ładunek zniszczeje lub wpadnie w ręce Asyryjczyków.

13 Oto kraj Chaldejczyków – naród ten nie był [samodzielny], Asyria go przeznaczyła dla dzikich zwierząt – oni to wznieśli wieże oblężnicze; zburzyli jego pałace, obrócili go w rumowiska.

23,13 jego pałace. BJ: „jego bastiony”. Tekst wiersza skażony, a jego tłumaczenie bardzo niepewne.

23,13. Babilon ukarany przez Asyryjczyków. Zob. komentarz do Iz 13,1 i 13,19, gdzie podano historyczne tło zdobycia Babilonu przez Sennacheryba w 689 przed Chr. oraz wygnania babilońskiego przywódcy, Merodak-Baladana. W tym fragmencie zniszczenie głównego miasta południowej Mezopotamii podane zostało jako przykład ostatecznego losu, który dosięgnie Tyr z rąk Asyryjczyków.

23,13. Wieże [oblężnicze]. Asyryjskie reliefy z pałacu w Niniwie oraz roczniki asyryjskich królów opisują kilka rodzajów machin oblężniczych. Jedną z najpowszechniej stosowanych była wieża oblężnicza, którą podtaczano możliwie najbliżej murów miasta. Znajdujący się w niej łucznicy razili żołnierzy wroga, spuszczano też trapy szturmowe, by dostać się na wraży mur. U podstawy wieży, chronieni przed gradem kamieni, gorącej oliwą i strzał, bez ustanku pracowali inżynierowie, starając się podkopać mury lub doprowadzić do użycia taranów (zob. Iz 29,3; Ez 21,22).

14 Zawyjcie, okręty Tarszisz, bo wasz port spustoszony.

Poddaństwo Tyru

15 Stanie się w ów dzień, iż Tyr pójdzie w zapomnienie na siedemdziesiąt lat, według miary dni jednego króla. Pod koniec siedemdziesięciu lat przydarzy się Tyrowi, jak nierządnicy z piosenki: Jr 25,11-12

23,15. Siedemdziesiąt lat Tyru. W kilku fragmentach ksiąg prorockich siedemdziesiąt lat oznacza okres wygnania lub kary (Jr 25,12; Dn 9,2; Za 1,12). W liczbie tej jest też zawarty moment pełni, sugerujący, że Tyr i Fenicjanie znajdują się w Bożym ręku i nie zaznają ponownie pomyślności, dopóki sąd Boży nie zostanie dokonany. I rzeczywiście, przez znaczną część VII w. przed Chr. potęga Tyru była ograniczana przez silnych władców asyryjskich, którzy kontrolowali to miasto i jego przedsięwzięcia handlowe. Krótki okres rozkwitu nastał po zniszczeniu Niniwy w 612 przed Chr., później jednak Nabuchodonozor oblegał miasto przez trzynaście lat, co zminimalizowało jego kontakty ze stałym lądem. Nad portami fenickimi sprawowali następnie kontrolę Persowie. Artakserkses III spalił Sydon w 345 przed Chr., gdy przyłączył się do wznieconego przez Egipt powstania. Zniszczenie Tyru przez Aleksandra Macedońskiego w 332 przed Chr. nastąpiło po trwającym siedem miesięcy oblężeniu. Wydarzenie to położyło kres niezależności miasta.

16 Weźmij cytrę, obejdź miasto, nierządnico zapomniana! Zagraj sprawnie, mnóż piosenki, ażebyś się przypomniała!

23,15-16. Pieśń nierządnicy. Żałosny stan Tyru po sądzie Jahwe nad tym miastem porównano do sytuacji starej nierządnicy. Musi ona chodzić po ulicach, śpiewem ogłaszając swoją profesję, by przyciągnąć klientów, którzy przestali się już pojawiać u jej drzwi. Melodia i konstrukcja dwuwiersza odwzorowuje przypuszczalnie element hałaśliwej kultury śródziemnomorskich portów, w których żeglarze zaspokajali swoje potrzeby przed wyruszeniem w morze.

17 Dojdzie więc do tego, pod koniec siedemdziesięciu lat, że Pan nawiedzi Tyr. Ten zaś powróci do swego zarobkowania i odda się nierządowi ze wszystkimi królestwami świata na powierzchni ziemi. 18 Ale jego zarobek i jego zysk będą poświęcone Panu i nie będą gromadzone ani przechowywane. Albowiem jego zarobek będzie użyty dla tych, którzy przebywają przed obliczem Pana, żeby mogli jeść do syta i przyodziewać się wystawnie.

23,18 W. 15-18 pisane prozą (z wyjątkiem pieśni cytowanej w w. 16), są późniejszym dodatkiem, który można by porównać z 18,7 i 19,16-25. Tyr znów osiągnie pomyślność, a owoc jego działalności handlowej, jego „prostytucji”, niegdyś składany w ofierze fałszywym bogom, będzie odtąd poświęcony Jahwe.

Iz 24

APOKALIPSA IZAJASZA

Poddaństwo Tyru

1 Oto Pan pustoszy ziemię, niszczy ją i burzy jej powierzchnię, a mieszkańców jej rozprasza.

24,1—27,13 Rozdziały te, wychodząc od wydarzeń bliskich w czasie, zapowiadają ostateczny sąd Boga. Poetycki opis tego sądu przerywają psalmy błagalne albo dziękczynne. Choć w tych rozdziałach nie występują jeszcze wszystkie cechy literatury apokaliptycznej, mamy tu już jej zapowiedź, a w sposób pełny wyrazi się ona w Dn, Za 9-14 i w apokryficznej Księdze Henocha. Jest to niewątpliwie jedna z najpóźniejszych części Iz: nie można jej datować na czasy przed V w.

2 I będzie [dotknięty] jak lud, tak kapłan, jak sługa, tak jego pan, jak służąca, tak jej pani, jak nabywca, tak sprzedawca, jak pożyczkę dający, tak biorący ją, jak wierzyciel, tak jego dłużnik. 3 Okropnie spustoszona będzie ziemia i doszczętnie rozgrabiona, bo Pan wydał taki wyrok. 

4 Żałośnie wygląda ziemia, zmarniała; świat opadł z sił, niszczeje, niebo wraz z ziemią się wyczerpały. Oz 4,3+

24,4 niebo wraz z ziemią. Na zasadzie domysłu. BJ: „elita ludu ziemi”. Za hebr., dosł.: „wyniesienie ludu ziemi”. Grec: „wielcy ziemi”.

5 Ziemia została splugawiona przez swoich mieszkańców, bo pogwałcili prawa, przestąpili przykazania, złamali wieczyste przymierze. Rdz 9,16

24,5 Wydaje się, że nie chodzi tu o przymierze z Abrahamem czy o przymierze na Synaju, lecz o uniwersalne przymierze Boga z ludzkością, jakim było — według tradycji kapłańskiej w Rdz — przymierze z Noem (Rdz 9,9-17). Po złamaniu tego przymierza sąd dotknął całą ziemię (w. 6).

6 Dlatego ziemię zżera przekleństwo, a jej mieszkańcy pokutują; dlatego się przerzedzają mieszkańcy ziemi i mało ludzi zostało.

Zniszczone miasto

7 Młode wino w smutku, winnica podupadła, wzdychają wszyscy ludzie wesołego serca.

24,7- 16b Zniszczenie „miasta chaosu” (w. 10) stało się okazją do powstania tej apokalipsy (por. 25,2; 26,5; 27,10-11). Jest to niewątpliwie któreś z miast pogańskich, pozostające w opozycji do Jerozolimy (26,1-6) — jego zniszczenie stało się symbolem sądu Bożego. Próbowano identyfikować je z Babilonem, zniszczonym przez Kserksesa I w 485 r., albo z Tyrem zburzonym w r. 322 lub wreszcie z Samarią, zniszczoną przez Hirkana w r. 110 przed Chr., jednakże wyraźna wzmianka o Moabie w 25,10, zacytowanie w 24,17-18 proroctwa o nim z Jr 48,43-44, jak również aluzja do winnic w 24,7-9, co się zgadza z faktem, że Moab był znany z uprawy winnej latorośli (por. 16,7-10) — wszystko to sugeruje, że chodzi tu o zniszczenie miasta moabskiego, prawdopodobnie stolicy, w epoce, której nie sposób ustalić.

8 Ustała wesołość bębenków, ucichła wrzawa hulających, umilkł wesoły dźwięk cytr. Jr 7,34; Jr 16,9; Jr 25,10; Ez 26,13; Ap 18,22

9 Nie piją wina wśród pieśni, sycera gorzknieje pijakom. 10 Zburzone jest miasto chaosu, dom każdy zamknięty od wejścia. 11 Na ulicach narzekanie na brak wina. Znikła wszelka radość, wesele uszło z ziemi. 12 Tylko pustka została w mieście i brama rozbita w kawałki. 

13 Tak bowiem będzie pośrodku ziemi pomiędzy narodami, jak przy otrząsaniu oliwek, jak z ostatkami winogron po winobraniu. Iz 17,6

24,1-13. Opis opustoszenia miasta. Litania zniszczenia, pojawiająca się w tej lamentacji nad losem miasta, posiada odpowiedniki w utworze sumeryjskim zatytułowanym Lamentacja nad zniszczeniem Ur oraz w innych starożytnych utworach wyrażających smutek z powodu upadku miasta. Wyeksponowano w nich element całkowitego opuszczenia, nie oszczędzenia nikogo piastującego jakąś pozycję i zaprzestania wydawania plonów przez naturę, która wcześniej tak hojnie obdarzała mieszkańców. W sumeryjskiej lamentacji czytamy o niszczycielskim wietrze, suszy, głodzie i stosach niespalonych ciał na ulicach. Również egipski utwór z XX w. przed Chr., Widzenia Neferti, opisuje ziemię leżącą odłogiem, przeklętą z powodu zniknięcia słońca i wyschnięcia podtrzymujących życie kanałów. Proroctwa Balaama (odnalezione w Deir Alla i datowane na 700 przed Chr.) opisują rozgniewanych bogów, który „zamknęli niebiosa”, obracając każde stworzenie w padlinożercę i nawet książąt zmuszając do noszenia szmat, kapłanów zaś - do „cuchnięcia potem”.

14 Ci to podniosą głos, sławić będą majestat Pana, wzniosą okrzyki od strony morza. 15 Dlatego na wschodzie czcić będą Pana, na wyspach morskich imię Pana, Boga Izraela. 16 Od krańca ziemi słyszeliśmy pienia: Chwała Sprawiedliwemu! Lecz ja rzekłem: Mam tajemnicę, groźną mam tajemnicę, biada mi! Wiarołomni działają zdradliwie, wiarołomni dopuścili się zdrady.

24,16c-23 Dalszy ciąg opisu sądu, opisu przerwanego pieśnią nad zniszczonym miastem.

17 Groza i dół, i sidło na ciebie, mieszkańcu ziemi; Jr 48,43-44

18a kto umknie przed krzykiem grozy, wpadnie w dół, a kto się wydostanie z dołu, w sidła się zamota! Iz 2,10+; Rdz 7,11; Am 8,9+

Dalszy ciąg poematu o sądzie ostatecznym

18b Tak, upusty otworzą się w górze i podwaliny ziemi się zatrzęsą.

24,18. Upusty w górze. Zob. komentarz do Rdz 7,11, gdzie omówiono to metaforyczne wyrażenie opisujące katastrofalne skutki wód potopu spadających z nieba oraz wylewu wód podziemnego świata. Jest to scena całkowitej zagłady.

19 Ziemia rozpadnie się w drobne kawałki, ziemia, pękając, wybuchnie, ziemia, zadrgawszy, zakołysze się, 20 ziemia mocno się będzie zataczać jak pijany i jak budka [na wietrze] będzie się chwiała; grzech jej zaciąży nad nią, tak iż upadnie i już nie powstanie. 21 W ów dzień Pan skarze wojsko niebieskie tam, w górze, i królów ziemskich tu, na dole. 22 Zostaną zgromadzeni, uwięzieni w lochu; będą zamknięci w więzieniu, a po wielu latach zostaną ukarani.

24,22. Więźniowie w lochu. Apokaliptyczny charakter fragmentu czyni bardziej prawdopodobnym, że autor opisuje tutaj raczej uwięzienie innych mocy (aniołów), które rzuciły wyzwanie potędze Bożej niż ziemskich królów. Z pewnością w większości tekstów ze Starego Testamentu królowie są zabijani (zob. Sdz 8,21; 1 Sm 15,33) lub zmuszani do negocjowania warunków kapitulacji (2 Sm 10,19). Teksty z Mari opisują „uwięzienie” świętych bożków, podobnie jak perski Cylinder Cyrusa. Wyobrażenie przetrzymywania więźniów pod ziemią przez długi czas powstało pod wpływem wizji z Ap 19,20 - 20,15 oraz Księgi Henocha 18,16.

23 Księżyc się zarumieni, słońce się zawstydzi, bo zakróluje Pan Zastępów na górze Syjon i w Jeruzalem, wobec swych starców będzie uwielbiony. Ps 47,1+ Wj 24,9-11; Wj 24,16+; Ap 4,4; Ap 4,10-11

Iz 25

Dziękczynna pieśń wybawionych

1 Panie, Tyś Bogiem moim! Sławić Cię będę i wielbić Twe imię, bo wykonałeś przedziwne plany z dawna powzięte, niezmienne, prawdziwe; Ps 31,15

25,1-5 Kantyk ten odnosi się do wydarzeń opowiedzianych uprzednio: do zniszczenia miasta (w. 2; por. 24,10), nawrócenia odległych ludów (w. 3; por. 24,15) i do zwycięstwa nad pysznymi (w. 2 i 4; por. 24,21-22).

2 bo zamieniłeś miasto w stos gruzów, warowny gród w rumowisko. Zamek pysznych, by się nie stał miastem, nie będzie odbudowany na wieki. 3 Toteż lud umocniony będzie Cię chwalił, miasta narodów siejących grozę lęk odczują przed Tobą. 

4 Bo Tyś jest ucieczką dla biednych, dla ubogich podporą w utrapieniu; Tyś osłoną przed deszczem, Tyś ochłodą przed skwarem; bo tchnienie siejących grozę jest jak deszcz zimowy, Iz 4,5-6; Ap 7,15-16

25,4 zimowy. Lekcja qor na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: qîr, „muru”.

5 jak spiekota na suchym stepie. Ty uśmierzysz wrzawę pysznych; jak upał cieniem chmury, tak pieśń ciemięzców zostanie stłumiona.

Uczta mesjańska Mt 8,11

6 Pan Zastępów przygotuje dla wszystkich ludów na tej górze ucztę z tłustego mięsa, ucztę z wybornych win, z najpożywniejszego mięsa, z najwyborniejszych win. J 6,51; J 6,54

25,6-12 Podejmując i rozszerzając koncepcje uniwersalistyczne widoczne już u poprzednich proroków (Iz 2,2-3;. 56,6-8; 60,11-14; Za 8,20; 14,16; itd.), autor za pomocą obrazu wielkiej uczty opisuje napływ obcych narodów do Jerozolimy. Poczynając od tego tekstu, idea uczty mesjańskiej stała się popularna w judaizmie, powraca także w NT: Mt 22,2-10; Łk 14,14.16-24.

25,6. Uczta wyprawiona przez bogów. Uczty, których gospodarzami są bogowie, pojawiają się najczęściej w kontekstach uroczystości koronacyjnej - kiedy to bóstwo ceremonialnie wstępuje na tron, by objąć panowanie. Na przykład, El wzywa Refaim (zob. komentarz do Iz 14,9-11) na ucztę wyprawioną dla uczczenia Baala. Uczta była również elementem wstąpienia na tron Marduka. Chociaż biesiady owe wyprawiano dla bogów, lud mógł się przyłączyć do ucztowania podczas dorocznego świętowania tego wydarzenia.

7 Zedrze On na tej górze zasłonę, zapuszczoną na twarz wszystkich ludów, i całun, który okrywał wszystkie narody; 

8 raz na zawsze zniszczy śmierć. Wtedy Pan Bóg otrze łzy z każdego oblicza, zdejmie hańbę ze swego ludu na całej ziemi, bo Pan przyrzekł. Oz 13,14; Ap 21,4; 1Kor 15,26; Ap 7,17; Iz 35,10

25,7-8. Zdarcie zasłony i zniszczenie śmierci. W Starym Testamencie śmierć bywa czasami personifikowana (Oz 13,14), lecz w mitologii ugaryckiej Mot („śmierć”) jest bóstwem podziemnego świata, skonfliktowanego z Baalem. Ponieważ Baal jest bóstwem płodności, pokonanie przezeń Mota jest symbolem życia, cyklicznie powracającego na ziemię każdej wiosny. Mot został przedstawiony jako złowrogie bóstwo pożerające swoje ofiary. Rytuały związane z Motem mają na celu położenie kresu jego niszczycielskiemu działaniu. Tutaj to Jahwe pożera śmierć (Mota), zaś tło tego wydarzenia ma charakter polityczny (narody), nie zaś rolniczy. Było to okrutne, niszczycielskie imperium, które groziło śmiercią pokonanym narodom. Zatem groźba śmierci została odsunięta od tych, którzy bliscy byli zagłady.

9 I powiedzą w owym dniu: Oto nasz Bóg, Ten, któremu zaufaliśmy, że nas wybawi; oto Pan, w którym złożyliśmy naszą ufność; cieszmy się i radujmy z Jego zbawienia! 10 Albowiem ręka Pana spocznie na tej górze. Moab zaś będzie rozdeptany u siebie, jak się depcze słomę na gnojowisku;

25,10 Por. przyp. 24,7-16b. Wzmianka o Moabie jednak dziwi, gdyż to jedyne imię własne w poemacie, w którym nie wspomniano o Moabie nawet w 24,17-18, gdzie jest cytowany Jr 48,43-44, będący proroctwem właśnie o tym kraju. Dlatego zaproponowano ’ojeb, „wróg”, zamiast mô’ab, poprawka ta nie ma jednak żadnego oparcia w tekstach.

11 i wyciągnie tam na środku ręce, jak pływak je wyciąga przy pływaniu, lecz [Pan] upokorzy jego pychę razem z wysiłkami jego rąk. 12 Niezdobytą twierdzę twoich murów On zgniecie, zwali, zrzuci na ziemię, w proch.

Iz 26

Druga pieśń dziękczynna za zwycięstwo

1 W ów dzień śpiewać będą tę pieśń w ziemi judzkiej: Miasto mamy potężne; On jako środek ocalenia umieścił mur i przedmurze. Iz 60,18

26,1 Jerozolima — ufortyfikowana przez Jahwe i służąca sprawiedliwym jako schronienie — jest przeciwstawiona „miastu niedostępnemu” (w. 5), zniszczonemu, o którym mowa w rozdz. 24-25 (por. 24,7+).

2 Otwórzcie bramy! Niech wejdzie naród sprawiedliwy, dochowujący wierności; Ps 118,19-20

3 jego charakter stateczny Ty kształtujesz w pokoju, w pokoju, bo Tobie zaufał. 

4 Złóżcie nadzieję w Panu na zawsze, bo Pan jest wiekuistą skałą! Pwt 32,4

5 Bo On poniżył przebywających na szczytach, upokorzył miasto niedostępne, upokorzył je aż do ziemi, sprawił, że w proch runęło; 6 podepczą je nogi, nogi biednych i stopy ubogich.

Psalm eschatologiczny

7 Ścieżka sprawiedliwego jest prosta, Ty równasz prawą drogę sprawiedliwego.

26,7-19 Sąd Jahwe dokonuje się zgodnie ze sprawiedliwością (w. 7-10), zapewnia uwolnienie i chwałę Jego ludu (w. 11-15); aktualne próby są przygotowaniem odrodzenia (w. 16-19). Bóle rodzenia stały się obrazem ucisków, które mają poprzedzić nadejście Mesjasza (por. Mt 24,8; Mk 13,8; J 16,20-22).

8 Także na ścieżce Twoich sądów, o Panie, oczekujemy Ciebie; imię Twoje i pamięć o Tobie to pragnienie naszej duszy. 

9 Dusza moja pożąda Ciebie w nocy, duch mój poszukuje Cię w mym wnętrzu, bo gdy Twe sądy jawią się na ziemi, mieszkańcy świata uczą się sprawiedliwości. Ps 42,2

10 Jeżeli okazać łaskę złoczyńcy, nie nauczy się sprawiedliwości. Nieprawość on czyni na ziemi prawych i nie dostrzega majestatu Pana. 11 Panie, Twa ręka wzniesiona. Oni jej nie dostrzegają. Niech ujrzą ku swemu zawstydzeniu zazdrosną dbałość Twoją o lud; ogień zaś zgotowany dla Twych wrogów niech ich pożre! 12 Panie, użyczysz nam pokoju, bo i wszystkie nasze czyny są Twoim dziełem! 13 Panie, Boże nasz, inni panowie niż Ty nas opanowali, ale my Ciebie tylko, Twoje imię wysławiamy. 14 Umarli nie ożyją, nie zmartwychwstaną cienie, dlatego że Tyś ich skarał i unicestwił, i zatarłeś wszelką o nich pamięć. 15 Pomnożyłeś naród, o Panie, pomnożyłeś naród, rozsławiłeś się, rozszerzyłeś wszystkie granice kraju. 16 Panie, w ucisku szukaliśmy Ciebie, słaliśmy modły półgłosem, kiedy Ty chłostałeś.

26,16 Dwa pierwsze stychy w BJ: „Jahwe, w ucisku szukali Ciebie, / rozpływali się w modlitwach”. Sens drugiego stychu jest niepewny.

17 Jak brzemienna bliska chwili rodzenia wije się, krzyczy w bólach porodu, takimi staliśmy się przed Tobą, o Panie! Iz 13,8+; Oz 13,13; Iz 37,3

18 Poczęliśmy, wiliśmy się z bólu, jakbyśmy mieli rodzić; ducha zbawczego nie wydaliśmy ziemi i nie przybyło mieszkańców na świecie. 

19 Ożyją Twoi umarli, zmartwychwstaną ich trupy, obudzą się i krzykną z radości spoczywający w prochu, bo rosa Twoja jest rosą światłości, a ziemia wyda cienie zmarłych. Ez 37+; Oz 13,14; Ef 5,14

26,19. Wyobrażenie życia pośmiertnego na Bliskim Wschodzie. Koncepcja życia pośmiertnego została najwyraźniej zarysowana w tekstach egipskich. Księga zmarłych dostarcza wskazówek na temat pytań, zadawanych każdej duszy wkraczającej do podziemnego świata. Mumifikacja ciał, budowanie piramid, bogate wyposażanie grobów oraz kapłański i rodzinny kult zaopatrujący w jadło i napitek przebywających w wieczności zmarłych - wszystko to świadczy o bardzo starannych przygotowaniach do życia przyszłego. Jednak nawet w tej rozwiniętej koncepcji życia pośmiertnego, zmartwychwstanie znajduje odzwierciedlenie jedynie w wyobrażeniu, że sprawiedliwi zmarli mogą zostać ożywieni w życiu przyszłym. Bardziej pesymistyczne są wyobrażenia babilońskie. Gilgamesz, bohater, który przekracza „morze śmierci” i odszukuje bohatera opowieści o potopie, Utnapisztima, dowiaduje się od bogini Siduri, że ludzie od chwili poczęcia skazani są na śmierć. Ta radzi mu, by wiódł żywot przeniknięty radością i wielkimi czynami, bowiem po śmierci nie ma już z czego się cieszyć. Hiob powtarza ten pogląd, mówiąc (Hi 7,9): „kto schodzi do Szeolu, nie wraca”. W Starym Testamencie jedynie Dn 12,2 wyraźnie mówi o zmartwychwstaniu ciała. Zatem tekst analizowany, podobnie jak fragmenty Ez 37,4-14, traktuje jedynie o Bożej mocy obudzenia do życia martwego narodu i odnowienia wspólnoty przymierza. Mogą być tu jednak obecne pewne wpływy egipskie, widoczne np. w użyciu „rosy” jako symbolu mocy Bożej. Teksty egipskie opisują rosę jako „łzy Horusa i Tota”, zawierające w sobie moc zmartwychwstania. Rosa była jedyną dostępną wilgocią, która podtrzymywała przy życiu rośliny podczas długich, suchych miesięcy letnich, a więc właściwym symbolem zmartwychwstania (na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Dn 12,2).

Proroctwo eschatologiczne

20 Idź, mój ludu, wejdź do swoich komnat i zamknij drzwi za sobą! Skryj się na małą chwilę, aż gniew przeminie, Mt 6,6 Hi 14,13-15

26,20—27,1 Lud jest zachęcany do schronienia się w bezpieczne miejsce, podczas gdy Jahwe będzie sądzić występnych.

21 bo oto Pan wychodzi ze swojego miejsca, by karać niegodziwość mieszkańców ziemi, a ziemia ukaże krew, którą nasiąkła, i pomordowanych kryć dłużej nie będzie. Mi 1,3; Hi 16,18+; Ap 3,10; Ap 6,10

Iz 27

1 W ów dzień Pan ukarze swym mieczem, twardym, wielkim i mocnym, Lewiatana, węża płochliwego, Lewiatana, węża zwiniętego; zabije też potwora morskiego. Hi 3,8+; Hi 40,25n Iz 5,1-7+

27,1 Na temat Lewiatana por. Hi 3,8+.

— W tym tekście jest widoczny wpływ jednego z poematów z Ras-Szamra (XIV w. przed Chr.), gdzie czytamy: „Ty zmiażdżysz Lewiatana, węża uciekiniera, ty zniszczysz węża krętego, potężnego, o siedmiu głowach”.

27,1. Węża płochliwego, węża krętego. To samo określenie pojawia się w ugaryckim cyklu o Baalu, gdzie oznacza jednego z jego nadprzyrodzonych nieprzyjaciół: „Kiedy zabijesz Litana [Lewiatana], węża płochliwego, gdy zetrzesz krętego węża, mocarnego o siedmiu głowach” (zamiast „płochliwy” używa się czasami miana „latający/skrzydlaty”, zamiast „kręty” - „zwinięty”). Na temat siedmiu głów zob. komentarz do Ps 74,14.

27,1. Lewiatan. W mitach ugaryckich i kananejskich pojawiają się szczegółowe opisy potwora chaosu, symbolizującego morza lub wodny zamęt, pod postacią wielogłowego, wijącego się węża morskiego. Istnieje bliskie pokrewieństwo pomiędzy opisem Lewiatana w Księdze Izajasza jako „węża krętego” a ugarycką epiką o Baalu, opowiadającą o tym, jak bóg burzy „zabił Litana, krętego węża” o siedmiu głowach. W obydwu przypadkach pojawia się jakieś bóstwo porządku i płodności, które pokonuje potwora chaosu. Kilka innych fragmentów ze Starego Testamentu wspomina o Lewiatanie, lecz większość z nich, jak Ps 74,14 i Hi 41,1-34, czyni to w aspekcie stwórczych dzieł Boga, w wyniku których zapanował On nad wodnym chaosem (uosobionym przez morskiego węża). W tekście Iz 27,1 zmagania porządku z chaosem mają jednak miejsce u kresu czasu. Możliwe, że w scenie upadku szatana, przedstawionego w Ap 12,3-9 pod postacią siedmiogłowego smoka, pobrzmiewa echo ugaryckiego obrazu Litana jako „tyrana o siedmiu głowach”.

27,1. Potwór morski. Widome fizyczne zmagania morza z ziemią oraz gwałtowna, wydawałoby się niepowstrzymana, siła rozszalałego morza przygotowały podłoże do powstania mitów kosmicznych. Babilońska epika o stworzeniu, Enuma Elisz, opisuje, w jaki sposób Marduk pokonał Tiamat, boginię wodnego chaosu, która przybrała postać smoka. Dużą część cyklu ugaryckich opowieści o Baalu zajmuje opis jego zmagań z Jammem, bogiem morza. Podobnie w epice ugaryckiej Anat i Baal przypisują sobie pokonanie Litana, siedmiogłowego smoka, obejmując w ten sposób panowanie nad morzami. W Psalmie 104,26 Jahwe bawi się z Lewiatanem, zaś w Hi 41,1-11 Bóg rzuca Hiobowi wyzwanie, by okazał władzę nad Lewiatanem jak On. Chociaż obecny tekst nie wskazuje wyraźnie, czy potwór symbolizuje naród, czy miasto, może to być aluzja do Egiptu lub Tyru, obydwa miały bowiem silne związki z morzem.

Pieśń o winnicy Pańskiej

2 W ów dzień [powiedzą]: Winnica [to] urocza! Śpiewajcie o niej!

27,2-5 Podobnie jak w 5,1-7, i tu Izrael jest przedstawiony jako winnica, nad którą Bóg czuwa z miłością, gdy ta Go wzywa.

27,2 urocza! Lekcja chemed na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: chemer, „moszcz”.

3 Ja, Pan, jestem jej stróżem; podlewam ją co chwila, by jej nic złego nie spotkało, strzegę jej w dzień i w nocy. 4 Nie czuję gniewu. Niech Mi ktoś posieje ciernie i głogi, wypowiem mu wojnę, spalę je wszystkie razem!

27,4 gniewu. Tak tekst hebr., gdzie chemah. BJ: „- Nie mam już muru”, „muru”, chomah, na zasadzie domysłu. — Drugi stych w BJ: „Kto mnie zamieni w ciernie i głogi?”, na zasadzie domysłu. Tekst masorecki, niepewny w tym miejscu, odmiennie dzieli zdania, dosł.: „kto mi da ciernie i głogi w (przez?) wojnę?”. Byłaby to odpowiedź upersonifikowanej winnicy.

5 Albo raczej niech się trzyma mojej opieki i zawrze pokój ze Mną, pokój ze Mną niech zawrze!

Łaska dla Jakuba, kara dla ciemięzcy

6 W przyszłości Jakub zapuści korzenie, Izrael rozkwitnie i rozrośnie się, i napełni powierzchnię ziemi owocami.

27,6-11 Interpretację tej perykopy utrudnia widoczny nieporządek i zniekształcenie tekstu. Wydaje się, iż w. 7-8,10-11 dotyczą kary, jaka spadnie na ciemiężycieli Izraela, utożsamionych z „warownym miastem” tej apokalipsy (w. 10). W. 6 i 9, będące obietnicą dla Izraela, którego grzech został odpokutowany, mogłyby przygotowywać przepowiednię zawartą w w. 12-13.

7 Czy uderzył On w niego tak, jak w jego katów? Czy zabił, jak pozabijał jego zabójców? 8 Wygnaniem, zsyłką wziął odwet na mieście; przepędził je swoim gwałtownym podmuchem, jakby w dzień wschodniego wiatru. 

9 Toteż wina Jakuba przez to będzie zmazana; i ten będzie cały owoc usunięcia jego grzechu: wszystkie kamienie ołtarza przeznaczy on na pokruszenie jak kamienie wapienne. Nie będą stać już aszery ani stele słoneczne, Iz 17,8; Wj 34,13

27,9. Kamienie wapienne. Kamienie wapienne kruszono w celu otrzymania kredowej substancji, która mogła być wykorzystywana jako zaprawa murarska, jako wapno do szamb, oraz do uszczelniania kamiennych murów swego rodzaju „wapnem”. Zniszczenie w ten sposób ołtarzy oznaczałoby całkowite pozbawienie ich świętego charakteru. Izajasz opisuje w tym fragmencie środki reformatorskie zastosowane przez Ezechiasza w 2 Krl 18,4 oraz przepowiada reformę religijną Jozjasza opisaną w 2 Krl 23,12.

27,9. Słupy Aszery [BT: „aszery”]. Zob. komentarz do Pwt 7,5, gdzie podano opis tych obiektów sakralnych związanych z boginią kananejską i jej kultem.

27,9. Ołtarze kadzenia [BT: „ołtarze”]. Użyty tutaj termin hebrajski może oznaczać małe ołtarze kadzenia, zwykle w kształcie domu, w których nieprzerwanie spalano kadzidło lub inne wonności na cześć bogów Kanaanu. Termin ten, hammamim, oznacza również „stojące kamienie”/stele - inny monumentalny przedmiot kultowy używany w religii Kananejczyków (zob. komentarz do Pwt 7,5).

10 ponieważ warowne miasto stanie się pustkowiem, siedzibą wyludnioną i jak pustynia opustoszałą. Tam pasać się będzie stado cieląt, tam kłaść się i skubać jego gałązki. 11 Gdy jego gałęzie uschną, zostaną odłamane; przyjdą kobiety i spalą je. Bo jest to naród nierozumny. Dlatego nie zmiłuje się nad nim jego Stwórca ani mu Stworzyciel jego nie okaże litości.

Proroctwo

12 Stanie się w ów dzień, że Pan wymłóci kłosy – od Rzeki aż do Potoku Egipskiego; i wy, synowie Izraela, wszyscy co do jednego zostaniecie zebrani.

27,12-13 Ta „wyrocznia”, umieszczona tu jako zakończenie, zapowiada powrót do Jerozolimy wszystkich Izraelitów żyjących w rozproszeniu.

27,12. Obraz młócenia. Spleciono tutaj misternie podwójne znaczenia słowa szibbolet - „płynący strumień” [BT: „Rzeka”]. Izajasz mówi o zgromadzeniu przez Jahwe wszystkich ludów z obszaru pomiędzy „Potokiem Egipskim” (Wadi el-Arisz) a Eufratem. Jednak nakłada się na to inne znaczenie wyrazu szibbolet - „kłosy zboża”. W ten sposób powstał wyraźny obraz ziarna zebranego na klepisku, gdzie oddziela się łodygi od ziarna.

27,12. Obszar od Eufratu do Potoku/Wadi Egipskiego. Jednym z tradycyjnych sposób mówienia o całkowitym rozproszeniu wygnańców było stwierdzenie, że rozeszli się oni na obszarze od rzeki Eufrat w Mezopotamii po Wadi el-Arisz stanowiącej granicę Egiptu (zob. Rdz 15,18; 2 Krl 24,7). Zob. komentarz do 1 Krl 4,21, w której ten obszar geograficzny użyty został do opisania granic królestwa Salomona. Wzmianki o Potoku Egipskim pojawiają się również w asyryjskich rocznikach króla Tiglat-Pilesera III (744-727 przed Chr.). Była to też granica ekspansji asyryjskiej aż do czasu podbicia Teb przez Asurbanipala w 663 przed Chr.

13 W ów dzień zagrają na wielkiej trąbie, i wtedy przyjdą zagubieni w kraju Asyrii i rozproszeni po kraju egipskim, i uwielbią Pana na świętej górze, w Jeruzalem. Jl 2,1+

27,13 trąbie. BJ: „rogu”. Róg (szôfar), który ma wiele zastosowań (por. Jl 2,1+), ogłasza tutaj zgromadzenie w dniu ostatecznym. Należało tę apokalipsę zakończyć dźwiękiem trąby zapowiadającej sąd (por. Mt 24,31; 1 Kor 15,52; 1 Tes 4,16).

27,13. Zagrają na wielkiej trąbie. Być może z powodu używania trąb jako urządzeń sygnałowych podczas bitwy (na reliefach z Karkemisz pochodzących z VIII w. przed Chr. przedstawiono muzyków wojskowych), instrumenty te stały się powszechnie używanym w literaturze eschatologicznej i apokaliptycznej znakiem końca czasów (zob. Za 9,14 i Ap 8,6-12). Tutaj dają one znak wygnańcom, że mogą powrócić z asyryjskiego wygnania oraz z różnych miejsc w Egipcie, do których się schronili.

Iz 28

MOWY PRZECIW SAMARII, JEROZOLIMIE I NARODOM POGAŃSKIM

Przestroga dla Samarii Iz 5,11-13+

1 Biada pysznej koronie pijaków Efraima, więdnącemu kwieciu jego wspaniałej ozdoby, [wznoszącej się] nad żyzną doliną! [Biada] zamroczonym winem!

28,1-6 Wyrocznia wypowiedziana w jakiś czas przed upadkiem Samarii (721). Miasto to, zbudowane na wzgórzu, jest porównane do wieńca z kwiatów, którym podczas uczt w starożytności przyozdabiano głowy biesiadników. Inni prorocy (Oz 7,5-7; Am 3,9.15; itd.) robią aluzję do bogactwa Samarii i do panującej w niej korupcji.

28,1. Wieniec [BT: „korona”]. Wianki i girlandy, noszone przez ludzi, były zwykle znakiem radości i szczęścia (zob. Prz 4,9; Iz 61,10). Jednak w tym przypadku wieniec szybko więdnie, pijaństwo zapowiada zniszczenie miast Samarii przez Asyryjczyków w 722 przed Chr.

2 Oto ktoś od Pana, mocny i potężny, jak burza gradowa, jak niszczycielska trąba powietrzna, jak nawałnica wód gwałtownie wzbierających, [wszystko] na ziemię z mocą rzuci.

28,2. Typowe elementy teofanii. Teofania to ukazanie się bóstwa człowiekowi. W celu podkreślenia potęgi bogów elementem takiego spotkania były często dym i ogień, potężny wiatr i burza oraz trzęsienie ziemi (zob. komentarz do Joz 10,11 i 1 Krl 19,11-13). Oczywiście, manifestacje obecności Bożej miały charakter celowy, służyły zwykle powołaniu przywódcy lub proroka na służbę Bożą, ogłoszeniu sądu nad nieprzyjacielskim narodem (Hi 3,13) lub nieprawym (Ps 94,1-4). Teofanie pojawiają się często w epice ugaryckiej (Anat i Keret często bywali nawiedzani przez bogów). W tekstach mezopotamskich do teofanii dochodzi w snach kapłanów lub królów.

3 Nogami zdeptana będzie pyszna korona pijaków Efraima, 4 a więdnące kwiecie jego wspaniałej ozdoby, [wznoszącej się] nad żyzną doliną, będzie jak wczesna figa przed nadejściem lata: kto ją zobaczy, zrywa i połyka chciwie, ledwie wziął do ręki. 

5 W owym dniu Pan Zastępów będzie koroną chwały i ozdobnym diademem dla Reszty swego ludu, Iz 4,3+

28,5 W w. 5-6 więdnącej koronie Samarii jest przeciwstawiona korona chwały, którą będzie sam Jahwe dla Reszty swego ludu. Wzmianka o Reszcie każe się domyślać, że wiersze te zostały dodane później (por. 4,3+); podobieństwo obrazów byłoby powodem umieszczenia tego fragmentu właśnie tutaj.

6 i natchnieniem sprawiedliwości dla zasiadającego w sądzie, i natchnieniem męstwa dla odpierających natarcie u bramy. Iz 11,2-4+

Mowa przeciw kapłanom i fałszywym prorokom

7 Również i ci chodzą chwiejnie z powodu wina, zataczają się pod wpływem sycery. Kapłan i prorok chodzą chwiejnie z powodu sycery, wino zawróciło im w głowie, zataczają się pod wpływem sycery, chodzą jak błędni, miewają zwidzenia, potykają się, gdy odbywają sądy. Iz 5,11-13+

28,7-22 Zawarte tu wyrocznie wyprzedzają nieco w czasie wyprawę Sennacheryba w r. 701. W momencie ich wygłaszania Ezechiasz planował przyłączenie się do tworzonej właśnie koalicji przeciw Asyrii. Pierwsze z tych proroctw jest adresowane do uczestników uczt religijnych w świątyni, traktujących jak bełkot dziecka słowa Izajasza, których nie rozumieją, nie zrozumieją oni jednak także języka żołnierzy asyryjskich, których Jahwe wyprawi przeciw nim.

28,7. Pijaństwo w świecie starożytnym. Warzenie różnych rodzajów piwa oraz proces fermentacji wina z daktyli i winogron znane były w Mezopotamii i Egipcie jeszcze przed pojawieniem się pisma (ok. 3200 przed Chr.). W sztuce asyryjskiej częstym motywem są sceny uczt oraz przyjęć, na których mężczyźni i kobiety jedzą i piją z kielicha lub przez słomkę. W babilońskim eposie o stworzeniu, Enuma Elisz, opisano ucztowanie bogów, „sączących słodki trunek przez rurki do picia” (było to konieczne, bowiem napój był bardzo zawiesisty).

W sumeryjskim hymnie na cześć bogini Ninkasi sławi się proces warzenia piwa oraz składa dzięki za napój gaszący pragnienie i dostępny w tak wielkiej obfitości jak Tygrys i Eufrat. Dolegliwości wywołane przez pijaństwo opisano w Ps 69,12 i Prz 20,1. Uczty pijackie odmalowano w Dn 5,1-4 i Est 1,3-8. Motyw ten można odnaleźć też gdzie indziej. Egipska literatura mądrościowa przestrzega przed pijaństwem, które prowadzi do utraty panowania nad sobą i do społecznego odrzucenia. W tekstach z Mari pojawiają się dowody, że stan upojenia alkoholowego uważano za odpowiedni do otrzymywania wyroczni od bogów.

8 Zaiste, wszystkie stoły są pełne zwymiotowanych brudów; nie ma miejsca [czystego]. 9 Kogo to chce on uczyć wiedzy i komu wyjaśniać naukę? – Dzieciom ledwie odstawionym od mleka, niemowlętom odłączonym od piersi! 10 Bo [mówi]: Saw lasaw, saw lasaw; kaw lakaw, kaw lakaw; zeer szam, zeer szam.

28,10 Dosł.: „rozkaz na rozkazie... miara na mierze... trochę tu, trochę tam”, nie należy jednak próbować przekładu tych słów, gdyż zostały one tu wybrane jedynie z powodu swego brzmienia.

11 Zaprawdę, wargami jąkałów i językiem obcym przemawiać będzie do tego narodu Jr 5,15; 1Kor 14,21

12 Ten, który mu powiedział: Teraz odpoczynek! Dajcie wytchnąć strudzonemu! A teraz spokój! Ale nie chcieli Go słuchać. 13 Wtedy będzie do nich mowa Pana: Saw lasaw, saw lasaw; kaw lakaw, kaw lakaw; zeer szam, zeer szam, żeby idąc, upadli na wznak i rozbili się, żeby zaplątali się w sieci i zostali schwytani.

Poemat przeciw złym doradcom królewskim

14 Dlatego posłuchajcie słowa Pańskiego, szydercy, wy, panujący nad tym ludem, który jest w Jerozolimie. 

15 Mówicie: Zawarliśmy przymierze ze Śmiercią, i z Szeolem zrobiliśmy układ. Gdy się rozleje powódź [wrogów], nas nie dosięgnie, bo z kłamstwa uczyniliśmy sobie schronienie i skryliśmy się pod fałszem. Mdr 1,16; Syr 14,12 Jr 5,12; Am 9,10

28,15 Przymierze skierowane przeciwko Asyrii, które doradzali kierujący ludem, jest przymierzem ze śmiercią i z piekłem.

28,15. Przymierze ze Śmiercią. Kuszące jest odczytanie tego fragmentu jako traktatu lub aktu kapitulacji kananejskiego boga Mota („śmierci”) albo egipskiego boga zmarłych, Ozyrysa (zob. Iz 30,1-2). Obydwie formy symbolizowałyby różne polityczne sojusze zawierane przeciwko Asyrii z narodami Syro-Palestyny lub z Egiptem. Prorok ostrzega jednak Izraelitów, że postępowanie takie jest głupotą oraz dowodzi ich przewrotnej natury (zob. Hi 8,5-21). Już mezopotamski bohater, Gilgamesz, zdobył pewność, że żadnemu człowiekowi (z bardzo rzadkimi wyjątkami, jak Henoch, Eliasz, Utnapisztim) nie udało się umknąć śmierci (Hi 30,23).

Proroctwo

16 Przeto tak mówi Pan Bóg: Oto Ja kładę na Syjonie kamień, kamień dobrany, węgielny, cenny, położony jako fundament. Kto wierzy, nie potknie się. Ps 118,22-23; Mt 21,42; Mt 16,18; Ef 2,20; 1P 2,6 Iz 7,9a+

28,16 W. 16-17b to krótka wyrocznia, stanowiąca przerwę w toku myśli. Boski architekt nowej Jerozolimy kamień fundamentu kładzie na prawie i sprawiedliwości, na tym kamieniu być może jest wyryte imię: „Ten, kto ufa, nie zachwieje się” — równoważnik symbolicznych imion „Miasto Sprawiedliwości”, „Gród Wierny” z 1,26. W NT obraz kamienia fundamentu albo węgielnego będzie się odnosił do Chrystusa (Mt 21,42; Ef 2,20; 1 P 2,4-8) albo do Piotra (Mt 16,18).

28,16. Architektoniczna funkcja kamienia węgielnego. W budowlach izraelskich z okresu żelaza coraz częściej wykorzystywano ciosany kamień, który wyparł surowe głazy i tłuczeń używany w okresach wcześniejszych. W celu zapewnienia stabilności budowli i połączenia ze sobą sąsiednich murów ustawiano starannie ociosany blok kamienny, który stawał się kamieniem węgielnym budowli. Zwykle był on większy od bloków tradycyjnie używanych, zaś jego umieszczenie często wymagało podjęcia specjalnych czynności lub rytuałów. Taka duża gładka powierzchnia nadawała się w naturalny sposób do umieszczenia inskrypcji z hasłami religijnymi, imieniem architekta lub króla oraz datą wzniesienia budowli. Możliwe, że kamień węgielny służył również jako podstawa, fundament budowli. Na temat dodatkowych informacji dotyczących tego ostatniego zob. komentarz do Ezd 3,3 i 3,10.

17 I wezmę sobie prawo za miarę, a sprawiedliwość za pion. Iz 1,26+ Iz 28,15

Ciąg dalszy poematu

17a Ale grad zmiecie schronisko kłamstwa, a wody zaleją kryjówkę. 18 Wasze przymierze ze Śmiercią zostanie zerwane, i nie ostoi się wasz układ z Szeolem. Gdy się rozleje powódź [wrogów], będziecie dla niej [polem] na stratowanie.

28,18 zerwane. Lekcja tupar według Targumu. Tekst hebr.: kuppar, „przykryty”.

19 Ile razy ona przyjdzie, pochwyci was. Gdy przechodzić będzie każdego ranka i we dnie, i w nocy, strach na wieść o niej nastanie. 20 Bo za krótkie będzie łóżko, aby się wyciągnąć, i zbyt wąskie przykrycie, by się nim owinąć.

28,20 Prorok cytuje tu zapewne przysłowie ludowe.

21 Zaiste, Pan powstanie jak na górze Perasim, jak w Dolinie Gibeońskiej się poruszy, by dokonać swego dzieła, swego dziwnego dzieła, by spełnić swe zadanie, swe tajemnicze zadanie. 2Sm 5,17-25

28,21. Góra Perasim. Pojawiająca się w 2 Sm 5,18-20 pod nazwą Baal-Perasim, góra ta miała się wznosić ponad doliną Refaim (Joz 15,8). Chociaż nie znamy jej dokładnego położenia, z tekstu wynika, że znajduje się wprost na północny zachód od Betlejem, w pobliżu Jerozolimy.

28,21. Dolina Gibeońska. Starożytny Gibeon (El-Dżib) leżał 9,5 km na północny zachód od Jerozolimy. Najbardziej znany jest z traktatu, który Jozue zawarł z Gibeonitami (Joz 9,3-10,15) oraz z przepędzenia przez jego teren wojsk kananejskich do doliny Bet-Choron (Joz 10,9-11). Tym razem jednak Jahwe nie wystąpi w roli boskiego wojownika, pozwalając, by Izraelici zostali pokonani tam, gdzie wcześniej odnieśli zwycięstwo.

22 A teraz przestańcie drwić, żeby wasze pęta się nie zacieśniły; słyszałem bowiem rzecz postanowioną przez Pana, Boga Zastępów: zniszczenie całego kraju.

Przypowieść o siewcy

23 Nastawcie uszu i słuchajcie głosu mego, uważajcie i słuchajcie mej mowy!

28,23-29 Mądrość rolnika, który sieje rozmaite zboża i młóci je w sposób, odpowiadający ich naturze, jest obrazem mądrości Boga w prowadzeniu Jego ludu.

24 Czyż oracz wciąż tylko orze [pod zasiew], przewraca i bronuje swą rolę? 25 Czy raczej, gdy zrówna jej powierzchnię, nie zasiewa czarnuszki i nie rozrzuca kminku? Czy nie sieje pszenicy, zboża, jęczmienia i prosa, wreszcie orkiszu na obrzeżach?

28,25 pszenicy, (zboża), jęczmienia (i prosa). BJ: „pszenicy, prosa, jęczmienia (...)”. Po tym ostatnim w tekście hebr. dodane nieznane słowo, być może nazwa jakiegoś innego zboża.

28,25. Metody siania. Użyto tutaj dwóch metod siania. Czarnuszka (przyprawa) i kminek (przyprawa i roślina oleista) były siane ręcznie. Czyniono to zaraz po zaoraniu pola, rzucając ziarno w bruzdy, gdy spadły pierwsze deszcze. Pszenicę, zboże i jęczmień trzeba było siać uważniej, by nie pomieszać ziarna. Wydaje się prawdopodobne, że Izraelici robili otwory w bruzdach, gdy woły orały pole. Człowiek idący za wołami wkładał do tych otworów nasiona. Później zaorywano pole, by przykryć ziarno. Działanie stosownych narzędzi ukazano w sztuce kasyckiej i asyryjskiej.

26 A ktoś poucza go o tym prawie, jego Bóg mu to wykłada. 27 Zaprawdę, czarnuszki nie młócą saniami młockarskimi ani po kminku nie przetaczają walca młockarskiego wozu, ale bijakiem wybija się czarnuszkę, a kminek cepami.

28,27 saniami młockarskimi. Jest to ciężki sprzęt rolniczy mający ostre koła albo krzemień służący do młócenia zboża.

28,27. Młócenie czarnuszki i kminu. Nasiona wspomnianych roślin były zbyt delikatne, by można było użyć większych narzędzi młockarskich. Młócenie kijem dałoby dobre efekty bez uszkadzania ziarna.

28 Zboże mogłoby ulec zmiażdżeniu; ale nie bez końca młóci je młocarz. Gdy przetoczy koło swego wozu młockarskiego wraz z zaprzęgiem, nie zmiażdży go.

28,28. Kolejność czynności podczas produkcji mąki. Nie można by wypiec chleba, gdyby rolnik wykonał jedną tylko z wymienionych tutaj czynności. Dlatego niezbędne było przewiezienie zebranego zboża na klepisko, gdzie miażdżone było kopytami wołów (Pwt 25,4) i dodatkowo przerabiane za pomocą sań młockarskich. Wóz młockarski, o którym tutaj mowa, był powszechnie stosowanym narzędziem wyposażonym w dwa lub więcej kół. Po oddzieleniu ziarna od łodyg, trzeba było je przesiać, następnie zaś dać kobietom, by zmełły je na mąkę w żarnach. W ten sposób otrzymywano dobrej jakości mąkę używaną do pieczenia.

29 To również pochodzi od Pana Zastępów, który przedziwny okazał się w radzie, niezmierzony w mądrości.

Iz 29

Poemat proroczy o Arielu Iz 36,1-2; Iz 37,33-37

1 Ach, Arielu, Arielu, miasto, gdzie obozował Dawid! Dodajcie rok do roku, święta niech biegną swym cyklem! Iz 33,7

29,1-12 Proroctwo to pochodzi — jak się wydaje — z okresu poprzedzającego oblężenie Jerozolimy w r. 701. Symboliczną nazwę „Ariel”, nadaną miastu tu i w 33,7 (tekst poprawiony), tłumaczy się rozmaicie. Najczęściej widzi się jej związek z terminem har’el albo ’ari’el, którym Ezechiel nazywa górną część ołtarza, palenisko służące do spalania ofiar, co wyrażałoby sakralny charakter miasta. Taką interpretację potwierdza — jak się zdaje — koniec w. 1, w którym mowa o regularnym kulcie Bożym w świątyni jerozolimskiej.

29,1. Ariel. Jest to opisowe określenie miasta Jerozolimy. Sama nazwa oznacza „palenisko ołtarza Ela” (przetłumaczonego w ten sposób w końcowej części wersetu 2 [BT: „Ty będziesz dla mnie jakby Arielem”]) (zob. też Ez 43,15). Wyrocznia ta mówi o mieście, które zostanie zniszczone jak ofiary kładzione na ołtarzu.

29,1. Cykl świąt. Zob. komentarz do Wj 23,15-16 oraz Pwt 16,9-17, gdzie opisano Święto Przaśników, Święto Żniw i Święto Zbiorów - główne święta rolnicze w kalendarzu Izraelitów. Kalendarz z Gezer, ćwiczenie domowe ucznia z X w. przed Chr., również dzieli rok według rytmu siania, żniw i świętowania.

2 Wówczas ucisnę Ariela: nastanie żałość i wzdychanie. Ty będziesz dla mnie jakby Arielem;

29,2. Palenisko ołtarza [BT: „Ariel”]. Palenisko znajdowało się w górnej, najwyższej, części ołtarza, na którym spalano ofiary (Kpł 6,9) i z którego narożników wychodziły rogi (1 Krl 2,28). W Ez 43,15 opisano palenisko ołtarza o boku długości 5,5 m w odnowionej świątyni w Jerozolimie.

3 jak Dawid rozłożę obóz przeciw tobie, otoczę cię szańcami, wzniosę przeciw tobie wieże oblężnicze. Łk 19,43

29,3. Budowle i wieże oblężnicze. Zob. komentarz do Iz 23,13, gdzie opisano wieże oblężnicze wznoszone przez wojska oblegające warowne miasta. Asyryjskie reliefy przedstawiają te ruchome urządzenia, ludzi drążących tunele pod murami, tarany, którymi rozbijano mury i bramy oraz rampy oblężnicze mające ułatwiać przemieszczanie się wież (Jr 32,24). Budowano też obozy, by dać schronienie wojskom i uniemożliwić ucieczkę mieszkańcom obleganego miasta (zob. 2 Krl 25,1; Jr 52,4). Jednym z najbardziej uderzających przykładów są do dziś istniejące ruiny pochodzących z I w. po Chr. obozów rzymskich oraz oblężniczego szańca okalającego żydowską twierdzę Masada.

4 Wtedy pokornie z ziemi mówić będziesz i z prochu wyjdą twe słowa stłumione; twój głos jakby upiora dobędzie się z ziemi, a mowa twa z prochu wyda się sykiem. 5 Jak drobny pył będzie twoich wrogów zgraja i jak rozwiane plewy tłum twoich ciemięzców. A stanie się to nagle, niespodzianie; 

6 zostaniesz nawiedzone przez Pana Zastępów gromem, wstrząsami i wielkim hukiem, huraganem, burzą i płomieniami trawiącego ognia. Wj 13,22+; Wj 19,16+

29,6. Charakterystyczne elementy teofanii. Zob. komentarz do Iz 28,2.

7 Jak sen, jak widziadło nocne wyda się zgraja wszystkich narodów, co przeciw Arielowi wojują. Z wszystkimi, co walczą przeciw niemu, z wieżami oblężniczymi i z oblegającymi go stanie się podobnie, 8 jak kiedy ktoś głodny śni, że je, ale się budzi z pustym żołądkiem, i jak gdy ktoś spragniony śni, że pije, lecz budzi się zmęczony i z wyschniętym gardłem, tak będzie ze zgrają wszystkich narodów, idących do boju przeciw górze Syjon. 9 Wpadnijcie w osłupienie i trwajcie w nim, zaślepcie się i pozostańcie ślepi, bądźcie pijani, choć nie od wina, zataczajcie się, choć nie pod wpływem sycery.

29,9 Wpadnijcie w osłupienie. BJ tłumaczy (w przypisie) ten czasownik przez „ociągać się”, następny — przez „wpaść w osłupienie”. Między nimi w hebr. zachodzi aliteracja.

10 Bo Pan spuścił na was sen twardy, zawiązał wasze oczy wieszczków i zakrył wasze głowy jasnowidzów. Iz 19,14; 1Sm 16,14+; Rz 11,8

29,10 Słowa w nawiasach są glosami, mającymi wyjaśnić obrazowe wyrażenia.

29,10. Zakrywanie głowy jasnowidzów. Zamknięte oczy i zasłonięta głowa są tutaj najprawdopodobniej obrazem śmierci, stanowią bowiem paralelę do głębokiego snu z pierwszej strofy. Obydwie hebrajskie frazy zostały użyte jedynie tutaj, dlatego trudno jest rozszyfrować ich znaczenie.

Tajemnica objawienia

11 Każde objawienie jest dla was jak słowa zapieczętowanej księgi. Daje się ją temu, który umie czytać, mówiąc: Czytaj ją, proszę. On zaś odpowiada: Nie mogę, bo ona jest zapieczętowana.

29,11. Zapieczętowany zwój. Oficjalne dokumenty spisywano na zwojach papirusu lub welinu, które zwijano, obwiązywano sznurkiem i opieczętowywano (zob. 1 Krl 21,8; Jr 32,10-11) przed złożeniem w archiwum lub wysłaniem przez posłańca. Pieczęć, w postaci pierścienia lub sygnetu, odciskana była w wosku lub glinie. Odcisk ten nazywano bullą (Hi 38,14). Archeolodzy odnaleźli wiele glinianych bulli z imionami izraelskich urzędników.

12 Albo dają księgę takiemu, który nie umie czytać, mówiąc: Czytajże to, a on odpowiada: Nie umiem czytać.

29,12 W. 11-12 są być może dodatkiem mającym jaśniej wyrazić sens w. 9-10.

Proroctwo

13 Wyrzekł Pan: Ponieważ ten lud zbliża się do Mnie tylko w słowach i sławi Mnie tylko wargami, podczas gdy serce jego jest z dala ode Mnie; ponieważ jego cześć dla Mnie jest tylko wyuczonym przez ludzi zwyczajem, Iz 1,10-20+; Am 5,21+ Mt 15,8-9 Kol 2,22

29,13-14 Przepowiednia trudna do datowania. Prorok krytykuje fałszywy kult, podobnie jak w 1,10-20.

14 dlatego właśnie Ja ponowię niezwykłe działanie cudów i dziwów wobec tego ludu: zaginie mądrość jego mędrców, i rozum jego myślicieli zaniknie. 1Kor 1,19

Na złych doradców królewskich

15 Biada tym, którzy się kryją przed Panem, aby zataić swe zamysły, których czyny spowite są mrokiem i którzy mówią: Kto nas zobaczy i kto nas pozna? Hi 22,13; Ps 9,4

29,15-24 Przenikliwy wzrok Jahwe przeszywa złe knowania (w. 15-16). Wybawi On pokornych od ich wrogów i sprawi, że zapanuje sprawiedliwość (w. 17-21). W. 22-24 są — jak się wydaje — dodatkiem. Nie jest cechą Izajasza mówienie o „domu Jakuba” ani odwoływanie się do przeszłej historii, w tym wypadku do Abrahama.

16 Co za przewrotność! Czyż można garncarza stawiać na równi z gliną? Czyż może mówić dzieło o swym twórcy: Nie uczynił mnie, i garnek rzec o tym, co go ulepił: Nie ma rozumu? Iz 45,9; Iz 64,7; Jr 18,1-6; Jr 19,1-13; Mdr 12,12; Syr 33,13; Rz 9,20-21

29,16 Już stary opis stworzenia (Rdz 2,7) przedstawiał Jahwe lepiącego człowieka z ziemi na podobieństwo garncarza. Po Izajaszu prorocy często będą sięgali do tego obrazu, uczyni to również św. Paweł, by podkreślić całkowitą zależność człowieka i jego kruchość w ręku Boga.

17 Czyż nie w krótkim już czasie Liban zamieni się w ogród, a ogród za bór zostanie uznany?

29,17. Liban. Używając tego samego odwróconego obrazu natury, który pojawia się w Iz 32,15, prorok opisuje, w jaki sposób góry Libanu, w Eposie o Gilgameszu i egipskiej Opowieści Wenamona wznoszące się w cedrowym lesie, przekształcą się w urodzajne pole. Pola Karmelu staną się terenem zalesionym. Chodzi tu o wypełnienie przymierza oraz zwiększenie urodzajności ziemi przywracające pomyślność Izraela.

18 W ów dzień głusi usłyszą słowa księgi, a oczy niewidomych, wolne od mroku i od ciemności, będą widziały. 

19 Pokorni wzmogą swą radość w Panu, i najubożsi rozweselą się w Świętym Izraela, 1Sm 2,5n+ Iz 6,3+

20 bo nie stanie ciemięzcy, z szydercą koniec będzie, i wytępieni zostaną wszyscy, co za złem gonią: 21 którzy słowem przywodzą drugiego do grzechu, którzy w bramie stawiają sidła na sędziów i odprawiają sprawiedliwego z niczym. 

22 Dlatego tak mówi Pan, Bóg domu Jakuba, który odkupił Abrahama: Odtąd Jakub nie będzie się rumienił ani oblicze jego już nie przyblednie, Iz 41,8; Iz 51,2

23 bo gdy ujrzy swe dzieci, dzieło mych rąk, wśród siebie, ogłosi imię moje jako święte. Wtedy czcić będą Świętego Jakubowego i z bojaźnią szanować Boga Izraela.

29,23 Wyrażenie w nawiasie to prawdopodobnie glosa do następnych słów.

24 Dusze zbłąkane poznają mądrość, a szemrzący otrzymają pouczenie.

Iz 30

Proroctwo

1 Biada synom zbuntowanym! – wyrocznia Pana. Wykonują zamiary, ale nie moje, i wiążą się układami, lecz nie z mego natchnienia, tak że dodają grzech do grzechu. Jr 2,18

30,1-5 Proroctwo wypowiedziane, gdy wysłani przez Ezechiasza posłowie wyruszali do faraona, ok. 703-702 r., by prosić Egipt o pomoc przeciw Asyryjczykom.

30,1. Wiążą się układami. Zob. komentarz do Iz 28,15 oraz ostrzeżenie przed zawieraniem „przymierza ze śmiercią”, co jest aluzją do politycznych układów z Egipcjanami.

2 Udają się w podróż do Egiptu, nie zasięgając rady z ust moich, aby się uciec pod opiekę faraona i by się schronić w cieniu Egiptu.

30,2. Rola Egiptu. W okresie panowania Ezechiasza nubijska XXV dynastia i faraon Szabaka nie ustawali w próbach podburzenia ludów Syro-Palestyny przeciwko Asyrii. Relacja Sennacheryba z przebiegu jego kampanii z 701 przed Chr. głosi, że dotarł on aż do Elteke, tj. około 160 km od granicy egipskiej. W czasach Jozjasza faraon Psametych I próbował wykorzystać osłabienie Asyrii pod koniec panowania Asurbanipala (ok. 627 przed Chr.). On również miał nadzieję na poszerzenie zasięgu wpływów egipskich dzięki zdobyciu Babilonu.

3 Lecz opieka faraona będzie dla was zawstydzeniem, a pohańbieniem ucieczka w cień Egiptu. Iz 36,5-9

4 Bo jego książęta byli w Soan i jego posłowie doszli do Chanes.

30,4 Inna nazwa Soanu brzmi Tanis; Chanes to Anuzis Herodota (Herakleopolis Magna Rzymian) — dwa miasta w delcie Nilu.

30,4. Soan i Chanes. Izajasz podkreśla tutaj daremność dyplomatycznych zabiegów Ezechiasza podejmowanych wobec Egiptu. Chociaż ambasadorzy dotarli aż do egipskiej stolicy Soan (Tanis w Górnej Delcie, zaledwie 47 km na południe od Morza Śródziemnego) i Chanes (Heracleopolis Magna, leżące 72 km na południe od Kairu, na zachodnim brzegu Nilu), ich misja zakończyła się niepowodzeniem. Chanes pełniło rolę stolicy ważnego okręgu w okresie pochodzącego z XXV dynastii faraona Szabaki oraz dynastii XXVI, za panowania Psametycha I (663-609 przed Chr.). Ezechiasz musiał wysłać posłańców do egipskich przywódców w obydwu tych ważnych ośrodkach, jeśli chciał doprowadzić do podpisania traktatu sojuszniczego lub wypracować wspólną strategię walki z Asyrią.

5 Wszyscy zawiodą się na narodzie, co będzie nieużyteczny dla nich: ani ku pomocy, ani na pożytek, tylko na wstyd, a nawet na hańbę.

Ponowna wypowiedź przeciw poselstwu do Egiptu

6 Wyrok na zwierzęta Negebu. Poprzez ziemię utrapienia i ucisku, lwicy i lwa ryczącego, żmii i latającego smoka, przenoszą swe bogactwa na grzbietach osłów i swe skarby na garbach wielbłądów do narodu nieużytecznego. Pwt 8,14-15; Lb 21,4-9 Iz 14,29

30,6-7 Chodzi tu prawdopodobnie o tych samych posłów, o których była mowa w poprzednim proroctwie. Tytuł zainspirowany pierwszymi słowami wyroczni jak w 21,13 (por. przyp.). Prorok przeciwstawia nikłość rezultatów znojom i niebezpieczeństwom podróży.

30,6 ryczącego. Lekcja nohem na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: mehem, „od nich”.

30,6. Zwierzęta żyjące na obszarze Negebu. Niebezpieczeństwo podróży przez wysuszony i jałowy Negeb dodatkowo podkreśla wzmianka o dzikich zwierzętach zagrażających wędrowcom. Szczątki drapieżników, takich jak lew i puma, pojawiają się w warstwach archeologicznych od okresu chalkolitu do okresu żelaza. Na obszarze tym występowały również jadowite węże w rodzaju żmij i kobr. W kronikach asyryjskiego króla Assarhaddona pojawiają się wzmianki o „latającym wężu”, który nękał jego wojska podczas kampanii (zob. Lb 21,8; Iz 14,9).

30,6. Karawany idące z Negebu. Karawana, którą tutaj opisano, jest przypuszczalnie tą, w której podążali posłowie Ezechiasza. Obrany szlak omijał tradycyjną drogę nadmorską, zablokowaną przez Asyryjczyków za panowania Sennacheryba. Zamiast tego udali się na południe do Akaby, później zaś przez Synaj do Egiptu. Musieli mieć ze sobą towary, które miały skłonić Egipcjan do silniejszego zaangażowania się: kadzidło, żywicę używaną do celów kosmetycznych i balsamowania, sztaby miedzi lub żelaza, indygo, kość słoniową i lapis lazuli.

7 Egipt bezskutecznie i na próżno obiecuje pomoc, dlatego nazywam go tak: Rahab-bezczynny.

30,7 bezczynny. Tekst hebr.: hemszebet, co niezrozumiałe. BJ: „-upadły”, hammoszbat, na zasadzie domysłu.

— Rahab, podobnie jak Lewiatan (por. 27,1), to potwór żyjący w pierwotnym chaosie (51,9; Hi 3,8; 26,12-13; por. Hi 9,13; Ps 89,11). Tu oraz w Ps 87,4 jest to określenie Egiptu. Zachowując tę samą poprawkę, można by również tłumaczyć „Rahab poskromiony”: potwór został unieszkodliwiony; por. Hi 40,25-26, gdzie mowa o Lewiatanie, czyli o krokodylu egipskim.

30,7. Rahab. Chociaż o Rahabie nie wspomina się w żadnych tekstach pozabiblijnych, można go porównać do potwora chaosu, Lewiatana, który również miał postać krętego węża (Hi 26,12-13; zob. komentarz do Iz 27,1). Rahab pełni również rolę synonimu Egiptu. Na przykład, w Ps 87,4 wymieniono główne narody poddane panowaniu Jahwe. Rahab, metaforyczna nazwa Egiptu, zestawiony tam został pod względem znaczenia z Babilonem. Innego potwierdzenia podwójnego charakteru Rahaba dostarcza tekst Iz 51,9-11 - fragment opowiadający o zniszczeniu tego potwora przez Jahwe (zob. Ps 89,11) oraz o tym, jak Bóg „osuszył morze”, co jest wyraźną aluzją do tradycji Wyjścia oraz pokonania Egiptu. W Iz 30,7 prorok szydzi z bezsilnego Egiptu/Rahaba, który nie potrafi pomóc Izraelowi ani powstrzymać Asyrii.

Testament duchowy Izajasza

8 Teraz pójdź, wypisz to na tabliczce, przy nich, i opisz to w księdze, żeby służyło późniejszym czasom jako wieczyste świadectwo:

30,8-17 Poemat (w. 9-17) datowany na początek panowania Ezechiasza. Składa się z trzech niezależnych od siebie przepowiedni (w. 9-11,12-14,15-17), w których powracają skargi Izajasza pod adresem jego współczesnych. Ci nie chcieli go słuchać i prorok utrwala na piśmie swoje groźby: przyszłość przyzna mu rację (w. 8). Spisanie to oznacza prawdopodobnie początek dłuższego okresu milczenia, który się skończy dopiero przed najazdem Sennacheryba. Aluzja do innego takiego okresu znajduje się być może w Iz 8,16-18, po wojnie syro-efraimskiej (por. Wstęp s. 1018).

30,8. Tabliczka, zwój [BT: „księga”]. Chociaż wspomnienie o tabliczce i zwoju/księdze może być zwyczajnie wynikiem paralelizmu, zapisanie proroctwa na glinianej tabliczce (lub, być może, na ostrakonie) i zwoju może być znakiem nadchodzącego zniszczenia. Na przykład, w pseudoepigraficznym utworze z I w. przed Chr., zatytułowanymŻycie Adama i Ewy, Ewa poleca swojemu synowi, Setowi, by spisał jej „świadectwo upadku” na kamiennych i glinianych tablicach, by zdołały przetrwać powódź lub pożar. Polecenie zapisania treści proroctwa pojawia się też w Iz 8,1, w Jr 30,2 oraz Ha 2,2. Podobnie jak w przypadku proroctwa mówionego, proces zapisania uruchamiał mechanizm spełnienia się proroctwa, utrwalał je też dla przyszłych pokoleń.

9 Że jest to naród buntowniczy, synowie zakłamani, synowie, którzy nie chcą słuchać Prawa Pańskiego, Iz 1,2-4

10 którzy mówią do jasnowidzów: Nie miewajcie widzeń! i do proroków: Nie prorokujcie nam nagiej prawdy! Mówcie nam pochlebstwa, prorokujcie złudzenia! Am 2,12; Am 7,13; Jr 11,21; 1Krl 22,8-27

30,10. Manipulowanie prorokami. Jahwe często oskarżał Izraelitów, że ignorują proroków lub każą im wieścić jedynie miłe słowa i wizje (zob. Jr 7,25-26; Am 2,12). Na Bliskim Wschodzie kapłani często odgrywali ważną rolę polityczną, nigdzie jednak prorocy nie byli oficjalnymi kreatorami królów, jak to miało miejsce w Izraelu. Mimo tego starożytni wierzyli, że prorocy nie tylko zwiastują przesłanie bogów, lecz czyniąc to, inicjują ich działanie. Assarhaddon pouczał swych wasali, by przekazywali mu doniesienia o wszelkich niestosownych lub negatywnych wypowiedziach, podając imiona proroków, ekstatyków i wyjaśniaczy snów. Nic więc dziwnego, że ludzie odstraszali proroków, których słowa mogły ściągnąć na nich zagładę.

11 Ustąpcie z drogi, zboczcie ze ścieżki, oddalcie sprzed nas Świętego Izraela! 

12 Dlatego tak mówi Święty Izraela: Ponieważ odrzuciliście tę przestrogę, a położyliście ufność w krzywdzie i zdradzie i opieraliście się na nich, Ps 62,11

13 dlatego występek ten stanie się dla was jakby rysą zwiastującą upadek; powstaje nabrzmienie wysokiego muru, który zwali się nagle. 14 Zawalenie to będzie jak stłuczenie dzbana garncarza, rozbitego tak dokładnie, że w jego szczątkach nie da się znaleźć skorupy do zgarnięcia węgli z ogniska, do zaczerpnięcia wody ze zbiornika.

30,13-14. Podstawa obrazu. Zważywszy na szerokie wykorzystanie w budownictwie Bliskiego Wschodu cegły mułowej, opisana tutaj czynność musiała być czymś zwyczajnym. Egipskie malowidła grobowe przedstawiają proces gromadzenia gliny, wody i słomy oraz kształtowanie cegieł za pomocą form (zob. Wj 5,7-8). Gdy cegły zwietrzały, podlegały erozji. Jeśli były jedynie suszone na słońcu, nie zaś wypalane w piecu, wówczas mogły pęknąć pod ciężarem muru. Najpierw pojawiały się rysy i pęknięcia, później zaś zawalała się cała konstrukcja (zob. Iz 9,10). W celu zapobieżenia niedbałemu wznoszeniu budowli Kodeks Hammurabiego nakładał surowe kary na lekkomyślnych budowniczych.

15 Albowiem tak mówi Pan Bóg, Święty Izraela: W nawróceniu i spokoju jest wasze ocalenie, w ciszy i ufności leży wasza siła. Ale wyście tego nie chcieli! Iz 6,3+ Iz 7,9a+

30,15 Jak w czasie wojny syro-efraimskiej (por. 7,9), tak i teraz Bóg wymagał jednej tylko rzeczy, a mianowicie zaufania Mu (por. 28,16), wsparcia się na Nim, a nie na przymierzach z obcymi, tutaj z Egiptem.

16 Owszem, powiedzieliście: Nie, bo na koniach uciekniemy! – Dobrze, uciekniecie! – I na szybkich [wozach] pomkniemy! – Dobrze, szybsi będą ci, którzy pogonią za wami! Oz 1,7+

17 Tysiąc [ucieknie] przed groźbą jednego, przed groźbą pięciu uciekniecie, aż zostanie z was reszta, jak słup na szczycie góry i znak na pagórku. Pwt 32,20

30,17 [ucieknie]. Tekst hebr.: ’echad, „jeden”. BJ: „zadrży”, jecherad, na zasadzie domysłu.

18 Lecz Pan czeka, by wam okazać łaskę, i dlatego stoi, by się zlitować nad wami, bo Pan jest sprawiedliwym Bogiem. Szczęśliwi wszyscy, którzy Jemu ufają! Iz 54,8 Ps 2,12

30,18-26 Fragment o niepewnym rytmie. Ubóstwu formy odpowiada ubóstwo treści: mamy tu kompilację tematów z drugiej i trzeciej części Iz (por. np. 44,9; 60,20; 65,10). Ta kompozycja powstała po wygnaniu, a w. 18 służy do powiązania jej z poprzedzającymi autentycznymi proroctwami.

Przyszły dobrobyt

19 Zaiste, o ludu, który zamieszkujesz Syjon w Jerozolimie, nie będziesz gorzko płakał. Rychło okaże ci On łaskę na głos twojej prośby. Ledwie usłyszy, odpowie ci. 20 Choćby ci Pan dał chleb ucisku i wodę utrapienia, twój Nauczyciel już nie odstąpi, a oczy twoje patrzeć będą na twego Mistrza. 21 Twoje uszy usłyszą słowa rozlegające się za tobą: To jest droga, idźcie nią!, jeśli chciałbyś iść na prawo lub na lewo. 22 Wtedy za nieczyste uznasz srebrne obicia twych bożków i złote odzienia twych posągów. Wyrzucisz je jak brudną szmatę. Powiesz im: Precz!

30,22. Zbezczeszczenie posągów. Nie było bardziej kalającej substancji od krwi menstruacyjnej (Kpł 15,19-23) ani bardziej kalającego przedmiotu niż bożek (Pwt 4,15-19). Tutaj zatem bożki, zwykle zaliczane do najcenniejszych obiektów danej kultury, traktowane są niczym najbardziej odrażające śmieci.

23 On ześle deszcz na zboże, którym obsiejesz rolę, a pokarm z plonów ziemi będzie soczysty i pożywny. Twoje trzody będą się pasły w owym dniu na rozległych łąkach. 24 Woły i osły obrabiające rolę żreć będą paszę dobrze przyprawioną, która została starannie przewiana.

30,24. Pasza i tłuczeń rozkładane widłami i szuflą [BT: „pasza dobrze przyprawiona, która została przewiana opałką i siedlaczką”]. Ponieważ lud powróci do posłuszeństwa przymierzu, nawet jego zwierzęta będą miały udział w obfitości udzielonej przez Boga. Pasza dla bydła składała się zwykle z resztek plew, które pozostały po procesie młócenia. Hebrajski termin powszechnie używany na oznaczenie paszy znaczy dosłownie „małe kawałeczki słomy”, które mogły być zmieszane z jęczmieniem. Tutaj jednak bydło jest karmione specjalną karmą, przygotowaną za pomocą drewnianej szufli i wideł do przesiewania. Obydwu narzędzi używano do oddzielania ziarna od plew oraz do usypywania ziarna w sterty.

25 Dojdzie do tego, że na każdej wysokiej górze i na każdym wyniosłym pagórku będą strumienie płynących wód na czas wielkiej rzezi, gdy padną warownie. Jl 4,18

26 Wówczas światło księżyca będzie jak światło słoneczne, a światło słońca będzie siedmiokrotne, jakby światło siedmiu dni – w dniu, gdy Pan opatrzy rany swego ludu i uleczy jego sińce po razach.

Kara na Asyrię

27 Oto imię Pana przychodzi z daleka, gniew Jego palący, Jego ciężar przygniata; Jego wargi pełne są wzburzenia, Jego język jak pożerający ogień.

30,27-33 Proroctwo to zostało prawdopodobnie wypowiedziane, gdy Sennacheryb zagrażał Jerozolimie. Przerażający charakter interwencji Jahwe wyrażono tu z niezrównaną siłą.

28 Tchnienie Jego jak potok wezbrany, którego nurt dosięga szyi. Przybywa przesiać narody sitem zniszczenia i włożyć między szczęki ludów wędzidło zwodnicze. Mdr 5,23

30,28. Sito zniszczenia. Izraelscy rolnicy używali dwóch rodzajów sit, żeby osiągnąć różne rezultaty. Hebrajskie kebara (Am 9,9) to sito o dużych otworach, które zatrzymywało kamienie i inne duże przedmioty podczas przesiewania ziarna przez robotnika. W tym fragmencie sito określono słowem napa, które oznacza narzędzie do przesiewania o małych otworach, mające w wyniku potrząsania oddzielić od ziarna drobniejsze zanieczyszczenia. Jest to doskonała metafora sądu Bożego.

29 Pieśni mieć będziecie jak przy obchodzie nocnej uroczystości, i radość serca jak u tego, co idzie przy dźwiękach fletu, zdążając na górę Pańską, ku Skale Izraela.

30,29 nocnej uroczystości. Jest nią najprawdopodobniej Pascha.

30 Pan da usłyszeć swój głos potężny, pokaże, jak ramię swe opuszcza w wybuchu gniewu, wśród płomieni pożerającego ognia, wśród piorunów, ulewy i ciężkiego gradu. Wj 19,16+; Ps 29,1+

30,30. Charakterystyczne elementy teofanii. Zob. komentarz do Iz 28,2.

31 Bo od głosu Pana przerazi się Aszszur, rózgą będzie wysmagany. 32 Każde uderzenie kija będzie dla niego karą, którą Pan spuści na niego przy wtórze bębnów i cytr, i walczyć On z nim będzie w zaciekłych bojach.

30,32 BJ: „każde jego przejście będzie rózgą kary, / którą Jahwe mu wymierzy / przy dźwięku bębnów i cytr, / wśród bitew, które — z ręką podniesioną — z nim stoczy”, „kary”, według kilku rkpsów. Tekst masorecki: „fundament”. — Koniec wiersza jest trudny, dosł. można tłumaczyć: „i w bitwach z ręką podniesioną walczyć będzie z nim”. Wyrażenie tłumaczone jako „ręką podniesioną” gdzie indziej oznacza gest kołysania rąk, którym kapłan wyrażał poświęcenie ofiary, jednak w 19,16 jest to gest groźby.

33 Bo dawno przygotowano Tofet, ono jest także dla króla gotowe, zostało pogłębione, rozszerzone; stos węgla i drwa w nim wiele. Tchnienie Pana niby potok siarki je rozpali.

30,33 Tofet może znaczyć „palenisko” i jest tym miejscem doliny Ben-Hinnom, gdzie w ofierze „Molekowi” składano dzieci, spalając je (por. Kpł 18,21+); być może wzmianka o królu (melek) w następnym stychu jest aluzją do „Moleka”, chyba że chodzi tu o króla Asyrii.

30,33. Tofet. Jest to jedyny fragment hebrajskiej Biblii, w którym użyto tego słowa w znaczeniu rzeczownikowym, oznaczającym „krematorium” lub „stos”. Boży gniew ma dosłownie spalić asyryjskiego króla, podobnie jak spalano ofiary składane Molochowi w miejscu kultu w dolinie Hinnom w pobliżu Jerozolimy (2 Krl 23,10). Faktycznie, asyryjski król Sin-Szar-Iszkun zginął podczas pożaru swojego pałacu, kiedy zniszczono Niniwę w 612 przed Chr.

30,33. Płonąca siarka. Odpowiednio przygotowana siarka mogła zwiększyć intensywność i jasność płomieni. Może właśnie ta właściwość siarki uczyniła ją symbolem Bożego gniewu, jak to miało miejsce w przypadku Sodomy. W tym obrazie asyryjskiego stosu pogrzebowego podkreśla ona moc Bożą do ukarania nieprzyjacielskiego narodu. Zmieszana z solą siarka mogła też uczynić ziemię jałową, będąc ponownie znakiem skrajnej Bożej dezaprobaty.

Iz 31

Przeciw Egiptowi

1 Biada tym, którzy zstępują do Egiptu po pomoc, polegają na koniach i pokładają ufność w mnogości rydwanów oraz w bardzo wielkiej sile jazdy, a nie pokładają ufności w Świętym Izraela ani się nie radzą Pana. Iz 30,1-7 Oz 1,7+ Iz 6,3+

31,1-3 Proroctwo wypowiedziane prawdopodobnie w tych samych okolicznościach, co wyrocznie 30,1-5 i 6-7.

31,1. Rola Egiptu. Zob. komentarz do Iz 30,2.

2 A przecież On również potrafi sprowadzić niedolę; On słów swoich nie cofa, powstanie przeciw domowi złoczyńców i przeciw pomocy dla źle postępujących. 

3 Egipcjanie to ludzie, a nie Bóg; ich konie to ciało, a nie duch! Gdy Pan wyciągnie rękę, runie wspomożyciel, upadnie wspomagany, i zginą oni wszyscy razem. Ez 28,9 Wj 14,26

Przeciw Asyrii

4 Albowiem Pan tak powiedział do mnie: Podobnie jak lew albo lwiątko pomrukuje nad swą zdobyczą, gdy przeciw niemu zbierze się tłum pasterzy, on się nie lęka ich krzyku ani się nie płoszy ich hałasem, tak Pan Zastępów zstąpi do boju na górze Syjon i na jego wzniesieniu.

31,4-9 Proroctwo wygłoszone prawdopodobnie w czasie ataku Sennacheryba.

31,4 Końcowy stych można też przełożyć: „przeciw górze Syjon i przeciw swojemu wzgórzu”, co byłoby osobnym proroctwem przeciw Jerozolimie, dalszy ciąg jednak (por. w. 5) przemawia na korzyść przyjętego tłumaczenia.

5 Jak ptaki latające, tak Pan Zastępów osłoni Jeruzalem, osłoni i ocali, oszczędzi i wyzwoli. Pwt 32,11; Ps 36,8

6 Dzieci Izraela, wróćcie do Tego, od którego odstępstwo oddziela was głęboko. 

7 Zaiste, owego dnia każdy porzuci swe bożki srebrne i bożyszcza złote, które wam zrobiły grzeszne wasze ręce. Iz 2,20

8 Nie od ludzkiego miecza padnie Aszszur, pochłonie go miecz nie człowieczy. Jeśli ucieknie przed mieczem, kwiat jego wojska pójdzie pod jarzmo.

31,8. Los Asyrii. Asyria jako naród miała zostać unicestwiona przez koalicję państw pod wodzą Chaldejczyków z Babilonu i Medów. Kronika babilońska opisuje upadek Niniwy, który nastąpił w wyniku ataku wojsk sprzymierzonych, dowodzonych przez babilońskiego króla Nabopolassara i władcę Medów, Kiaksaresa, w 612 przed Chr. Rozstrzygająca bitwa pod Karkemisz, rozegrana w 605 przed Chr. pod dowództwem babilońskiego wodza Nabuchodonozora, całkowicie złamała ducha niezwyciężonej niegdyś armii Asyrii oraz jej egipskich sprzymierzeńców. W ten sposób ręka Jahwe i utrata silnych przywódców po śmierci Asurbanipala w 627 przed Chr. doprowadziły do zaniku dominacji tego ludu na Bliskim Wschodzie.

9 Twierdza jego podda się w przestrachu i dowódcy jego załamią się przed znakiem [zwycięzcy]. Wyrocznia Pana, który ma ogień na Syjonie i piec swój w Jeruzalem.

Iz 32

Sprawiedliwy król mesjański

1 Oto król będzie panował sprawiedliwie i książęta rządzić będą zgodnie z prawem; Iz 11,3-4; Jr 23,5-6

32,1-5 Opis idealnych rządów, który sporządzono używając terminologii mesjańskiej (por. 29,18; 35,5), nie jest ona jednak tak uwydatniona jak w 9,1-6 i 11,1-9.

32,1 książęta. Na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „dla książąt”.

2 każdy będzie jakby osłoną przed wichrem i schronieniem przed ulewą, [i będą] jak strumienie wody na suchym stepie, jak cień olbrzymiej skały na spieczonej ziemi. 

3 Wówczas nie będą przyćmione oczy patrzących, uszy słuchających staną się uważne. Iz 30,10+; Iz 6,10

4 Serca nierozważnych zrozumieją wiedzę, a język jąkałów przemówi wyraźnie. 

5 Nie będzie już głupi zwany szlachetnym, ani krętacz mieniony wielmożnym. Iz 5,20

32,1-5. Wizje lepszych czasów. W wersetach tych ukazano odwrócenie losu, którego Izajasz doświadczył w narracji o swoim powołaniu (Iz 6,9-11). Zmianę losu Izraela wywoła pojawienie się sprawiedliwego króla, który wymusi przestrzeganie prawa oraz stanie na straży porządku. Stwierdzenia, jakie tutaj padają, stanowią element szerszej tradycji mądrościowej Bliskiego Wschodu obejmującej utwory z Egiptu i Mezopotamii o „sprawiedliwym królu”. Wśród najważniejszych spośród nich wymienić można egipską Opowieść o wymownym wieśniaku, która opisuje sprawiedliwego króla jako „ojca sieroty” i „matki pozbawionego rodzicielki”. Podobnie żyjący w VIII w. przed Chr. egipski mędrzec Ankszeszonka powiada: „błogosławione miasto, które ma sprawiedliwego władcę”.

Kontrast między głupim a szlachetnym

6 Bo głupi wygłasza niedorzeczności i jego serce obmyśla nieprawość, żeby się dopuszczać bezbożności i mówić przewrotnie o Panu, żeby żołądek głodnego pozostawić pustym i spragnionego pozbawić napoju. Ps 14,1; Koh 10,13

32,6-8 Opis utrzymany w tonie pewnych fragmentów Prz. Mógłby wyjść spod pióra któregoś z mędrców i znaleźć się tu jako komentarz do w. 5, w którym mowa o głupcu oraz o człowieku szlachetnym.

7 Co do krętacza, to złe są jego krętactwa; szuka on podstępnie sposobów, by zgubić biednych słowami kłamstwa, chociaż ubogi udowodni swe prawo. Ps 9,2; Ps 9,7-11

8 Szlachetny zaś człowiek zamierza rzeczy szlachetne i trwa statecznie w szlachetnym działaniu.

Do bezmyślnych kobiet

9 Kobiety beztroskie, wstańcie, słuchajcie mego głosu! Dziewczęta zbyt pewne siebie, dajcie posłuch mej mowie! Iz 3,16-24; Am 4,1-3

32,9-14 Przestroga pod adresem kobiet w stylu 3,16-24, może jednak późniejsza od tamtej. Wskazówka chronologiczna w w. 10 przypomina 29,1, chyba że i tu należy ją rozumieć w sensie szerszym.

10 Za rok i kilka dni zadrżycie, pewne siebie, bo winobranie się skończyło, zbiorów już nie będzie. 11 Lękajcie się, beztroskie! Zadrżyjcie, pewne siebie! Rozbierzcie się i obnażcie, przepaszcie [worem] biodra!

32,11. Przepaszcie worem biodra. Jednym z rytuałów pokutnych i błagalnych było noszenie woru (Rdz 37,34; 1 Krl 20,31-32). Obrazowe przedstawienie tego obyczaju można znaleźć na sarkofagu fenickiego króla Ahirama (ok. 1000 przed Chr.), gdzie ukazano dwie pogrążone w żałobie kobiety wykonujące symboliczne gesty związane ze śmiercią kogoś bliskiego.

12 Bijcie się w piersi nad losem pól rozkosznych, nad owocodajną winnicą, 13 nad ziemią mojego ludu, gdzie wschodzą ciernie i głogi, nad wszystkimi domami radości, nad wesołym miastem. 14 Bo pałac jest opustoszały, hałaśliwe miasto wyludnione; Ofel i Strażnica stały się jaskiniami na zawsze, uciechą dla onagrów, pastwiskiem dla stad.

32,14 Ofel i Strażnica. BJ: „Ofel i Baszta”. Ofel jest wzgórzem, na którym leżała najstarsza Jerozolima, na południe od świątyni (por. 2 Krn 27,3; Ne 3,27). „Baszta”: niepewne tłumaczenie słowa występującego tyko raz, jest to prawdopodobnie inna nazwa wielkiej wieży z Ne 3,26-27.

32,14. Twierdza i strażnica [BT: „Ofel i Strażnica”]. Listy z Lakisz, datowane na początek VI w. przed Chr. i okres najazdu Judy przez Nabuchodonozora, opisują zapalanie ogni sygnałowych na wieżach we wszystkich twierdzach granicznych.

Autor tego fragmentu może nawiązywać do owych sygnalizacyjnych/obronnych wież, jest wszakże możliwe, że hebrajskie słowo oznaczające twierdzę (‘ofel) oznacza zarazem część Jerozolimy, w której stała konkretna wieża (zob. komentarz do Ne 3,26).

Zbawienie od Pana Iz 11,2-9

15 Wreszcie zostanie wylany na nas Duch z wysokości. Wtedy pustynia stanie się sadem, a sad za las uważany będzie. Jl 3,1

32,15-20 W poemacie powstałym po wygnaniu do gróźb poprzedniego proroctwa dodano zapowiedź przyjścia Ducha (por. Jl 3,1-2). Zbieżność słownictwa między w. 9-11 a 18 ułatwiła być może włączenie tego fragmentu w to miejsce.

16 Na pustyni osiądzie prawo, a sprawiedliwość zamieszka w ogrodzie. 

17 Dziełem sprawiedliwości będzie pokój, a owocem prawa – wieczyste bezpieczeństwo. Iz 11,6+

18 Lud mój mieszkać będzie w stolicy pokoju, w bezpiecznych siedzibach, w zacisznych miejscach wypoczynku, 19 choćby las został powalony, a miasto nisko upadło.

32,19 powalony. Lekcja wejarad na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: ubarad, „będzie padać grad”.

20 Szczęśliwi! Wy siać będziecie nad każdą wodą, puszczając wolno woły i osły.

Iz 33

Pieśń ufności w Bogu

1 Biada ci, łupieżco, tyś sam nie złupiony i tobie, grabieżco, którego nie ograbiono! Kiedy skończysz łupić, wtedy ciebie złupią, gdy grabież zakończysz, ograbią też ciebie.

33,1-16 Mimo wielu związków z tematami typowymi dla Izajasza, styl i słownictwo całego tego rozdziału nie pozwalają przypisać go wielkiemu prorokowi. Częste paralele do psalmów pozwalają widzieć w nim liturgię prorocką (to gatunek literacki) z okresu powygnaniowego. Brak imion własnych oraz jakichkolwiek konkretnych aluzji nie pozwala ustalić żadnej precyzyjnej daty.

33,1 zakończysz. Za 1 QIza. Tekst masorecki niezrozumiały.

2 Panie, zmiłuj się nad nami, w Tobie mamy nadzieję! Bądź naszym ramieniem każdego poranka i naszym zbawieniem w czas ucisku. Ps 32,10; Ps 33,22 Ps 46,2

33,2 naszym ramieniem. Według przekładów starożytnych. Tekst hebr.: „ich ramieniem”.

3 Na głos Twej groźby uciekają ludy, gdy się podniesiesz, pierzchają narody. Lb 10,35; Ps 68,2; Ps 46,7; Ps 48,5-8

4 Zbierać będą łupy, jak się zbiera szarańczę, rzucać się na nie jak mrowie koników polnych.

33,4. Szarańcza. Obraz szarańczy jako pustoszącej ziemię hordy, pozbawiającej kraj plonów i bogactwa, został szerzej rozwinięty w Księdze Jl 1,4-12 oraz Am 7,1-2. Zob. też komentarz do Pwt 28,42. Ironia wypowiedzi Izajasza polega na tym, że dawny niszczyciel, Asyria, został spustoszony jeszcze dotkliwiej od swoich ofiar.

5 Ponad wszystkim jest Pan, bo mieszka na wysokości! Napełni On Syjon prawem i sprawiedliwością. Ps 57,6; Ps 97,9; Ps 83,19

6 I zawita trwały pokój w jego czasach. Zasobem sił zbawczych – mądrość i wiedza, jego skarbem jest bojaźń Pańska.

Boże działanie

7 Oto wysłani na zwiady wołają z zewnątrz, płaczą gorzko wysłannicy pokoju. Iz 29,1

33,7 Pierwszy stych w BJ: „Oto Ariel wydaje okrzyki na ulicach”. „Ariel”, na zasadzie domysłu (por. 29,1). Tekst hebr.: ’er’ellam, co niezrozumiałe. — Przypominanie nieszczęść Jerozolimy to częsty temat psalmów błagalnych.

8 Opustoszały drogi, przechodniów zabrakło na ścieżkach. Wróg zerwał układy, odrzucił świadków, nie zważał na nikogo.

33,8 świadków. Według 1 QIza. Tekst masorecki: „miasta”.

9 Kraj ma żałosny wygląd, marnieje; Liban przestał się zielenić, obumiera; Szaron – podobny do pustyni, a Baszan i Karmel są ogołocone. Am 1,2 Iz 35,2

33,9. Liban, Saron, Baszan, Karmel. Zachwianie naturalnego funkcjonowania natury w połączeniu z ponurą listą obszarów znanych dotąd ze swojej urodzajności, ponownie ukazuje działanie Bożej dezaprobaty (zob. Iz 24,4-7; zob. komentarz do Iz 24,1-13). Opis przebiega zasadniczo z północy nad południe: od bujnych lasów Libanu i regionu winnic w dolinie Bekaa (Ps 72,16; Oz 14,7) na południe, do urodzajniej równiny Saron w pasie nadmorskim (Pnp 2,1); na wschód od Galilei, do równiny Baszanu i jej wspaniałych pastwisk (Ps 22,1); później zaś ponownie na południe - do pasma Karmelu znanego także z wypasu stad (1 Sm 25,2; Jr 50,19).

10 Teraz powstanę – mówi Pan – teraz się podniosę, teraz stanę wysoko. Ps 12,6

11 Poczniecie siano, zrodzicie słomę, me tchnienie jak ogień was pożre.

33,11 me tchnienie. Według Targumu. Tekst hebr.: „wasze tchnienie”.

12 Staną się ludy wypalonym wapnem, jak ścięte ciernie w ogniu spłoną. 13 Słuchajcie, wy najdalsi, co uczyniłem, poznajcie, wy najbliżsi, moją siłę! 14 Grzesznicy na Syjonie się zlękli, bezbożnych ogarnęło drżenie: Kto z nas wytrzyma przy trawiącym ogniu? Kto z nas wytrwa wobec wieczystych płomieni? 

15 Ten, kto postępuje sprawiedliwie i kto mówi uczciwie, kto odrzuca zyski bezprawne, kto się wzbrania dłońmi przed wzięciem podarku, kto zatyka uszy, by o krwi nie słuchać, kto zamyka oczy, by na zło nie patrzeć – Ps 15

16 ten będzie mieszkał na wysokościach, twierdze na skałach będą jego schronieniem; dostarczą mu chleba, wody mu nie zbraknie.

33,16 W. 14-16 z pytaniami, na które odpowiedzią jest wyliczenie cnót wymaganych, by móc się zbliżyć do Boga, mają formę dialogowanej liturgii na podobieństwo Ps 15 i 24,3-5.

Chwalebna przyszłość

17 Oczy twe ujrzą króla w całej jego krasie, zobaczą krainę bardzo rozległą. 

18 Serce twe grozę będzie wspominać: Gdzie ten, co liczył? Gdzie ten, co ważył? Gdzie ten, co spisywał twierdze? 1Kor 1,20

33,18. Urzędnicy. Każdy rząd potrzebuje aparatu biurokratycznego do realizowania swych zamierzeń. W tej wizji przyszłości, gdy wybrany przez Boga król obejmie panowanie, ludzie mogli poprzestać na wspominaniu „dawnych złych dni”, kiedy to byli nękani przez poborców podatkowych wyznaczających daniny i określających („spisywał twierdze”), ilu potrzeba żołnierzy do obsadzenia asyryjskich garnizonów. Teksty z Mari zawierają pewną liczbę listów wysłanych przez namiestników prowincji i królów do lokalnych urzędników. Poucza się w nich, jak mają wykonywać te zadania. Surowe kary wymierzane urzędnikom, którzy nie zebrali wyznaczonych podatków, nie zwerbowali odpowiedniej liczby robotników przymusowych lub żołnierzy do armii, miały spowodować, że oni z kolei będą „grozą” dla uciskanych ludów.

19 Nie ujrzysz już ludu zuchwałego, ludu o niewyraźnej mowie, nie do uchwycenia uchem, o bełkotliwym i niezrozumiałym języku. Iz 28,11

33,19. Niezrozumiały język. Asyryjscy poborcy podatkowi, pochodzący niekiedy z różnych części imperium, posługiwali się przeważnie językiem aramejskim, zaś większość Izraelitów mówiła po hebrajsku (zob. Iz 36,11). Poborcy ci mogli również mówić z dziwnie brzmiącym akcentem, co wzmacniało dodatkowo poczucie obcego panowania i ucisku wśród ludności zamieszkującej Judę (zob. Jr 5,15, gdzie podobną reakcję wywołuje funkcjonowanie imperium babilońskiego).

20 Patrz na Syjon, miasto naszych świąt! Twe oczy oglądać będą Jeruzalem, siedzibę bezpieczną, namiot nieprzenośny, którego kołków nie wyrwą nigdy ani się żaden jego powróz nie urwie. Iz 54,2

21 Bo właśnie tam mamy Pana potężnego, zamiast rzek o szerokich odnogach. Nie dotrze tam okręt poruszany wiosłami ani się okazalszy statek nie przeprawi:

33,21 Niektórzy rozumieją, że Jahwe u Izraela zajmie miejsce rzek, które Egiptowi oraz Asyrii zapewniają bogactwo i są ich naturalną obroną. Można też inaczej: Jahwe da ziemi izraelskiej bogatą sieć rzeczną, źródło błogosławieństwa, jednak tymi szlakami nie będą się poruszać żadne statki nieprzyjacielskie. — Metaforyka z w. 21 jest kontynuowana w w. 23, który w BJ występuje według kolejności. W. 22 uważa się tam za późniejszy dodatek.

22 Albowiem Pan jest naszym sędzią, Pan naszym prawodawcą, Pan naszym królem! On nas zbawi!

33,22. Rola prawodawcy. Jednym z atrybutów przypisywanych sobie przez wszystkich władców było bycie „prawodawcą”. Na przykład, już u schyłku III tysiąclecia przed Chr. sumeryjski król Lagasz, Urukagina, oraz neosumeryjski król Ur-Nammu umieszczają na swoich królewskich inskrypcjach między innymi przysięgę, że „nie wydadzą wdowy i sieroty na pastwę możnych”. W prologu do pochodzącego z XVIII w. przed Chr. Kodeksu Hammurabiego znajdujemy stwierdzenie, że bogowie wyznaczyli go na króla, by „sprawił, aby sprawiedliwość zapanowała na ziemi”, i by „możni nie uciskali słabych”. Podobne sformułowania pojawiające się w innych tekstach oraz język fragmentu 2 Sm 8,15, w którym Dawid opisany został jako „wykonujący sąd i sprawiedliwość nad całym swoim ludem”, wskazują na wspólną wszystkim ludom Bliskiego Wschodu tradycję „sprawiedliwego króla”. Jeżeli monarcha nie wykonywał najważniejszego ze swych zadań, na scenę wkraczał Bóg, by przywrócić ład i sprawiedliwość (zob. Ez 34,7-16).

23 jego liny obwisną, nie utrzymają prosto swego masztu, nie rozwiną żagla. Wtedy rozdzielą łup ogromny, chromi zagrabią zdobycz.

33,21-23a. Metafora łodzi. Podobna metafora pojawia się w asyryjskiej elegii o kobiecie, która zmarła w połogu. Opisano ją jako łódź, która odpłynęła, gdy przecięto jej cumy, oraz jako złamaną ławę, na której siadywał wioślarz.

24 Żaden mieszkaniec nie powie: Jestem chory. Lud, który mieszka w Jeruzalem, dostąpi odpuszczenia swoich nieprawości.

Iz 34

Zagadka Edomitów typem kary narodów Iz 63,1-6; Jr 49,7-22

1 Przystąpcie, narody, by słuchać! I wy, ludy, natężcie uwagę! Niech słucha ziemia i wszystko, co ją napełnia, świat i wszystko, co na nim wyrasta! Pwt 32,1

34,1—35,10 Rozdziały te nazywa się często „małą apokalipsą”. Faktycznie zawierają one opis ostatnich i straszliwych walk, które Jahwe musi staczać w ogóle z wszystkimi narodami, a szczególnie z Edomem (rozdz. 34), po czym następuje zapowiedź sądu ostatecznego, przywracającego Jerozolimie całą jej chwałę. Intencja i styl tej całości, zależnej od Deutero-Izajasza, są porównywalne z intencją i stylem rozdz. 24-27 (Apokalipsa Izajasza). Podobnie jak tamte, i te rozdziały należą do ostatniego etapu powstawania księgi.

2 Bo Pan kipi gniewem na wszystkich pogan i wrze z oburzenia na wszystkie ich wojska. Przeznaczył je na zagładę, na rzeź je wydał. 3 Zabici ich leżą porzuceni, rozchodzi się zaduch z ich trupów; od ich krwi rozmiękły góry, 

4 całe wojsko niebieskie topnieje. Niebiosa zwijają się jak zwój księgi, wszystkie ich zastępy opadają, jak opada listowie z winnego krzewu i jak opadają liście z figowca. Ap 6,14

34,4. Obraz znikających gwiazd. Sprawujący nieprzerwane panowanie nad całym stworzeniem Jahwe okazuje władztwo nad niebiosami i ciałami niebieskimi, powodując zaćmienie ich blasku za pomocą czynności stanowiącej odwrócenie aktu stworzenia. Ważne motywy astralne pojawiające się w religii mezopotamskiej obejmują wyobrażenie, że bogowie otrzymali przystanki w niebiosach i że „ich astralne podobieństwo” wyznacza okresy w kalendarzu rocznym (na przykład, w babilońskim eposie o stworzeniu, Enuma Elisz). Bóstwa astralne były konsekwentnie zaliczane do grona najbardziej wpływowych i potężnych bogów. Astronomiczne omeny polegające na zniknięciu gwiazdy lub planety zawsze przepowiadały, że związane z nimi bóstwo zostanie pokonane w boju. Unicestwienie gwiazd i upadek gwiezdnych zastępów z reguły ze sobą współgrają. Naturalne zjawisko i bóstwo z nim związane zostały zatem pokonane przez ten akt sądu. Oprócz tego senne omeny z Mezopotamii powiadały, że widok spadającej gwiazdy jest złym znakiem. W obrazie zniszczenia opisanym w utworze Erra i Iszum Erra powiada, że spowoduje, iż gwiazdy utracą swoją chwałę i strąci je z nieba.

34,4. Niebiosa zwijają się jak zwój księgi. Niebiosa są często porównywane do baldachimu (tkaniny) (Iz 40,22) lub namiotu (Ps 104,3) rozciągniętego nad ziemią. Izajasz posługuje się wyjątkowym w całej hebrajskiej Biblii obrazem panoramy nieba zwiniętej niczym zwój pergaminu (zob. paralelę w Nowym Testamencie w Ap 6,14). Oprócz tego trzy główne bóstwa Babilonu nie były ukazywane pod postacią gwiazd, lecz samego nieba. Anu był bogiem nieba, zaś horyzont dzielił się na trzy szlaki, związane z Anu, Enlilem i Ea. Dlatego zwinięcie nieba jest aktem sądu nad tymi trzema głównymi bóstwami starożytnego świata.

5 Zaiste, mój miecz upoił się na niebiosach; oto spadnie na Edom, na lud, który przeznaczyłem na potępienie.

34,5 Podczas upadku Jerozolimy w r. 587 Edomici okazali szczególną wrogość Królestwu Judy, korzystając z jego nieszczęść. Toteż prorocy i późniejsi pisarze na ogół odnoszą się do Edomu z wielką surowością (por. Ps 137,7; Lm 4,21-22; Ez 25,12-14; 35,15; Ab 10-16; Iz 63,1). Tu jego ruina ilustruje ogólny sąd Jahwe nad narodami. Por. „miasto chaosu” (miasto moabskie) w Apokalipsie Izajasza (rozdz. 24-27; por. 24,7-16b).

34,5. Rola Edomu. Ponieważ szerszy kontekst (zob. w. 1-4) związany jest z Bożym sądem i karą wymierzoną narodom, być może opis Edomu jako rytualnej ofiary jest przykładem tego, co spotka je wszystkie (por. Iz 63,1-6). Z pewnością wielokrotnie pełni Edom rolę pierwowzoru „nieprzyjaciela” Izraela (zob. Ab 5-9; Ml 1,2-4). Brak konkretnych działań na przełomie VIII i VII w. przed Chr. podejmowanych przez Edom przeciwko Jerozolimie (zob. jednak 2 Krn 21,8-10) skłonił wielu badaczy do przypuszczenia, że jest to aluzja do roli, którą Edom odegrał jako sprzymierzeniec Babilonu w 587 przed Chr. (zob. Ez 35,2-15).

6 Miecz Pana spłynął krwią, pokryty jest tłuszczem, krwią jagniąt i kozłów, tłuszczem nerek baranich. Bo Pan święci ofiarę w Bosra, wielką rzeź obrzędową w kraju Edomitów. Iz 63,1

34,6. Bosra. Bosra była stolicą Edomu, obecnie utożsamianą z Buseira w północnej części kraju. Strzeże ona fragmentu Drogi Królewskiej i leży niedaleko kopalni miedzi odnalezionych w odległości 8 km na południowy zachód od Wadi Dana. Podczas prac wykopaliskowych natrafiono na ruiny pochodzące z VIII i VI wieku przed Chr. potwierdzające, że znajdowało się tam najbardziej umocnione i najludniejsze skupisko w całym rejonie.

7 Jak bawoły padają ludy, i naród mocarzy – jak woły. Ich ziemia opiła się krwią, proch jej nasiąknął tłuszczem.

34,7 Dwa pierwsze stychy w BJ: „Bawoły padają razem z nimi,/ cielęta razem z tłustymi wołami”, za tekstem hebr.

8 Bo to dla Pana dzień pomsty, rok odwetu dla Obrońcy Syjonu. 

9 Potoki Edomu obrócą się w smołę, a proch jego w siarkę; ziemia jego stanie się smołą płonącą. Rdz 19,24-28; Ap 14,10-11

34,9. Smoła i siarka. Chociaż o smole wspomina się najczęściej jako materiale uszczelniającym łodzie (zob. Rdz 9,14; Wj 2,3), rozgrzana smoła pojawia się w tekstach starobabilońskich jako forma kary. W połączeniu z nieznośnym smrodem palonej siarki, obydwie substancje występujące w rejonie Morza Martwego mogły być łatwo skojarzone z Bożym gniewem (zob. Rdz 19,24).

10 Nie zagaśnie ani w nocy, ani w dzień, jej dym wznosić się będzie ciągle. Kraj pozostanie opustoszały z pokolenia w pokolenie, po wiek wieków nikt go nie przemierzy. 

11 Pelikan i jeż go posiądą, puchacz i kruk go zamieszkają; Pan rozciągnie nad nim sznur nicości i ołowianki opustoszenia. Iz 13,20-22 2Krl 21,13; Lm 2,8

34,11. Puchacz i kruk. Symbolem całkowitego zniszczenia są tutaj ptaki znane z zamieszkiwania i poszukiwania jedzenia w miejscach odludnych (Hi 38,41; Ps 102,7), gnieżdżące się w ruinach miast (zob. Iz 13,22). Jedną z paralel tego obrazu można odnaleźć w egipskim utworze Widzenia Neferti (ok. 2000 przed Chr.), opisującym Egipt tak osłabiony, że „dzikie ptaki uczynią sobie gniazda w pobliżu ludzi”, zaś „trzody pustyni będą piły wodę z Nilu”.

12 Kozły się w nim zadomowią. Nie będzie jego dostojników ani królestwa tam nie obwołają, wszyscy jego książęta będą niczym. Ap 18,2

13 Ciernie wyrosną w jego pałacach, pokrzywy i osty w jego warowniach; będzie to nora szakali, zagroda strusich samic. 

14 Zdziczałe psy spotkają się z hienami i kozły będą się przyzywać wzajemnie; co więcej, tam Lilit przycupnie i znajdzie sobie zacisze na spoczynek. Iz 13,21; Kpł 17,7+

34,14 kozły. BJ: „satyry”. Albo „dzikie kozły” (por. 13,21), jednak paralela z następnym stychem wskazuje, że chodzi tu o istoty mityczne (por. Kpł 17,7+). Lilit to demon żeński nawiedzający ruiny.

15 Tam się wąż gnieździć będzie i znosić jaja, wysiadywać młode i zgarniać je pod swój cień. Tam i sępy się zlecą, będą się rozglądać jeden za drugim. Mt 24,28

34,13-15. Szakale, hieny i sokoły [BT: „sępy”)] Izajaszowa wizja opustoszenia Edomu kończy się wydaniem jego ziemi padlinożercom i zjawom (zob. Jr 9,11). Łatwo wyobrazić sobie, że wycie szakali i hien wydawało się demoniczne ludziom lękającym się o własne życie (Mi 1,8). Niektórzy komentatorzy upatrują w Lilit, mezopotamskim nocnym demonie płci żeńskiej (w. 14), jedno ze stworzeń zamieszkujących świat nocnych koszmarów.

16 Szukajcie w księdze Pana i odczytajcie: Ani jednego z nich nie zabraknie! Bo to usta Jego samego rozkazały, i to sam Jego Duch je zgromadził.

34,16 w księdze Pana. Widziano w niej autentyczną Iz albo zbiór proroctw przypisywanych Izajaszowi; faktycznie w Iz 13,20-22 mówi się o tych samych dzikich zwierzętach, co tu, można jednak myśleć także o Księdze postanowień Jahwe, dotyczących świata stworzonego (w. 16b-17; por. Ps 139,16).

— usta Jego. Według 1 QIza. Tekst masorecki: „moje usta”.

17 On też rzucił im losy i Jego ręka podzieliła im ziemię sznurem mierniczym; na wieki będą ją dziedziczyły, mieszkać w niej będą z pokolenia w pokolenie.

34,17 Chodzi ciągle o dzikie bestie, o których w w. 11n. Spustoszone terytorium Edomu (por. w. 11) im zostanie przydzielone, tak jak niegdyś Ziemię Obiecaną otrzymali Izraelici.

Iz 35

Sąd Boży wybawieniem Izraela

1 Niech się rozweselą pustynia i spieczona ziemia, niech się raduje step i niech rozkwitnie! Iz 41,19

35,1-10 Sądowi wypowiedzianemu przeciw Edomowi są przeciwstawione błogosławieństwa pod adresem Jerozolimy. Styczność z Deutero-Izajaszem jest tu szczególnie intensywna.

2 Niech wyda kwiaty jak lilie polne, niech się rozraduje, skacząc i wykrzykując z uciechy. Chwałą Libanu ją obdarzono, ozdobą Karmelu i Szaronu. Oni zobaczą chwałę Pana, wspaniałość naszego Boga. Iz 60,13 Iz 33,9 Iz 40,5

35,2. Karmel i Saron. Po usunięciu Edomu regiony położone na północy kraju zostaną uwolnione spod brzemienia ucisku oraz powrócą urodzajność i pomyślność. Obszary te obejmowały Karmel i Saron (zob. komentarz do Iz 33,6, gdzie scena ta została odwrócona) - rejony ciągnące się wzdłuż północnej części nadmorskich równin Izraela. Nawet miejsca pustynne jak Araba (w dolinie uskoku Jordanu; Jr 17,6) zakwitną bogatym i obfitym życiem, podobnie jak urodzajne obszary.

3 Pokrzepcie ręce osłabłe, wzmocnijcie kolana omdlałe! Iz 40,29-31

4 Powiedzcie małodusznym: Odwagi! Nie bójcie się! Oto wasz Bóg, oto pomsta; przychodzi Boża odpłata; On sam przychodzi, by was zbawić. Iz 40,10

5 Wtedy przejrzą oczy niewidomych i uszy głuchych się otworzą. Mt 11,5

6 Wtedy chromy wyskoczy jak jeleń i język niemych wesoło wykrzyknie. Bo trysną zdroje wód na pustyni i strumienie na stepie; Dz 3,8 Iz 41,18; Iz 43,20; Iz 48,21; J 4,1+

7 spieczona ziemia zmieni się w pojezierze, spragniony kraj w krynice wód; a badyle w kryjówkach, gdzie legały szakale – w trzcinę i sitowie.

35,7. Legały szakale na trzcinę z sitowiem. Szakale są zwierzętami zamieszkującymi rejony stepowe i pustynne; wędrują wśród jałowego krajobrazu (Ml 1,3). W Izajaszowej wizji ogrodu zajmującego miejsce dawnej pustyni te niespokojne dzikie drapieżniki przekształcają się w mieszkańców mokradeł podobnych tym, które istniały w dolinie Hule (zob. Iz 43,30). Obszary grzęzawisk pozostają wilgotne przez cały rok, pozwalając na rozkwit traw i trzcin papirusu (zob. Hi 8,11-13 i Iz 19,5-6).

8 Będzie tam droga czysta, którą nazwą drogą świętą. Nie przejdzie nią nieczysty, gdy odbywa podróż, i głupi nie będą się tam wałęsać. Iz 11,16+

35,8 gdy odbywa podróż. BJ: „On sam dla nich pójdzie tą drogą”, za tekstem hebr. Chodzi o Jahwe. Niektórzy uważają ten wiersz za glosę, gdyż powoduje on obciążenie rytmu.

9 Nie będzie tam lwa, ni zwierz najdzikszy nie wstąpi na nią ani się tam nie znajdzie, ale tamtędy pójdą wyzwoleni. 

10 Odkupieni przez Pana powrócą, przybędą na Syjon z radosnym śpiewem, ze szczęściem wiecznym na czołach; osiągną radość i szczęście, ustąpi smutek i wzdychanie. Iz 51,11; Ps 126

35,10 na czołach. Dosł.: „na swojej głowie”. BJ: „niosąc z sobą”, co należy rozumieć, że niosą swoją radość jak bagaż podróżny.

Iz 36

DODATEK HISTORYCZNY

Najazd Sennacheryba na Judę 2Krl 18,13-37; Iz 37,10n

1 W czternastym roku panowania króla Ezechiasza Sennacheryb, król asyryjski, najechał wszystkie warowne miasta judzkie i zdobył je.

36,1—39,8 Z wyjątkiem paru wariantów, rozdziały te odtwarzają 2 Krl 18,17 — 20,19 (zob. przyp, do 2 Krl). Zapożyczono je z Krl i umieszczono na końcu pierwszej części Iz, by skompletować zbiór tradycji związanych z osobą proroka. W rozdz. 36-37 redaktor połączył dwa źródła: 36,1 — 37,9a.37-38 pochodzą, podobnie jak 38-39, z kręgów prorockich, być może z jakiejś biografii Izajasza; w innej paralelnej opowieści (37,9b-36) podkreśla się pobożność Ezechiasza i interwencję Izajasza, któremu przypisano wiele proroctw, te — jeśli są autentyczne — zostały co najmniej zretuszowane przez jego uczniów, jak się zdaje autorów tej opowieści. Zakończenie ma w sobie element cudowności (37,36).

36,1-37,38. Oblężenie Jerozolimy przez Sennacheryba. Zob. komentarz do 2 Krl 18-19 oraz do Krn 32.

2 Z Lakisz król asyryjski posłał rabsaka z dużym oddziałem do Jerozolimy przeciw Ezechiaszowi. Rabsak zajął stanowisko przy kanale Wyższej Sadzawki, na drodze Pola Folusznika. Iz 7,3

3 A wyszli do niego: zarządca pałacu Eliakim, syn Chilkiasza, oraz pisarz Szebna i pełnomocnik Joach, syn Asafa. Iz 22,20n

4 Wtedy rabsak odezwał się do nich: Powiedzcie, proszę, Ezechiaszowi: Tak mówi wielki król, król asyryjski: Cóż to za ufność, na której się opierasz? 5 Myślisz może, iż próżne słowa zdołają zastąpić radę i siłę do walki? W kim pokładasz ufność, że się przeciwko mnie zbuntowałeś?

36,5 Myślisz może. Dosł.: „mówisz” (2 Krl 18,20). Tekst hebr.: „mówię”.

6 Oto ty się opierasz na Egipcie, na tej nadłamanej lasce trzcinowej, która gdy się kto na niej oprze, wchodzi w dłoń i przebija ją. Taki jest faraon, król egipski, dla wszystkich, którzy na nim polegają. Iz 30,3

7 A jeżeli mi powiesz: W Panu, Bogu naszym, pokładamy ufność, to czyż On nie jest tym, którego wyżyny i ołtarze poznosił Ezechiasz, nakazując Judzie i Jerozolimie: Tylko przed tym ołtarzem w Jerozolimie będziecie oddawać pokłon [Bogu]? 8 Teraz więc, proszę, zrób układ z panem moim, królem asyryjskim: Dam ci dwa tysiące koni, jeżeli zdołasz wystawić do nich jeźdźców! 9 Jak zmusisz do odwrotu namiestnika, jednego z najmniejszych sług pana mego? Ty przecież zaufałeś Egiptowi ze względu na rydwany i jazdę.

36,9 (namiestnika), jednego. Za tekstem hebr. W BJ słowo w nawiasie pominięte na zasadzie domysłu jako glosa lub dittografia.

10 Teraz, czyż to wbrew woli Pańskiej wyruszyłem na ten kraj, by go spustoszyć? Pan rzekł do mnie: Wyrusz przeciw temu krajowi i spustosz go! 11 Eliakim, Szebna i Joach powiedzieli do rabsaka: Mów, prosimy, do sług twoich po aramejsku, gdyż rozumiemy [ten język]; nie mów do nas po hebrajsku wobec słuchającego ludu, który jest na murach. 12 Lecz rabsak odrzekł: Czy do pana twego i do ciebie posłał mnie pan mój, abym mówił te słowa? Czy nie do ludzi, którzy siedzą na murach, [skazani] na jedzenie swego kału i na picie swego moczu razem z wami? 13 Stał więc rabsak i wołał donośnym głosem po hebrajsku tymi słowami: Słuchajcie słów wielkiego króla, króla asyryjskiego!14 Tak mówi król: Niech was nie zwodzi Ezechiasz, ponieważ nie potrafi was ocalić. 15 Niech was Ezechiasz nie ożywia nadzieją w Panu, zapewniając: Pan wybawi nas na pewno i nie wyda tego miasta w ręce króla asyryjskiego! 16 Nie słuchajcie Ezechiasza, bo tak mówi król asyryjski: Zawrzyjcie ze mną pokój i mnie się poddajcie, a będziecie jedli owoce, każdy ze swej winorośli i ze swego figowca, i będziecie pili wodę, każdy ze swej cysterny, 17 aż przyjdę zabrać was do kraju, który jest podobny do waszego – kraju zboża i moszczu, kraju chleba i winnic. 18 Tylko Ezechiasz niech was nie oszukuje, mówiąc: Wybawi nas Pan. Czy naprawdę bogowie narodów wybawili każdy swój kraj z ręki króla asyryjskiego? 

19 Gdzie są bogowie Chamat i Arpadu? Gdzie bogowie Sefarwaim? A czy wybawili Samarię z mojej ręki? Iz 10,9

36,19 BJ dodaje przed ostatnim zdaniem: „gdzie bogowie kraju Samarii”, na zasadzie domysłu za 2 Krl 18,34, grec. i vet. lat., por. także ciąg dalszy.

20 Którzy spośród wszystkich bogów tych krajów wybawili swe kraje z mojej ręki, żeby Pan miał wybawić z mojej ręki Jerozolimę? 21 Oni zaś milczeli i nie odpowiedzieli mu ani słowa, bo taki był rozkaz królewski: Nie odpowiadajcie mu! 22 Przyszli więc w rozdartych szatach do Ezechiasza: zarządca pałacu Eliakim, syn Chilkiasza, oraz pisarz Szebna i pełnomocnik Joach, syn Asafa, i oznajmili mu wypowiedź rabsaka.

Iz 37

Szukanie rady u proroka Izajasza 2Krl 19,1-7

1 Gdy to usłyszał król Ezechiasz, rozdarł swe szaty, okrył się worem i udał się do domu Pańskiego. 2 Potem posłał Eliakima, zarządcę pałacu, oraz Szebnę, pisarza, i starszych kapłanów, obleczonych w wory, do proroka Izajasza, syna Amosa, 

3 by mu powiedzieli: Tak mówi Ezechiasz: Ten dzień jest dniem utrapienia i kary, i hańby. Albowiem dojrzały dzieci do swoich narodzin, a nie ma siły do ich urodzenia. Oz 13,13+

4 Może Pan, Bóg twój, raczy usłyszeć słowa rabsaka, którego przysłał król asyryjski, jego pan, aby znieważać Boga żywego, i ukarze go za słowa, które usłyszał Pan, Bóg twój. Przeto wznieś modlitwę za Resztę, która jeszcze pozostaje. Iz 4,3+

5 Przyszli więc słudzy króla Ezechiasza do Izajasza. 6 Izajasz zaś rzekł do nich: Tak powiecie waszemu panu: Tak mówi Pan: Nie bój się słów, które usłyszałeś, a którymi pachołcy króla asyryjskiego Mi bluźnili. 7 Oto Ja wywołam w nim takie usposobienie, że na wiadomość, którą usłyszy, wróci do swego kraju; i sprawię, że w swoim kraju padnie od miecza.

Powrót rabsaka do Sennacheryba i nowe poselstwo do Ezechiasza

8 Rabsak wrócił i zastał króla asyryjskiego zdobywającego Libnę. Posłyszał bowiem, że [król] ustąpił spod Lakisz. 2Krl 19,8-9

9 Gdy [Sennacheryb] otrzymał wieść o Tirhace, królu Kusz, głoszącą: Wyruszył na wojnę przeciw tobie, powtórnie wyprawił posłów do Ezechiasza, polecając: 2Krl 19,9-19

37,9 (powtórnie). Według 2 Krl 19,19 i 1 QIza. W tekście masoreckim pominięte.

10 Tak powiecie Ezechiaszowi, królowi judzkiemu: Niech twój Bóg, w którym pokładasz nadzieję, nie zwodzi cię zapewnieniem: Nie będzie wydana Jerozolima w ręce króla asyryjskiego. 11 Oto ty słyszałeś, co zrobili królowie asyryjscy wszystkim krajom, przeznaczając je na zagładę, a ty miałbyś ocaleć? 12 Czy bogowie narodów, które moi przodkowie wyniszczyli, ocalili je? Gozan, Charan, Resef i Edanitów, którzy byli w Telassar?

37,12 w Telassar? Tak tekst hebr. i 2 Krl. W BJ: „Tell Basar”, na zasadzie domysłu.

13 Gdzie jest król Chamat, król Arpadu, król miasta Sefarwaim, Heny oraz Iwwy?

37,13 król miasta. BJ: „król Lair”. Można też tłumaczyć: „jeden król na miasto”, co byłoby glosą.

Modlitwa Ezechiasza

14 Ezechiasz wziął list z rąk posłów i przeczytał go; następnie poszedł do świątyni Pańskiej i rozwinął go przed Panem. 15 I Ezechiasz zanosił modły do Pana, mówiąc: 16 O Panie Zastępów, Boże Izraela! Który zasiadasz na cherubach, Ty sam jesteś Bogiem wszystkich królestw świata, Ty uczyniłeś niebo i ziemię. 17 Nakłoń, Panie, Twego ucha, i usłysz! Otwórz, Panie, Twoje oczy, i popatrz! Posłuchaj wszystkich słów Sennacheryba, które przesłał, by znieważać Boga żywego. 18 To prawda, o Panie, że królowie asyryjscy wyniszczyli wszystkie narody i ich kraje. 19 W ogień wrzucili ich bogów, bo ci nie byli bogami, lecz tylko dziełem rąk ludzkich z drewna i z kamienia, więc ich zniszczyli.20 Teraz więc, Panie, Boże nasz, wybaw nas z jego ręki! I niech wiedzą wszystkie królestwa ziemi, że Ty sam jesteś Bogiem, o Panie!

Proroctwo Izajasza o Sennacherybie 2Krl 19,20-28

21 Wówczas Izajasz, syn Amosa, posłał Ezechiaszowi oświadczenie: Tak mówi Pan, Bóg Izraela: [Wysłuchałem] tego, o co się modliłeś do Mnie w sprawie Sennacheryba, króla Asyrii. 22 Oto wyrocznia, jaką wydał Pan na niego: Gardzi tobą, szydzi z ciebie Dziewica, Córa Syjonu; za tobą potrząsa głową Córa Jeruzalem. 23 Komu ubliżyłeś i komu bluźniłeś? Przeciw komu twój głos podniosłeś i w górę wzbiłeś twe oczy? Przeciw Świętemu Izraela! 24 Przez swych służalców urągałeś Panu. Mówiłeś: Z mnóstwem mych rydwanów wyszedłem na szczyty górskie, na najdalsze grzbiety Libanu. Wyciąłem jego cedry najwyższe i najpiękniejsze jego cyprysy. Wtargnąłem w jego najwyższe ustronie, w jego bujną gęstwinę leśną. 25 Drążyłem studnie i piłem obce wody, stopami nóg moich wysuszyłem wszystkie rzeki Egiptu.

37,25 obce. Według 2 Krl 19,24. W tekście hebr. pominięte.

26 Czy nie słyszałeś? Z dawna to przygotowałem. Co ułożyłem od prastarych czasów, to teraz w czyn wprowadzam, żebyś mógł obrócić w stosy gruzów obwarowane miasta. 27 Mieszkańcy ich bezsilni, przelękli się i okryli wstydem. Stali się jak rośliny na polu i jak młoda trawa zielona, jak zielsko na dachach spalone podmuchem wiatru wschodniego.

37,27 Końcowy stych według 1 QIza. Tekst masorecki: „przed wzrostem”(?), i pominięte „kiedy wstajesz” na początku następnego wiersza.

28 Wiem, kiedy wstajesz i kiedy spoczywasz, kiedy wychodzisz i kiedy powracasz, i jak cię ponosi złość przeciw Mnie. Ps 139,2

37,28 Końcowy stych, pominięty w grec, jest prawdopodobnie dubletem w. 29a.

29 Ponieważ złość cię przeciw Mnie ponosi i twa zuchwałość doszła moich uszu, przeto ci w nozdrza założę moje kółka i wędzidło moje na wargi, by zmusić cię do odwrotu drogą, którą przybyłeś.

Znak dla Ezechiasza 2Krl 19,29-31

30 To niechaj ci za znak posłuży: w tym roku żywcie się ziarnem pozostawionym po żniwach; na przyszły zaś rok tym, co samo obrodzi, ale na trzeci rok siejcie i zbierajcie, zakładajcie winnice i jedzcie ich owoce. 

31 Reszta ocalałych z domu Judy ponownie zapuści w głąb korzenie i w górze wyda owoce. Iz 4,3+

32 Albowiem z Jeruzalem wyjdzie Reszta i z góry Syjon garstka ocalałych. Zazdrosna miłość Pana Zastępów tego dokona.

Wyrocznia przeciw Asyrii 2Krl 19,32-34

33 Dlatego tak mówi Pan o królu asyryjskim: Nie wejdzie on do tego miasta ani nie wypuści tam strzały, nie nastawi przeciw niemu tarczy ani nie usypie przeciwko niemu wału. 34 Tą samą drogą, którą przybył, powróci, a do miasta tego nie wejdzie. – Wyrocznia Pana. 35 Otoczę opieką to miasto i ocalę je przez wzgląd na Mnie i na sługę mego, Dawida.

Ukaranie Sennacheryba 2Krl 19,35-37

36 [Tejże nocy] wyszedł anioł Pański i wybił w obozie Asyryjczyków sto osiemdziesiąt pięć tysięcy. I oto rano, gdy trzeba było wstawać, wszyscy oni byli martwymi ciałami.

37,36 Słowa w nawiasie według 2 Krl 19,35. W tekście hebr. pominięte.

37 Sennacheryb, król asyryjski, zwinął więc obóz, wyruszył z powrotem i pozostał w Niniwie. 38 Gdy oddawał pokłon w świątyni swego bożka, Nisroka, synowie jego, Adramelek i Sereser, zabili go mieczem, sami zaś zbiegli do kraju Ararat. Syn jego, Asarhaddon, został w jego miejsce królem.

Iz 38

Choroba i ozdrowienie Ezechiasza 2Krl 20,1-11

1 W owych dniach Ezechiasz zachorował śmiertelnie. Prorok Izajasz, syn Amosa, przyszedł do niego i rzekł mu: Tak mówi Pan: Rozporządź domem twoim, bo umrzesz – nie będziesz żył.

38,1-8. Choroba Ezechiasza. Zob. komentarz do 2 Krl 20.

2 Wtedy Ezechiasz odwrócił się do ściany i modlił się do Pana. 3 A mówił tak: Ach, Panie, pamiętaj o tym, proszę, że postępowałem wobec Ciebie wiernie i ze szczerym sercem, że czyniłem to, co jest dobre w Twoich oczach. I płakał Ezechiasz bardzo rzewnie. 4 Wówczas Pan skierował do Izajasza słowo tej treści: 5 Idź i powiedz Ezechiaszowi: Tak mówi Pan, Bóg Dawida, twego praojca: Słyszałem twoją modlitwę, widziałem twoje łzy. Oto uzdrowię cię. Trzeciego dnia pójdziesz do domu Pańskiego. Oto dodam do dni twego życia piętnaście lat.

38,5 Zdanie w nawiasie według 2 Krl 20,5. W tekście hebr. pominięte.

6 Wybawię ciebie i to miasto z ręki króla asyryjskiego i roztoczę opiekę nad tym miastem. 7 [Odpowiedział Izajasz]: Ten ci będzie znak od Pana, że spełni On to, co powiedział:

38,7 Słowa w nawiasie według 2 Krl 20,9. W tekście hebr. pominięte.

8 Oto ja cofnę cień [wskazówki zegara] o dziesięć stopni, po których słońce już zeszło na [słonecznym] zegarze Achaza. I cofnęło się słońce o dziesięć stopni, po których już zeszło.

38,8 słońce już zeszło. Według przekładów starożytnych i Targumu. Tekst hebr.: „ze słońcem”, przeniesione po „Achaza”.

 — na... zegarze Achaza. Według tekstu masoreckiego. BJ: „na stopniach wyższego pokoju Achaza”, według 1 QIza. 38,9-20 W tekście nie ma nic, co by go wiązało z osobą Ezechiasza. Kantyku tego brak w 2 Krl. Mamy tu do czynienia z psalmem ułożonym po wygnaniu, wyrażającym skargę wiernego, którego dotknęła ciężka i nagła choroba. Tekst źle zachowany.

Pieśń Ezechiasza Ps 116

9 Pieśń Ezechiasza, króla judzkiego, gdy popadł w chorobę, ale został z niej uzdrowiony:

38,9 Pieśń. Na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „list”.

38,9. List Ezechiasza. Dziękczynny psalm, stanowiący odpowiedź na sytuację zagrażającą życiu króla, zostałby najprawdopodobniej wyryty na kamiennej steli. Przykładem takiego utworu może być inskrypcja Sin-Iddinama, który był królem miasta Larsa w XIX w. przed Chr. W liście adresowanym do boga Nin-isina (bóstwa uzdrowicielskiego) król opisuje swoją pobożność, dobrotliwość oraz skuteczność panowania jako powody, dla których bóg ten powinien rozciągnąć nad nim swoją ozdrowieńczą łaskę, co też się stało.

10 Mówiłem: W połowie moich dni muszę odejść; w bramach Szeolu zostanę pozbawiony reszty moich lat! 

11 Mówiłem: Nie ujrzę już Pana na ziemi żyjących, nie będę już patrzył na nikogo spośród mieszkańców tego świata. Ps 27,13

38,11. Oglądanie Pana. Ezechiasz nie traktuje „oglądania Pana” jako doświadczenia z życia pośmiertnego. Oglądanie Pana obejmowało uczestniczenie w kulcie w świątyni oraz cieszenie się Jego przychylnością. Wersety 18-19 dodatkowo wyjaśniają, że król nie wyraża tutaj oczekiwania pozytywnych doświadczeń w życiu pozagrobowym. Zob. komentarz do Iz 14,9 na temat dodatkowych informacji o wyobrażeniach Izraelitów związanych z życiem pośmiertnym.

12 Mieszkanie me rozbiorą i wyniosą daleko ode mnie jak namiot pasterzy. Zwijam jak tkacz moje życie. On mnie odcina od nici. Za dzień lub dwa skończysz ze mną. 2Kor 5,1-4; 2P 1,13-14 Hi 7,6 Hi 4,20; Ps 90,5-6

38,12. Metafory. Pasterz przemieszczał się swobodnie z miejsca na miejsce, z łatwością też mógł zwinąć obóz. Tkaczka tkająca materiał na poziomym krośnie rozciągała nić i osnowę na kijkach osadzonych na kołkach. Gdy trzeba było zabrać materiał, zdejmowała kijki z kołków i zwijała go (zob. komentarz do Sdz 16,13-14). Po zakończeniu tkania kawałka materiału odcinano nici łączące ten materiał z krosnem. Proces tkania Ezechiaszowego życia dobiegł końca i król miał zostać „odcięty” od krainy żyjących. Życie lub dzieje ukazane za pomocą obrazu tkania materiału pojawiają się w greckiej mitologii, nie występują jednak w innych utworach literackich Bliskiego Wschodu.

13 Krzyczę aż do rana. On kruszy jak lew wszystkie me kości: za dzień lub dwa skończysz ze mną. Hi 10,16

14 Jak pisklę jaskółcze, tak kwilę, wzdycham jak gołębica. Oczy me słabną, patrząc ku górze. Panie, cierpię udrękę: Stań przy mnie! Ps 69,4 Ps 121,1

15 Cóż mam mówić, aby On mi odpowiedział? Wszak On to mi powiedział i On to sprawił. Przeżyję spokojnie wszystkie moje lata po chwilach goryczy mej duszy. 

16 Ci, nad którymi Pan czuwa, żyją, wśród nich dopełni się życie ducha mego. Uzdrowiłeś mnie i żyć dozwoliłeś! Ps 103,3-4

17 Oto w zdrowie zamienił moją gorycz. Ty zachowałeś mą duszę od dołu unicestwienia, gdyż poza siebie rzuciłeś wszystkie moje grzechy. 

18 Zaiste, nie Szeol Cię sławi ani Śmierć wychwala Ciebie; nie ci oglądają się na Twoją wierność, którzy w dół zstępują. Ps 6,6+; Ba 2,17; Syr 17,22

19 Żywy, tylko żywy Cię wysławia, tak jak ja dzisiaj. Ojciec dzieciom głosi Twoją wierność. Pwt 4,9

20 Panie, racz mnie wybawić! Więc grać będziemy me pieśni na strunach przez wszystkie dni naszego życia w domu Pańskim.

38,20. Grać będziemy me pieśni. Komponowanie psalmów przez króla jest łączone szczególnie z postacią Dawida, jednak zjawisko to ani się na nim nie rozpoczęło, ani nie skończyło. Już u schyłku III tysiąclecia przed Chr. Szulgi, król Ur, sławny był ze swoich hymnów zawierających modły o zdrowie i pomyślność. W okresie rzymskim Neron występował w roli patrona sztuki i uważał się za znakomitego poetę. Idealny król był mądrym władcą, zaś muzyka stanowiła jedną z domen mądrości.

21 Powiedział też Izajasz: Weźcie placek figowy i przyłóżcie do wrzodu, a [król] będzie zdrowy!

38,21 W. 21-22 dostały się w inne miejsce, gdy do tekstu włączano kantyk Ezechiasza. W tekście paralelnym 2 Krl opowieść bardziej kompletna, co może świadczyć o istnieniu dwóch recenzji.

22 Ezechiasz zaś rzekł: Jaki będzie znak tego, że wejdę do domu Pańskiego?

Iz 39

Poselstwo babilońskie u Ezechiasza 2Krl 20,1-19

1 W owym czasie Merodak-Baladan, syn Baladana, król babiloński, wysłał listy i dary do Ezechiasza, bo dowiedział się, że [ten] był chory i wyzdrowiał. 2 Ezechiasz był rad posłom i pokazał im cały swój skarbiec, srebro i złoto, wonności i cenną oliwę, całą też swoją zbrojownię oraz wszystko, co się znajdowało w jego składach. Nie było rzeczy, której by nie pokazał im Ezechiasz w swoim pałacu i we wszystkich swoich włościach. 3 Wówczas prorok Izajasz przyszedł do króla Ezechiasza i zagadnął go: Co mówili ci mężowie i skąd przybyli do ciebie? Ezechiasz odrzekł: Z dalekiego kraju przybyli do mnie, z Babilonu. 4 Znowu zapytał: Co widzieli w twoim pałacu? Odpowiedział Ezechiasz: Widzieli wszystko, cokolwiek jest w moim pałacu. Nie było takiej rzeczy w moich składach, której bym im nie pokazał. 5 Wtedy Izajasz powiedział do Ezechiasza: Posłuchaj słowa Pana Zastępów! 6 Oto nadejdą dni, gdy to wszystko, co jest w twoim pałacu i co nagromadzili twoi przodkowie aż do dzisiejszego dnia, zostanie zabrane do Babilonu. Nic nie pozostanie, mówi Pan. 7 A synów twoich, którzy będą pochodzić od ciebie, z tych, którym dasz życie, zabiorą i będą dworzanami w pałacu króla babilońskiego. 8 Ezechiasz zaś rzekł do Izajasza: Pomyślne jest słowo Pańskie, które wygłosiłeś. Myślał bowiem: Będzie spokój i bezpieczeństwo przynajmniej za mego życia.

Iz 40

KSIĘGA POCIESZENIA IZRAELA

OBIETNICE WYZWOLENIA IZRAELA

Powołanie proroka

1 Pocieszajcie, pocieszajcie mój lud! – mówi wasz Bóg. Iz 52,7-12

2 Przemawiajcie do serca Jeruzalem i wołajcie do niego, że czas jego służby się skończył, że nieprawość jego odpokutowana, bo odebrało z ręki Pana karę w dwójnasób za wszystkie swe grzechy. 

3 Głos się rozlega: Drogę Panu przygotujcie na pustyni, wyrównajcie na pustkowiu gościniec dla naszego Boga! Mt 3,3p; Ml 3,1; Ml 3,23-24; Syr 48,10; Łk 1,76; Iz 45,2; Łk 3,4-6

4 Niech się podniosą wszystkie doliny, a wszystkie góry i pagórki obniżą; równiną niechaj się staną urwiska, a strome zbocza niziną. Ba 5,7

40,3-4. Budowa dróg. Większość dróg nie była brukowana (z wyjątkiem nielicznych pochodzących z końca okresu asyryjskiego). Chociaż nie utwardzone w sposób trwały, drogi przeznaczone dla transportu kołowego (w tekstach z Nuzi nazywane „drogami wozów”) stale wyrównywano i utrzymywano w należytym stanie. Jednakże niewiele tekstów opisuje budowanie i konserwowanie owych szlaków. Ciężki transport drogowy należał do rzadkości, zaś drogi pełniły głównie rolę szlaków handlowych. I tak król wasalny skarżył się władcy Mari, że musiał iść do stolicy Syrii okrężną drogą biegnącą obok głównego szlaku. Asyryjscy królowie rzadko chlubili się budową dróg, co spoczywało, jak się wydaje, na barkach miejscowych ludów. W jednym z tekstów traktatowych Assarhaddon nakazuje, że gdy na tronie zastąpi go jego syn, władca wasalny będzie musiał okazać mu poddanie i „wygładzić pod każdym względem jego drogę”.

5 Wtedy się chwała Pańska objawi, razem ją każdy człowiek zobaczy, bo usta Pańskie to powiedziały. Wj 24,16+; Iz 35,2; Iz 58,8; Iz 60,1; J 1,14 Iz 1,20; Iz 58,14

6 Głos się odzywa: Wołaj! – I rzekłem: Co mam wołać? – Wszelkie ciało jest jak trawa, a cały wdzięk jego – jak polnego kwiatu. 7 Trawa usycha, więdnie kwiat, gdy na nie wiatr Pana powieje. Prawdziwie, trawą jest naród.

40,6-7. Śmiertelność człowieka. Świadomość ulotności życia i śmiertelności nie była typowa wyłącznie dla starożytnego Izraela. W Eposie o Gilgameszu czytamy, że bogowie ogłosili ludzi śmiertelnymi, nieśmiertelność pozostawiając jedynie bogom. Mimo to Gilgamesz odbył wiele podróży, by uzyskać nieśmiertelność. Najpierw starał się ją zdobyć poprzez prokreację, później - zdobywając sławę po pokonaniu nadprzyrodzonych przeciwników. Następnie udał się na poszukiwanie Utnapisztima, bohatera opowieści o potopie, który otrzymał nieśmiertelność w darze od bogów. Chociaż Gilgameszowi udało się znaleźć bohatera narracji o potopie, a nawet „roślinę życia”, wiedziony bezinteresownym pragnieniem zabrał ją do domu, do swojego miasta (Uruk), by wszyscy obywatele mogli jej skosztować. Niestety, po drodze wykradł ją wąż i Gilgamesz powrócił do ojczyzny z pustymi rękami. Czytelnikowi przypomniano jednak, że Gilgamesz zbudował mury Uruk, które stoją do dziś, zyskując w ten sposób namiastkę nieśmiertelności. W tym sensie utwór dostarczał częściowego wyjaśnienia faktu, o którym wiedzieli wszyscy mieszkańcy Mezopotamii: życie jest krótkie, śmierć zaś skazuje ludzi na ponurą egzystencję w krainie umarłych.

8 Trawa usycha, więdnie kwiat, lecz słowo Boga naszego trwa na wieki. Jk 1,10-11; 1P 1,24-25; Iz 51,12; Hi 14,2; Ps 37,2; Ps 90,5+; Ps 103,15n; Ps 119,89; Mt 24,35; J 1,1+

40,8. Co w starożytności uważano za trwające na wieki. Wyobrażenie „trwania na wieki” wiązało się raczej z nieprzerwanym istnieniem niż z nieskończonością w czasie. Mezopotamscy królowie mieli nadzieję, że ich imiona zostaną ustanowione „na wieki”. Królowie dawali poddanym i ich rodzinom posiadłości „na wieki” (tj. w trwałe posiadanie). W Eposie o Gilgameszu jedynie dni bogów były „na wieki” (bez końca), zaś dni śmiertelnych „policzone”. Wyobrażenie „słowa trwającego na wieki” ma swój odpowiednik w ustanawianiu losów. W Eposie o Gilgameszu Enkidu posługuje się przekleństwem, by na wieki „wyznaczyć los” Szamhata. W inskrypcjach asyryjskich czytamy również o bogach, których wyroków nie da się zmienić i których słowa zachowują ważność po wsze czasy. W Enuma Elisz zbuntowany przywódca Kingu i Marduk mają tak wyraźnie określony los, że ich rozkaz nie może zostać zmieniony, zaś słowo trwa na wieki.

Zapowiedź ukazania się Boga

9 Wstąp na wysoką górę, zwiastunko dobrej nowiny na Syjonie! Podnieś mocno twój głos, zwiastunko dobrej nowiny w Jeruzalem! Podnieś głos, nie bój się! Powiedz miastom judzkim: Oto wasz Bóg!

40,3-9. Głos na pustyni, zwiastun dobrej nowiny. Posłańcy byli postaciami dobrze znanymi na Bliskim Wschodzie. Odgrywali doniosłą rolę jako dostarczyciele politycznych i obywatelskich wiadomości dla mieszkańców miasta. Każde starożytne miasto miało własnego „posłańca”, który ogłaszał ważne nowiny jego obywatelom. Cudzoziemscy najeźdźcy często posyłali do miasta herolda, by omówił z obrońcami warunki kapitulacji. Sytuacją podobną do wizyty Rabszaka w Jerozolimie było posłanie przez Asyryjczyków herolda do Babilonu, aby omówił warunki poddania miasta podczas inwazji Asyrii na południową Mezopotamię.

10 Oto Pan Bóg przychodzi z mocą i ramię Jego dzierży władzę. Oto Jego nagroda z Nim idzie i przed Nim Jego zapłata. Iz 62,11

40,10. Nagroda po powrocie króla z pola bitwy. Hebrajskie słowa użyte na oznaczenie nagrody i zapłaty były przypuszczalnie terminami technicznymi oznaczającymi daninę i łup przywieziony z pola bitwy przez zwycięskich wojowników i królów. Na przykład, Sennacheryb polecił urządzić w swoim pałacu w Niniwie salę Lakisz, by pomieścić wszystkie łupy wzięte po zniszczeniu tej judejskiej twierdzy w 701 przed Chr. Powrót do domu po wygranej bitwie był okazją do rozdzielenia nagród wśród ulubieńców króla.

11 Podobnie jak pasterz pasie On swą trzodę, gromadzi [ją] swoim ramieniem, jagnięta nosi na swej piersi, owce karmiące prowadzi łagodnie. Ez 34,1+ Pwt 32,11+; Łk 15,5

40,11. Król jako pasterz. Ideologia ukazująca króla jako pasterza ludu pojawia się już wraz z postacią sumeryjskiego króla Lugalzagessi ok. 2450 przed Chr. Współczesny mu władca Lagasz, Urukagina, utrzymywał, że bóg Ningirsu jest właścicielem królestwa, zaś król wybrany został na „pasterza”, by nim zarządzał w imieniu bóstwa i ludu. Na Bliskim Wschodzie ideologia ta przetrwała w swojej głównej części aż do okresu monarchii izraelskiej.

Wielkość Boga

12 Kto zmierzył wody morskie swą garścią i piędzią wymierzył niebiosa? Kto zawarł ziemię w miarce? Kto zważył góry na wadze i pagórki na szalach? Hi 28,23-27; Hi 38,4-5; Prz 30,4; Mdr 11,20

40,12. Wprowadzanie elementu ładu do kosmosu. Zadaniem głównego bóstwa panteonu było celowe uporządkowanie kosmosu. W Enuma Elisz (babilońskiej narracji o stworzeniu) bóg Marduk, po pokonaniu bogini Tiamat, „przemierzył niebiosa i zbadał regiony. Wytyczył miejsce Apsu, rejon przebywania Nudimmud, oraz wymierzył Apsu”. Później nadał ład gwiezdnym konstelacjom, boskim obrazom astralnym i innym ciałom niebieskim.

13 Kto zdołał zbadać ducha Pana? Kto w roli doradcy dawał Mu wskazania? Rz 11,34; 1Kor 2,16; Hi 15,8; Hi 21,22; Hi 36,22-26; Hi 38,2-21; Jr 23,18; Prz 8,22-31

14 Do kogo się On zwracał po radę i światło, żeby Go pouczył o ścieżkach prawa, żeby Go nauczył wiedzy i wskazał Mu drogę roztropności?

40,13-14. Rada/zgromadzenie bogów. W religiach Bliskiego Wschodu wszystkie zasadnicze decyzje podejmowane były przez zgromadzenie bogów. Bogowie zasięgali swojej opinii, dzieląc się posiadanymi informacjami i spostrzeżeniami. W babilońskim eposie o stworzeniu, Apsu i Tiamat, bogowie, z których powstały wszystkie istoty żywe,miały zaufanego doradcę w osobie Mummu, który często ich ganił. Kiedy najwyższe zgromadzenie bogów zebrało się w celu obmyślenia sposobu zaatakowania Tiamat, jego członkowie pili się na umór i w zamroczeniu wybrali na króla Marduka, przyjmując jego twarde żądanie władzy' absolutnej. Izajasz podkreśla, że Jahwe nie ma doradców, nie radzi się też żadnego zgromadzenia bogów (chociaż wierzono w istnienie jakiejś Boskiej rady; zob. komentarz do Wj 20,3 i 2 Kra 18,18).

15 Oto narody są jak kropla wody na wiadrze, znaczą tyle, co pyłek na szali. Oto wyspy ważą tyle, co ziarnko prochu. Syr 10,16-17 Mdr 11,22

40,15. Pyłek na szali. Pył ziemi był w Starym Testamencie symbolem poniżenia, małości i znikomości. W tym fragmencie pył narodów nic nie waży na szali. Babilończycy nie zwracali uwagi na odrobinę pyłu na szali podczas ważenia mięsa czy owoców.

16 I [lasów] Libanu nie starczy na paliwo ani jego zwierzyny na całopalenie.

40,16. Lasy i dzikie zwierzęta Libanu. Izraelici uważali Liban za kraj mający najwięcej lasów i różnych rodzajów dzikich zwierząt. Cedry Libanu dostarczały budulca dla świątyni Salomona, świętych barek egipskich oraz okrętów Tyru. Co więcej, Asyryjczycy pobierali od Libanu daninę w drewnie cedrowym, by wznosić z niego świątynie.

17 Niczym są przed Nim wszystkie narody, znaczą dla Niego tyle, co nicość i pustka. Dn 4,32; Ps 62,10

18 Do kogo to przyrównacie Boga i jaką podobiznę z Nim zestawicie? Iz 46,5; Dz 17,29

19 Ludwisarz odlewa posąg, a złotnik powleka go złotem i srebrne łańcuszki wykuwa. Iz 41,6-7; Iz 44,9-20; Jr 10,1-16; Jr 51,15-19; Ps 115,3-8; Ba 6; Mdr 13,11-19

40,19. Wytwarzanie bożków. Posągi bogów starożytnego świata były odlewane lub rzeźbione. Drewniane bożki były rzeźbione przez rzemieślnika, który opasywał drewno liną, by zmierzyć wysokość i szerokość posągu. Następnie szkicował postać bożka rylcem, wyciosywał ją z grubsza i nadawał odpowiednie proporcje całej sylwetce. Tutaj jednak chodzi najwyraźniej o odlewane posągi. Mogły mieć one kilkadziesiąt centymetrów wysokości. Formę tworzono, oblepiając rzeźbę z wosku gliną i wypalając ją. Następnie do formy wlewano brąz przez otwór w nogach. Zakończenie to służyło później do umieszczenia posągu w drewnianej podstawie. Odlew pokrywano następnie złotą lub srebrną blachą za pomocą małego młoteczka, przymocowując ją do specjalnie w tym celu uczynionych krawędzi. W odlewie wykonywano również specjalne rowki, by można było umieścić w nich złote lub srebrne ogniwa [BT: „łańcuszki”]. Później sporządzano podstawę z bloku drewna. Z najnowszych badań wynika, że podstawa wykonywana była z drewna tekowego. Archeolodzy odkryli dosłownie tysiące bożków na całym obszarze Bliskiego Wschodu.

20 Kogo nie stać na taką ofiarę, wybiera drzewo nie próchniejące; stara się o biegłego rzeźbiarza, żeby trwały posąg wystawić.

40,20 Pierwszy stych w BJ: „Ten, kto składa ofiarę ubogiego”. Tłumaczenie niepewne. Stych rozumiany jako przeciwstawienie do w. 19.

21 Czy nie wiecie tego? Czyście nie słyszeli? Czy wam nie głoszono od początku? Czyście nie pojęli utworzenia ziemi? 

22 Ten, co mieszka nad kręgiem ziemi, której mieszkańcy są jak szarańcza, On rozciągnął niebiosa jak tkaninę i rozpiął je jak namiot mieszkalny. Dn 4,32 Iz 44,24 Ps 104,2

40,22. Krąg ziemi. Przedstawione tutaj wyobrażenie wszechświata jest typowe dla poglądów kosmologicznych na Bliskim Wschodzie. Niebo przedstawiano jako kopułę rozpiętą ponad dyskiem ziemi, ta zaś spoczywała na przedwiecznym oceanie. Pod owym oceanem znajdowała się kraina umarłych, stanowiąca zwierciadlane odbicie przestrzeni ponad ziemią. W ten sposób cały wszechświat tworzył ogromną figurę sferyczną, w której centrum znajdowała się ziemia. Mimo to jednak ziemia opisywana była jako okrąg. W literaturze babilońskiej Szamasza chwali się jako tego, który zawiesił niebiosa nad kręgiem ziemi. Podobnie, według modlitwy do Szamasza i Adada, ten ostatni sprawia, że na krąg ziemi spada deszcz. Krąg oznacza zwyczajnie krzywiznę horyzontu, chodzi więc raczej o kształt dysku niż sfery (na jej oznaczenie język hebrajski miał inne słowo).

23 On możnych obraca wniwecz, unicestwia władców ziemi. Ps 2,2-5; Hi 34,18-19

24 Ledwie ich wszczepiono, ledwie posiano, ledwie się w ziemi pień ich zakorzenił, On powiał na nich i pousychali, a wicher gwałtowny porwał ich jak słomkę. Iz 17,13-14

25 Z kim moglibyście Mnie porównać, tak żeby Mi dorównał? – mówi Święty. Iz 45,5 Iz 6,3+

40,25 Deutero-Izajasz podejmuje tytuł „Święty Izraela” (por. 41,14; itd.), którym Izajasz z upodobaniem określał Boga Izraela (por. 6,3+).

26 Podnieście oczy w górę i patrzcie: Kto stworzył te [gwiazdy]? – Ten, który w szykach prowadzi ich wojsko, wszystkie je woła po imieniu. Spod takiej potęgi i olbrzymiej siły nikt się nie wymknie. Rdz 15,5 1Sm 3,1+ Ba 3,34-35; Ps 147,4

40,26 [gwiazdy]. Dosł.: „te rzeczy”, lecz z kontekstu wynika dostatecznie jasno, że chodzi tu o gwiazdy. Tworzą one „wojsko niebieskie” (por. 34,4; Pwt 17,3; 2 Krl 17,16; Jr 8,2; itd.). W Babilonii, gdzie to proroctwo zostało napisane, gwiazdy uważano za bóstwa.

40,26. Stworzyciel bogów. Na Bliskim Wschodzie istniało wiele różnych tradycji o stworzeniu, niewiele jednak opisywało stworzenie nieba i gwiazd. W prologu do sumeryjskiego traktatu astrologicznego stworzenie nieba, bóstw astralnych oraz wyznaczenie toru ruchu gwiazd przypisano trzem wielkim bogom: Anu, Enlilowi i Enki. W babilońskim eposie o stworzeniu Marduk otrzymuje moc stwarzania od zgromadzenia bogów. Sprawdza ją też, niszcząc i na nowo stwarzając gwiezdną konstelację. Po pokonaniu Tiamat wyznacza on pozycje wielkich bogów i ustanawia gwiazdozbiory.

40,26. Imiona zastępu gwiazd. W babilońskim eposie o stworzeniu Marduk wytycza na niebie przystanki bogom oraz wyznacza astralne podobieństwa (tj. ciała niebieskie) jako ich obrazy. Chociaż nie nadaje nazw gwiazdom, każdemu bóstwu wyznacza jego gwiazdę.

Wszechmoc Boża budzi ufność

27 Czemu mówisz, Jakubie, i ty, Izraelu, powtarzasz: Zakryta jest moja droga przed Panem i prawo moje przez Boga pominięte? Iz 49,14-16

40,27 Jakub-Izrael reprezentuje naród wybrany, tutaj wygnanych do Babilonii Izraelitów, którzy stawiają sobie pytanie, czy Jahwe nie zapomniał o swoim ludzie (por. już Ez 37,11).

28 Czy nie wiesz tego? Czy nie słyszałeś? Pan – to Bóg wieczny, Stwórca krańców ziemi. On się nie męczy ani nie nuży, Jego mądrość jest niezgłębiona. Rdz 21,33 Rz 11,34

40,27-28. Bogowie nieświadomi czegoś lub zmęczeni. Mieszkańcy starożytnego świata postrzegali bogów jako istoty posiadające ludzkie słabości, często nieuważne lub zwyczajnie nieświadome rozgrywających się zdarzeń. Jedną z konsekwencji takiego postępowania było to, że członkowie boskiego panteonu stale się przechytrzali lub oszukiwali wzajemnie. Na przykład, gdy Enlil sprowadził potop, by zniszczyć ludzi, Enki go przechytrzył, ratując resztę. I Enki mógł zostać jednak oszukany, np. gdy poradził człowiekowi imieniem Adapa, by odrzucił „chleb śmierci”, który podadzą mu w obecności najwyższego boga Anu. Anu dał jednak Adapie „chleb życia”, czego Enki najwyraźniej nie oczekiwał. Bogowie podlegali też zmęczeniu. Stale potrzebowali pożywienia, napoju i schronienia. W istocie ludzi stworzono, by bogowie nie musieli się trudzić ponad siły.

29 On daje siłę zmęczonemu i pomnaża moc bezsilnego. 30 Chłopcy się męczą i nużą, chwieją się, słabnąc, młodzieńcy, 

31 lecz ci, co zaufali Panu, odzyskują siły, otrzymują skrzydła jak orły; biegną bez zmęczenia, bez znużenia idą. Ps 103,5

Iz 41

Powołanie Cyrusa Iz 45,1-8

1 Uciszcie się, wyspy, ażeby Mnie słuchać! Niechaj narody odnowią siłę! Niechaj wystąpią i wtedy niech powiedzą: Udajmy się razem do sądu!

41,1-7 W odpowiedzi na wątpliwości ludu (por. 40,27) ten wielki poemat zapowiada nadejście wybawiciela. Jest nim Cyrus. Chociaż imię padnie dopiero w 44,28, współcześni Deutero-Izajasza wiedzieli, że już tu jest o nim mowa (por. w. 2-3 i 25). Poemat został napisany w momencie, gdy błyskawiczne parcie Cyrusa naprzód pozwalało przewidywać upadek Babilonii. Cyrusa wzbudza i posyła sam Jahwe — nie po to, by uderzał jak Sennacheryb lub Nabuchodonozor, ale by uwalniał. — Św. Hieronim, tłumacząc w. 2: „Ten, kto wzbudził ze Wschodu Sprawiedliwego”, odniósł te słowa do Mesjasza, którego Cyrus, w 45,1 nazwany „pomazańcem Jahwe”, jest w pewnym sensie figurą.

41,1. Wyspy. Wyspy lub obszary nadmorskie to aluzja do dalekich krańców basenu Morza Śródziemnego. Hebrajskie słowo opisuje dowolne miejsce, w które można się było dostać drogą morską.

2 Kto wzbudził ze wschodu tego, którego wkroczenia domaga się sprawiedliwość? Kto mu poddaje narody i upokarza królów? Miecz jego ściera ich na proch, jego łuk roznosi ich jak słomę. Iz 40,23

41,2 Słowo hebr. przetłumaczone jako „sprawiedliwość” oznacza przywrócenie porządku zamierzonego przez Jahwe i dlatego może nabrać znaczenia „zwycięstwo” (por. także w. 10; 54,17).

3 On ściga ich, przechodzi nietknięty, jakby stopami nie dotykał ścieżki.

41,3 nie dotykał. Dosł.: „nie deptał”, lo’ jabus, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: lo’ jabo’, „nie przychodzi”. — Obraz ma odzwierciedlać szybkość dokonań Cyrusa.

4 Kto zdziałał to i uczynił? Ten, co [z nicości] wywołuje od początku pokolenia. Ja, Pan, jestem pierwszy i Ja z ostatnimi również będę! Iz 44,6+

41,4 To określenie wieczności Jahwe w końcowym stychu zostanie podjęte w Ap 1,8.17; 21,6; 22,13. 41,6-7 W. 6-7 są wstawką, która ma związek z 40,19-20. W BJ pozostawione w tym miejscu, tu przeniesione do rozdz. 40 między w. 19 i 20.

5 Spojrzały wyspy i lękają się, drżą krańce ziemi! – Zbliżają się i przychodzą. 

6 Pomagają sobie, jeden drugiemu i mówią nawzajem do siebie: Śmiało! Iz 40,19-20

7 Ludwisarz zachęca złotnika, a wygładzający młotem – tego, co kuje na kowadle; ocenia spawanie: W porządku; i umacnia gwoźdźmi [posąg], żeby się nie zachwiał.

41,7. Rzemiosło kowalskie. Zob. komentarz do Iz 40,19. W tym wersecie chodzi o rzemieślnika, który przygotowuje formę i wytwarza odlewy posągów. Z kolei złotnik pokrywał posąg cienką warstwą szlachetnego metalu oraz inkrustacją. Później używano młoteczka, by nadać gładkość i połysk (blask) zewnętrznej warstwie posągu. Trudno jest oddać ostatnią czynność, ponieważ opisano ją za pomocą wielu terminów technicznych. Wydaje się, że chodzi o osadzenie trzonu (trzpienia) w otworze wykonanym w drewnianej podstawie posągu.

Bóg jest z Izraelem Iz 43,1-7

8 Ty zaś, Izraelu, mój sługo, Jakubie, którego wybrałem sobie, potomstwo Abrahama, mego przyjaciela! Pwt 7,6+; 2Krn 20,7; Jk 2,23

41,8 Po raz pierwszy pojawia się tu temat „sługi”, zajmujący dużo miejsca w przepowiadaniu Deute- ro-Izajasza. Wiąże się z tematem wybrania (por. 43,10.20; 44,1-2; 45,4), a ten korzeniami tkwi w powołaniu Abrahama. Izrael-Jakub, „potomstwo Abrahama”, został wybrany na świadka Jahwe (43,10), a choć był niewierny (42,19), Bóg mu przebaczy i zbawi go (44,1-5; 48,20). W pojęciu „sługa” w większej mierze zawiera się rys zaufania i miłości niż w relacji pana do niewolnika. — Na temat pieśni Sługi Pańskiego por. Wstęp s. 1015.

9 Ty, którego pochwyciłem na krańcach ziemi, powołałem cię z jej stron najdalszych i rzekłem ci: „Sługą moim jesteś, wybrałem cię, a nie odrzuciłem”. 

10 Nie lękaj się, bo Ja jestem z tobą; nie trwóż się, bo Ja jestem twoim Bogiem. Umacniam cię, a także wspomagam, podtrzymuję cię moją prawicą sprawiedliwą. Iz 8,10+

11 Oto wstydem i hańbą się okryją wszyscy rozjątrzeni na ciebie. Unicestwieni będą i zginą ludzie kłócący się z tobą. Iz 45,24

12 Będziesz ich szukał, lecz nie znajdziesz tych ludzi, twoich przeciwników. Unicestwieni będą i zapadną się w nicość ludzie walczący z tobą.

41,11-12. Podobieństwa do innych wyroczni prorockich. Wyrocznie prorockie nie były czymś wyjątkowym i charakterystycznym wyłącznie dla Izraela. Często pojawiały się w pewnych okresach dziejów Mezopotamii. Odnaleziono duży zbiór wyroczni prorockich w Mari, w rejonie środkowego Eufratu (ok. 1800 przed Chr.). W przeważającej części proroctwa te rozgrywają się na płaszczyźnie ziemskiej, kładąc przed królem i jego doradcami żądania (zwykle o bardzo materialnym charakterze). Mają też często związek z pomyślnością króla. W czasach bliższych Izajaszowi asyryjscy królowie Assarhaddon i Asurbanipal otrzymali wyrocznie prorockie dotyczące odpowiedzialności władcy, który winien być pasterzem ludu i postępować sprawiedliwie. Podobnie jak fragment z Księgi Izajasza, często obiecują one zwycięstwo nad wrogami. W jednym z proroctw adresowanych do Assarhaddona Isztar powiada, że wrogowie rozgnieceni zostaną pod jego stopami „niczym dojrzałe jabłka”.

13 Albowiem Ja, Pan, twój Bóg, ująłem twą prawicę, mówiąc ci: „Nie lękaj się, przychodzę ci z pomocą”. 

14 Nie bój się, robaczku Jakubie, nieboraku Izraelu! Ja cię wspomagam – wyrocznia Pana – odkupicielem twoim – Święty Izraela. Iz 40,25; Iz 6,3+

41,14 odkupicielem. Hebr. go’el to przede wszystkim bliski krewny. Jego obowiązkiem jest: pomszczenie przelanej krwi (Lb 35,19+), wykupienie tych krewnych, którzy za długi stali się niewolnikami, obrona wdów należących do własnego rodu (Rt 2,20+), a więc słowo to określa Boga jako opiekuna uciśnionych i wybawiciela Jego ludu. W tym znaczeniu pojawia się ono często w Ps (por. 19,15+) i w drugiej części Iz (43,14; 44,6.24; 47,4; 48,17; 59,20; por. Jr 50,34). NT i teologia chrześcijańska podejmą tę ideę, odnosząc ją do Jezusa, który też jest „Odkupicielem”.

15 Oto Ja przemieniam cię w młockarskie sanie, nowe, o podwójnym rzędzie zębów: ty zmłócisz i pokruszysz góry, zamienisz pagórki w drobną sieczkę; Iz 28,27

41,15. Młockarskie sanie. Młockarskie sanie były ciężkimi drewnianymi saniami wyposażonymi w kamienne lub żelazne zęby. Jak wskazuje nazwa, używano ich w celu oddzielenia ziarna od plew podczas młócki.

16 ty je przewiejesz, a wicher je porwie i trąba powietrzna rozmiecie. Ty natomiast rozradujesz się w Panu, chlubić się będziesz w Świętym Izraela. Mt 3,12

41,16. Przewiewanie. Ziarno przewiewano zwykle na wierzchołkach wzgórz, gdzie wiatr unosił plewy, na ziemię zaś spadało czyste ziarno. Ziarno podrzucano drewnianymi szuflami lub widiami. Zachowały się liczne przedstawienia czynności przewiewania na reliefach grobowych pochodzących z Egiptu.

Cuda nowego wyjścia

17 Nędzni i biedni szukają wody, [a jej] nie ma! Ich język wysechł już z pragnienia. Ja, Pan, wysłucham ich, nie opuszczę ich Ja, Bóg Izraela. 

18 Każę wytrysnąć strumieniom na nagich wzgórzach i źródłom wód pośrodku nizin. Zamienię pustynię w pojezierze, a wyschniętą ziemię w wodotryski. Iz 35,6-7; Iz 43,20; Iz 48,21; Ps 114,8

41,18 Jak niegdyś Mojżesz sprawił, że wytrysła woda ze skały, by zaspokoić pragnienie ludu (Wj 17,1-7), tak w czasie bliskiego powrotu z niewoli babilońskiej rzeki wytrysną z gór i zmienią pustynię w żyzną równinę. Opisując cuda, które wydarzą się w czasie powrotu z wygnania, prorok wskazuje na pewne cechy ery mesjańskiej (por. 11,6; Ez 47,1-12).

19 Na pustyni zasadzę cedry, akacje, mirty i oliwki; rozkrzewię na pustkowiu cyprysy, wiązy i bukszpan obok siebie.

41,19. Ponowne zalesienie. W starożytności ponowne zalesienie wykarczowanych obszarów dokonywane było tylko na bardzo ograniczoną skalę. Asyryjscy królowie zasadzili wiele „ogrodów” w swoich miastach, m.in. setki drzew, nie można tego jednak uznać za ponowne zalesianie w pełnym tego słowa znaczeniu.

20 Ażeby zobaczyli i poznali, rozważyli i pojęli [wszyscy], że ręka Pańska to uczyniła, że Święty Izraela tego dokonał.

Pan jest jedynym Bogiem

21 Przedłóżcie waszą sprawę sporną, mówi Pan, podajcie wasze mocne dowody, mówi Król Jakuba. Iz 43,8-13; Iz 44,7-11

41,21-29 Jak w w. 1 Jahwe wezwał na proces obce narody, tak tutaj rzuca wyzwanie fałszywym bogom, by stawili się przed Nim. Niezdolność przepowiedzenia przyszłości i działania w świecie jest dowodem ich nicości. U Deutero-Izajasza po raz pierwszy wyraźnie doszedł do głosu absolutny monoteizm (por. 43,8-13; 44,6-8; 45,5), przygotowany monoteizmem praktycznym, który polegał na wyłącznej czci Jahwe, Boga Izraela (por. 42,8+ i Wstęp s. 1011). Na temat polemiki skierowanej przeciw idolom por. 40,18+.

22 Niechaj przystąpią i niech Nam objawią to, co się ma zdarzyć. Jakie były przeszłe rzeczy? Wyjawcie, abyśmy to wzięli do serca. Albo oznajmijcie Nam przyszłe rzeczy, abyśmy mogli poznać ich spełnienie. 23 Objawcie to, co ma nadejść w przyszłości, abyśmy poznali, czy jesteście bogami. Zróbcie więc coś, czy dobrego, czy złego, żebyśmy to z podziwem wszyscy oglądali. 

24 Otóż wy jesteście niczym i wasze dzieła są niczym; wzbudza odrazę ten, kto was wybiera. Iz 41,29

41,24 Drugie „niczym”, ’epes, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: ’apa, co niezrozumiałe.

Zapowiedź zwycięstwa Cyrusa

25 Wzbudziłem kogoś z północy i przyszedł, ze wschodu słońca wezwałem go po imieniu. On zdeptał możnowładców jak błoto, podobnie jak garncarz depcze glinę.

41,25 wezwałem go po imieniu. Na zasadzie domysłu (por. 45,3). Tekst hebr.: „on wzywa mnie po imieniu” (albo: „on uroczyście ogłasza moje imię”). — Formuła ta oznacza powierzenie komuś specjalnej misji (Wj 31,2; Lb 1,17) a jednocześnie wyraża uprzywilejowaną relację Jahwe z osobą, „którą On wzywa po imieniu” (por. 43,1; 45,3-4).

— zdeptał. Lekcja jabus na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: jabo’, „chodzi”.

41,25. Paralela pomiędzy północą i wschodzącym słońcem. W tekście nie ma sprzeczności, bowiem obydwa stwierdzenia dotyczą króla Persji, Cyrusa, który pochodził ze wschodu, lecz nadszedł na „możnowładców” (Babilonu) od północy, podbijając najpierw Armenię i północną Mezopotamię. Ten sam Cyrus miał nadejść od wschodu (Iz 41,2).

26 Kto objawił to z początku, żebyśmy wiedzieli, i to długo naprzód, byśmy rzekli: Słusznie? – Nikt nie objawiał, nikt nie obwieszczał, nikt też nie słyszał słów waszych. 27 Pierwszy Ja [ogłaszam] Syjonowi: Oto one! i Jeruzalem daję radosnego zwiastuna.

41,27 Tekst wiersza być może uszkodzony. BJ dosł.: „Pierwociny Syjonu, oto, oto one, / do Jeruzalem posyłam zwiastuna”. Tu, podobnie jak w w. 25, dostrzega się aluzję do danej przez Jahwe zapowiedzi wyzwolenia dokonanego za sprawą Cyrusa, podczas gdy fałszywi bogowie

28 Patrzyłem, lecz nie było nikogo, nikogo z nich – zdolnego do rady, żeby odrzekł słowo, gdy go spytam. 

29 Oto wszyscy oni są czczą ułudą; dzieła ich nie istnieją, posągi ich to znikomość i pustka. Iz 41,24

41,29 czczą ułudą. Według 1 QIza i Targumu. Tekst masorecki: „nieszczęściem”. 42,1-9 Mamy tu pierwszą z czterech pieśni Sługi Pańskiego (42,1-4 (5-9); 49,1-6; 50,4-9 (10-11); 52,13-53,12), na których temat zob. Wstęp s. 1015. Niektórzy widzą koniec tej pieśni w w. 7, inni nawet już w 4. W tym poemacie Sługa jest przedstawiony jako prorok, przedmiot misji i przeznaczenia Bożego (w. 6, por. w. 4; Jr 1,5), ożywiony Duchem (w. 1), by pouczać całą ziemię (w. 1 i 3), łagodnie, ale i z mocą (w. 2-4) mimo sprzeciwu. Jego misja przewyższa jednak misję innych proroków, ponieważ On sam jest przymierzem i światłem (w. 6) i ponieważ dokonuje dzieła wyzwolenia oraz zbawienia (w. 7).

Iz 42

Pierwsza pieśń Sługi Pańskiego Mt 12,18-21

1 Oto mój Sługa, którego podtrzymuję, Wybrany mój, w którym mam upodobanie. Sprawiłem, że Duch mój na nim spoczął; on przyniesie narodom Prawo. Iz 11,1-10; J 1,32-34; Mt 3,16+

42,1 Wybraniu Sługi towarzyszy wylanie Ducha, tak jak się to działo dawniej w przypadku charyzmatycznych przywódców, sędziów (por. Sdz 3,10), pierwszych królów, Saula (1 Sm 9,17; por. 10,9-10) i Dawida (1 Sm 16,12-13; por. Iz 11,1-2). — W opowieści o chrzcie Jezusa (por. Mt 3,16-17p) ze zstąpieniem na Niego Ducha jest powiązany cytat — kompilacja tego wiersza z Ps 2,7, a w. 1-4 odniósł do Jezusa ewangelista Mateusz (12,17-21). — Grec: „Jakub, mój sługa, ... Izrael, mój wybrany”. Takie tłumaczenie oraz glosa do 49,3 świadczą o istnieniu tradycji żydowskiej, widzącej w Słudze uosobienie wspólnoty Izraela, rzeczywiście tak nazywanej w innych tekstach Deutero-Izajasza (por. 41,8+).

2 Nie będzie wołał ni podnosił głosu, nie da słyszeć krzyku swego na dworze. 

3 Nie złamie trzciny nadłamanej, nie zgasi [ledwo] tlejącego się knotka. On rzeczywiście przyniesie Prawo. J 8,45; J 14,6

4 Nie zniechęci się ani nie załamie, aż utrwali Prawo na ziemi, a jego pouczenia wyczekują wyspy.

42,4 nie załamie. BJ: „nie ustąpi”, według grec. i Targumu. Tekst hebr.: „nie pobiegnie”.

5 Tak mówi Pan Bóg, który stworzył i rozpiął niebo, rozpostarł ziemię wraz z jej plonami, dał ludziom na niej dech ożywczy i tchnienie tym, co po niej chodzą.

42,5. Stworzyciel nieba, ziemi i ludzi. Inne bóstwa stwórcze Bliskiego Wschodu miały bardziej ograniczone pole działania. Często kosmiczne elementy powstawały w wyniku prokreacji bogów, chociaż bóstwo stwórcze mogło nadzorować ten proces. Według tradycji mezopotamskich ludzie zostali stworzeni przez oddzielne bóstwo. Z kolei tradycje egipskie zdradzają tendencję do konsolidacji działań stwórczych w osobie jednego bóstwa.

6 Ja, Pan, powołałem cię słusznie, ująłem cię za rękę i ukształtowałem, ustanowiłem cię przymierzem dla ludzi, światłością dla narodów, J 8,12+

42,6 ukształtowałem. W hebr. ten sam czasownik również w Rdz 2,7 (tu: „ulepił”), użyty, by opisać, jak Jahwe „ukształtował” ciało pierwszego człowieka.

7 abyś otworzył oczy niewidomym, ażebyś z zamknięcia wypuścił jeńców, z więzienia tych, co mieszkają w ciemności. Łk 7,22; J 9 J 8,32; Ps 107,10; Łk 1,79

8 Ja, któremu na imię Jahwe, chwały mojej nie odstąpię nikomu innemu ani czci mojej bożkom. Iz 48,11

42,8 Jahwe. Imię objawione Mojżeszowi (Wj 3,14+), imię Jedynego, który Istnieje. Prócz Niego nie ma żadnego innego boga (por. 40,25; 43,10-12; 44,6-8; 45,3.5-6.14-15.18.20-22; 46,5-7.9; 48,11; por. 41,21-29). On jest Stwórcą wszystkiego (40,12n. 21n.28; 42,5; 43,1; 44,24; 45,9-12.18; 48,13; 51,13; 54,5), On jest wieczny (41,4; 44,6; 48,12). On „chwały swojej nie odstąpi innemu” (tu i 48,11). Ten triumfujący monoteizm Księgi Pocieszenia jest nawiązaniem do dawniejszego tematu „zazdrości” Jahwe (Pwt 4,24+; por. Wj 20,3.5), rozwijającym go jednak i poszerzającym o wyraźne stwierdzenie transcendencji Bożej.

9 Pierwsze wydarzenia oto już nadeszły, nowe zaś Ja zapowiadam, zanim się rozwiną, [już] wam je ogłaszam.

42,9. Obwieszczanie przeszłości i przyszłości. Bogowie Bliskiego Wschodu nie musieli posiadać zdolności przepowiadania przyszłych wydarzeń. Przyszłość znajdowała się w rękach Losu - bezosobowej siły, która panowała nad przeznaczeniem. Enki, bóg mądrości, nosił kapelusz wróżbity, co wskazywało, że potrafi panować nad przeznaczeniem i przepowiadać los, podobnie jak człowiek. Przeznaczenie zapisane było na tablicach i ten, kto miał je w swoim władaniu, sprawował kontrolę nad losem wszechświata. Gdyby dostały się one w niepowołane ręce, na świecie zapanowałby chaos. W pewnym starożytnym micie bóstwo pod postacią ptaka (Anzu) wykradło tabliczki z zapisanym losem, co spowodowało duże zamieszanie w świecie bogów, dopóki złoczyńca nie został zabity. W każdym razie przepowiadanie przyszłości nie leżało w naturze bogów, raczej zabiegali oni o zdobycie nad tą przyszłością władzy.

Hymn o zwycięstwie Pana

10 Śpiewajcie Panu pieśń nową, chwałę Jego od krańców ziemi! Niech Go sławi morze i [wszystko], co je napełnia, wyspy wraz z ich mieszkańcami! Ps 96,1; Ap 5,9

42,10 pieśń nową. Por. też Ps 96,1; 98,1; 149,1. Ta pieśń to liryczna celebracja zwycięstwa Jahwe, do której jest zaproszona cała ziemia.

11 Niech głos podniosą pustynia z miastami, osiedla, które zamieszkuje Kedar. Mieszkańcy Sela niech wznoszą okrzyki, ze szczytów gór niech nawołują radośnie!

42,11 Kedar to nazwa plemienia nomadów (por. 21,16-17), Sela — grec. Petra (BJ: „Skała”) — odnosi się do miasta położonego na pustyni w ziemi Edom (por. 16,1 (i przyp.); 2 Krl 14,7).

42,11. Kedar i Sela. Kedar to plemię arabskich wędrowców mieszkających w północnej części Arabii, pomiędzy Edomem i Babilonią; Sela była stolicą państwa Edomitów, być może znajdującą się w miejscu późniejszej Petry. Obydwie grupy symbolizowały odległe obszary górskie i pustynne, których mieszkańców zaproszono do kultu Jahwe.

12 Niech oddają chwałę Panu i niechaj głoszą cześć Jego na wyspach! 

13 Jak bohater posuwa się Pan, i jak wojownik pobudza waleczność; rzuca hasło, okrzyk wydaje wojenny, góruje męstwem nad nieprzyjaciółmi. Sdz 5,4; Lb 10,35; So 1,14

42,13. Boski wojownik [BT: „Jak bohater posuwa się Pan”]. W motywie boskiego wojownika bóstwo toczy bój i pokonuje bogów nieprzyjaciół. W Asyrii bogiem bitwy był Nergal, zaś Isztar uznawana była za boginię zsyłającą deszcz ognia wojny. Boskimi wojownikami byli też kananejski Baal i babiloński Marduk. Nie należy łączyć tego motywu z pojęciem „świętej wojny”, bowiem na Bliskim Wschodzie innej wojny nie znano. W większości sytuacji wznoszono modlitwy i badano znaki, by upewnić się co do obecności bogów. Wojska niosły zwykle znaki lub posągi bóstwa, symbolizujące tę obecność. Sztandary lub posągi przedstawiające bóstwa były zwykle zabierane na wyprawy wojenne. Asyryjscy królowie z IX i VIII w. przed Chr. tradycyjnie wspominają o boskim sztandarze, który podąża przed nimi. Asyryjczycy wierzyli, że bogowie dają moc broni króla i walczą przed nim lub u jego boku.

14 Milczałem od długiego czasu, w spokoju powstrzymywałem się, teraz niczym rodząca zakrzyknę, dyszeć będę z gniewu, zbraknie mi tchu. 

15 Wypalę góry i wzgórza, sprawię, że wyschnie wszystka ich zieleń, przemienię rzeki w stawy, a jeziora osuszę. Iz 44,27; Iz 50,2; Ps 107,33

42,15 w stawy. BJ: „na ląd stały”. Dosł.: „na wyspy”. — W. 15 z 41,18 to zestawienie przeciwieństw, które jednak nie zawiera groźby. Mamy tu wyrażenie absolutnej suwerenności Jahwe w stosunku do przyrody.

16 Sprawię, że niewidomi pójdą po nieznanej drodze, powiodę ich ścieżkami, których nie znają, ciemności zamienię przed nimi w światło, a wyboiste miejsca w równinę. Oto są rzeczy, których dokonam i nie zaniecham. Iz 42,19+

17 Do tyłu się odwrócą z wielkim zawstydzeniem ci, którzy w bożkach pokładają ufność, którzy mówią ulanym posągom: Jesteście bogami naszymi.

Zaślepienie narodu i kara Iz 6,9-10

18 Głusi, słuchajcie! Niewidomi, natężcie wzrok, by widzieć!

42,18-25 To nie Bóg, ślepy i głuchy na los Izraela, sprowadza na niego nieszczęście, to raczej Izrael jest ślepy i głuchy: nie rozumie, co się z nim dzieje ani dlaczego. Proroctwo paralelne do dyrektyw danych Izajaszowi przy jego powołaniu (por. 6,10+). — W. 21 i 24b są — jak się wydaje — dodatkami.

19 Kto jest niewidomy, jeżeli nie mój sługa, i głuchy, jak posłaniec, którego posyłam? Kto jest niewidomy, jak mój wysłannik, i głuchy, jak sługa Pański? Iz 41,8+; Mt 13,9-15

42,19 wysłannik. BJ: „przyjaciel”. Sens niepewny. Słowo hebr. znaczy gdzie indziej „wynagrodzony”, ale można by je rozumieć jako „obdarzony przyjaźnią”. — głuchy. W czwartym stychu według Symmacha i dwu rkpsów hebr. W tekście hebr. powtórzone tu „ślepy”. — Wszystkie powtórzenia w w. 19a wyglądają na glosy.

20 Widzeń mnóstwo, lecz ich nie przestrzegają; otwarte mają uszy, ale nikt nie słucha.

42,20 nie słucha. Za tekstem hebr. BJ: „nie słuchałeś”, na zasadzie domysłu.

21 Spodobało się Panu w Jego sprawiedliwości okazać wielkość i wspaniałość Prawa. 22 A jednak jest to naród złupiony i ograbiony; wszystkich spętano po jaskiniach oraz zamknięto w więzieniach; na łup zostali wydani i nikt ich nie ratuje; na rabunek i nikt nie powie: Oddaj!

42,22. Paralela dołu [BT: ,jaskini”] i więzienia. Gdy w pobliżu nie było więzień, jeńców na krótki czas umieszczano w dołach. W starożytnym Izraelu i Babilonii więzienia służyły jedynie do czasowego przetrzymywania ludzi, czekających na sąd, lub przestępców politycznych.

23 Kto między wami daje temu posłuch? Kto uważnie słucha o przyszłości? 24 Kto wydał Jakuba na rabunek i Izraela – łupieżcom? Czyż nie przeciw Panu zgrzeszyliśmy i nie chcieliśmy postępować Jego drogami ani słuchać Jego Prawa? 

25 Wylał więc na Izraela żar swego gniewu i okropności wojny. Wybuchła ona zewsząd pożogą, a on się nie spostrzegł, obróciła go w perzynę, lecz on nie wziął tego do serca. Iz 9,17-18; Am 4,6+

Iz 43

Wyzwolenie Izraela dziełem wszechmocy Bożej

1 Ale teraz tak mówi Pan, Stworzyciel twój, Jakubie, i Twórca twój, o Izraelu: Nie lękaj się, bo cię wykupiłem, wezwałem cię po imieniu; tyś mój! Iz 44,2 Iz 41,14+ Iz 41,8

43,1-13 Proroctwo głoszące zbawienie, paralelne do 41,8-20. Izrael nie ma żadnego powodu, by się bać (w. 1 i 5), gdyż jego dawne wybranie przez Jahwe jest rękojmią bliskiego wyzwolenia.

2 Gdy pójdziesz przez wody, Ja będę z tobą, i gdy przez rzeki, nie zatopią ciebie. Gdy pójdziesz przez ogień, nie spalisz się, i nie strawi cię płomień. Ps 91 1Kor 3,15

3 Albowiem Ja jestem Pan, twój Bóg, Święty Izraela, twój Zbawca. Daję Egipt jako twój okup, Kusz i Sabę w zamian za ciebie. 1Krl 10,1+

43,3 Kusz i Saba (należy ją odróżniać od Saby w północnej Arabii) to dwa regiony Afryki, na południe od Egiptu (por. 45,14). Nie chodzi tu o żadną ścisłą aluzję historyczną, a tylko o przykładowe wymienienie odległych ludów (por. w. 4). Jahwe jest najwyższym rządcą wszystkich narodów i bliskie wyzwolenie Izraela stanowi część Jego ogólnego planu.

43,3. Egipt, Kusz, Saba. Persowie dokonali podboju Egiptu i zdobyli kontrolę nad Kusz (Nubią) za panowania następcy Cyrusa, Kambyzesa. Położenie Saby jest nadal przedmiotem sporów.

4 Ponieważ drogi jesteś w moich oczach, nabrałeś wartości i Ja cię miłuję, przeto daję ludzi za ciebie i narody za życie twoje. 

5 Nie lękaj się, bo jestem z tobą. Przywiodę ze wschodu twe plemię i z zachodu cię pozbieram. Iz 8,10+

6 Północy powiem: Oddaj! i południowi: Nie zatrzymuj! Przywiedź moich synów z daleka i córki moje z krańców ziemi. 7 Wszystkich, którzy noszą me imię i których stworzyłem dla mojej chwały, ukształtowałem ich i moim są dziełem.

Pan sam jest jedynym Bogiem Iz 41,21-29; Iz 44,7-11

8 Wyprowadź lud ślepy, choć ma oczy, i głuchy, chociaż ma uszy. Iz 42,18+

43,8 Choć głuchy i ślepy na wydarzenia swej historii (por. 42,18+), Izrael właśnie przez tę historię służy Jahwe za świadka przeciw innym narodom oraz ich bogom. Bezsilność fałszywych bogów jest tu raz jeszcze dowodem prawdziwości monoteizmu (por. 41,21+).

9 Niech wszystkie ludy zbiorą się razem i niech się zgromadzą narody! Który z nich może to ogłosić i oznajmić nam minione rzeczy? Niech postawią swych świadków na usprawiedliwienie, aby ich słuchano i przytaknięto: To prawda! 

10 Wy jesteście moimi świadkami – wyrocznia Pana – i moimi sługami, których wybrałem, abyście mogli poznać i uwierzyć Mi oraz zrozumieć, że tylko Ja istnieję. Bóg nie był utworzony przede Mną ani po Mnie nie będzie. Dz 1,8+ Iz 41,8+; J 15,16 J 8,24; J 8,28+ Iz 44,6+

11 Ja, Pan, tylko Ja istnieję, a poza Mną nie ma żadnego zbawcy. Oz 13,4; Pwt 32,39; Dz 4,12

12 To Ja zapowiedziałem, wyzwoliłem i obwieściłem, a nie jakiś cudzy [bóg] pośród was. I wy jesteście moimi świadkami – wyrocznia Pana – że Ja jestem Bogiem, Iz 42,8+; Pwt 32,39

13 wciąż od wieczności jestem ten sam. I nikt się nie wymknie z mej ręki. Któż może zmienić to, co Ja zdziałam?

43,13 od wieczności. Według przekładów starożytnych. Tekst hebr.: „od tego dnia”. To krótkie proroctwo może być kontynuacją 43,1-7.

Babilon w ruinie

14 Tak mówi Pan, wasz Odkupiciel, Święty Izraela: Ze względu na was posyłam do Babilonu [zdobywcę] i sprawię, że opadną wszystkie zawory więzień, a Chaldejczycy lamentować będą. Iz 41,14+

43,14 zawory. Lekcja berichîm (por. Wulgata). Tekst hebr.: barichîm, „uciekinierzy”.

— lamentować będą. Lekcja ba’anijjôt na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: ba’onijjôt, „na okrętach”.

43,14. Babilończycy jako uchodźcy na statkach. Fragment ten opisuje klęskę i zdobycie Babilonu (tj. Chaldejczyków) przez Cyrusa. Chociaż wiadomość ta nie ma potwierdzenia w innych źródłach, Chaldejczycy bez powodzenia usiłowali ratować się, żeglując w stronę Zatoki Perskiej.

15 Ja jestem Pan, wasz Święty, Stworzyciel Izraela, wasz Król! Kpł 17,1+; Iz 6,3+

43,15. Bóstwo jako król. W wielu państwach Bliskiego Wschodu panowało przekonanie, że bóg jest prawdziwym królem kraju, zaś ziemski władca jedynie jego zastępcą. Na przykład asyryjscy królowie byli regentami boga Aszura. Marduk był królem Babilonu, podobnie jak Baal w wielu państwach kananejskich. W języku sumeryjskim władza królewska określana była nawet jako „Enlilia” (Enlilutu).

Cuda nowego wyjścia Iz 40,3+; Wj 14,21-29

16 Tak mówi Pan, który otworzył drogę przez morze i ścieżkę przez potężne wody; 17 który wyprowadził wozy i konie, także i potężne wojsko; upadli, już nie powstaną, zgaśli, jak knotek zostali zdmuchnięci. 

18 Nie wspominajcie wydarzeń minionych, nie roztrząsajcie w myśli dawnych rzeczy. Iz 65,17

43,18 Cuda dokonane w przeszłości, przejście przez morze i zniszczenie armii egipskiej, zostaną przyćmione jeszcze większymi, których Bóg dokona w czasie nowego Wyjścia.

19 Oto Ja dokonuję rzeczy nowej; pojawia się właśnie. Czyż jej nie poznajecie? Otworzę też drogę na pustyni, ścieżyny na pustkowiu. 2Kor 5,17 Iz 11,16+

20 Sławić Mnie będą zwierzęta polne, szakale i strusie, gdyż na pustyni dostarczę wody i rzek na pustkowiu, aby napoić mój lud wybrany. Iz 35,6-7; Wj 17,1-7

21 Lud ten, który sobie utworzyłem, opowiadać będzie moją chwałę. 1P 2,9

Niewdzięczność Izraela

22 Lecz ty, Jakubie, nie wzywałeś Mnie, bo się Mną znudziłeś, Izraelu!

43,22-28 To jedyne u Deutero-Izajasza proroctwo wypełnione wyrzutami i naganą. Jest oparte na grze słów „zmęczyć” i „zniewalać”. To Bóg miał prawo „zmęczyć” i „zniewolić” Izraela rozmaitymi obowiązkami kultowymi, ale tego nie zrobił, natomiast Izrael „zniewolił” i „zmęczył” Boga swoimi grzechami, On jednak przebaczy, jeśli Izrael przyzna się do swoich win (w. 25-26).

23 Nie przyniosłeś Mi baranka na całopalenie ani Mnie nie uczciłeś krwawymi ofiarami. Nie wymuszałem od ciebie ofiary bezkrwawej ani cię nie trudziłem ofiarą kadzielną. 24 Nie kupiłeś Mi wonnej trzciny za pieniądze ani Mnie nie nasyciłeś tłuszczem twoich ofiar; raczej przysporzyłeś Mi trudu twoimi grzechami, występkami twoimi Mnie zamęczasz.

43,24 wonnej trzciny. Ceniono ją jako pachnidło na użytek zarówno świecki, jak i religijny (Ez 27,19; Pnp 4,14).

43,24. Wonna trzcina. Wonna trzcina (Acorus calamus) była używana do wytwarzania kadzidła. Ta mocno aromatyczna roślina rosła na mokradłach Syrii oraz była sprowadzana z Indii.

43,24. Tłuszcz. Tłuszcz też składano w ofierze. Izraelitom nie wolno było spożywać tłuszczu ani krwi. Krew odsączano, a następnie pokrapiano nią ołtarz. Tłuszcz był spalany na ołtarzu jako ważny element ofiar. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Kpł 3,4.

25 Ja, właśnie Ja przekreślam twe przestępstwa i nie wspominam twych grzechów. 26 Pobudź mą pamięć, rozprawmy się wspólnie, mów ty, ażeby się usprawiedliwić. 

27 Zgrzeszył twój pierwszy ojciec, pośrednicy twoi wykroczyli przeciw Mnie. Rdz 27,36; Jr 9,3; Oz 12,4

43,27 twój pierwszy ojciec. Z pewnością chodzi o Jakuba (por. w. 22), niekorzystnie tu osądzanego, według tradycji odmiennej od tej, którą znajdujemy w Rdz, ale która jest widoczna też w Oz 12,3-4.

— pośrednicy. Chodzi o proroków (por. np. 1 Krl 13,11-32; 19,2-4) oraz o fałszywych proroków, których lud słuchał.

28 Więc sponiewierałem książąt mego przybytku, obłożyłem klątwą Jakuba, Izraela [wydałem] na zniewagi.

Iz 44

Błogosławieństwo Izraela

1 Teraz więc słuchaj, Jakubie, mój sługo, Izraelu, którego wybrałem! Iz 41,8+

2 Tak mówi Pan, który cię uczynił, który cię ukształtował w łonie matki, który cię wspomaga: Nie bój się, sługo mój, Jakubie, Jeszurunie, którego wybrałem. Iz 43,1; Iz 44,24; Ps 22,10 Pwt 32,15; Pwt 33,5; Pwt 33,6

44,2 Jeszurunie. To poetyczne imię Izraela, które znajduje się tylko w Pwt 32,15; 33,5.26 oraz w tekście hebr. Syr 37,25 ma niepewne znaczenie: być może chodzi o sens „lojalny”, od jaszar, „prawość”, „sprawiedliwość”, w przeciwieństwie do imienia „Jakub”, czyli „ten, który wyruguje (wypiera)”.

44,2. Jeszurun. Jeszurun to czułe określenie Izraela (zob. Pwt 32,15; 33,5.26). Znaczenie tego imienia nie jest do końca jasne, niektórzy badacze sądzą jednak, że pochodzi od hebrajskiego rdzenia „sprawiedliwy”.

3 Bo rozleję wody po spragnionej glebie i zdroje po wyschniętej ziemi. Wyleję Ducha mego na twoje plemię i błogosławieństwo moje na twych potomków. J 7,38-39 Iz 42,1+; Iz 11,2+

4 Wyrastać będą jak trawa w wodzie, jak wierzby nad płynącymi wodami. 5 Jeden powie: Należę do Pana, a drugi się nazwie imieniem Jakuba, inny zaś napisze na swej ręce: Pan i otrzyma imię Izrael.

44,5 W trzecim stychu chodzi o przynależność do Jahwe, podobnie jak ma się rzecz z imieniem Bestii wypisanym na ciałach jej zwolenników w Ap 13,16-17+ albo z tatuażami stosowanymi zwyczajowo w kultach hellenistycznych. Mowa tu o nawróconych na jahwizm, którzy zostali włączeni do Jakuba-Izraela. — W 49,16 Jahwe wyrył Syjon na dłoniach swoich rąk, by o nim nie zapomnieć.

44,5. Napis na ręce. Napis na ręce to przypuszczalnie znak umieszczony na ciele niewolnika (zob. Iz 49,16). Oznaczanie niewolników było powszechną praktyką na Bliskim Wschodzie. Na przykład w wielu okresach dziejów Mezopotamii niewolników trzeba było „oznaczać” poprzez zgolenie połowy włosów na głowie. Oznaczenie ręki tatuażem lub znakiem również wskazywało na własność. Imię właściciela wypalano zwykle na prawej ręce. Na terenie Izraela odnaleziono setki uchwytów dzbanów (pochodzących z okresu żelaza) z napisem l’mlk, „własność króla”.

Pan tylko jest prawdziwym Bogiem Iz 42,8+; Iz 41,21-29; Iz 43,8-13; Iz 41,14+; Iz 48,12; Iz 41,4; Ap 1,8; Ap 1,17; Ap 21,6; Ap 22,13; Iz 43,10; Pwt 32,39

6 Tak mówi Pan, Król Izraela, Odkupiciel jego, Pan Zastępów: Ja jestem pierwszy i Ja ostatni; i nie ma poza Mną boga. 

7 Któż jest do Mnie podobny? – Niech woła, niech to ogłosi i niech Mi dowiedzie! Kto przepowiedział przyszłość od wieków i to, co ma nadejść, niech nam obwieści! Dn 10,13+

44,7 Dwa ostatnie stychy w BJ: „niech powie, co się dzieje, / i co ma nadejść, niech im obwieści”. „niech powie”, dodane według 1 QIza. Te stychy są niepewne.

8 Nie drżyjcie ani nie lękajcie się! Czy nie przepowiedziałem z dawna i nie oznajmiłem? Wy jesteście moimi świadkami: czy jest jakiś bóg oprócz Mnie? albo inna skała? – Ja nie znam takiego! Iz 43,10; Iz 43,12; Iz 45,21 Pwt 32,4; Iz 17,10

Satyra na bałwochwalstwo Jr 10,1-16; Jr 2,26-28

9 Wszyscy rzeźbiarze bożków są niczym; dzieła ich ulubione na nic się nie zdadzą; ich czciciele sami nie widzą ani nie zdają sobie sprawy, że się okrywają hańbą.

44,9-20 Satyra ta, skierowana przeciw wytwórcom bożków, w której się nie wymienia ani Jahwe, ani Izraela, jest dodatkiem, wyszłym spod tej samej ręki co 41,6-7 (tu umieszczono te wiersze po 40,19). Por. Jr 10,1-16, który też nie jest autentyczny.

10 Kto rzeźbi bożka i odlewa posąg, żeby nie mieć korzyści? 11 Oto wszyscy czciciele tego bożka zawstydzą się; jego wykonawcy sami są ludźmi. Wszyscy oni niechaj się zbiorą i niech staną! Razem się przestraszą i wstydem okryją. 12 Wykonawca posągu urabia żelazo na rozżarzonych węglach i młotami nadaje mu kształty; wykańcza je swoim silnym ramieniem; oczywiście, jest głodny i brak mu siły; nie pił wody, więc jest wyczerpany. 13 Rzeźbiarz robi pomiary na drzewie, kreśli rylcem kształt, obrabia je dłutami i stawia znaki cyrklem; wydobywa z niego kształty ludzkie na podobieństwo pięknej postaci człowieka, aby postawić go w domu. 14 Narąbał sobie drewna cedrowego, wziął drewna cyprysowego i dębowego – a upatrzył je sobie między drzewami w lesie – zasadził jesion, któremu ulewa zapewnia wzrost.

44,10-14. Kowal i cieśla wytwarzający bożki. Zob. komentarz do Iz 40,19 i 41,7. W pochodzącym z VIII w. przed Chr. egzemplarzu Eposu o Ernę i Iszumie Marduk opisuje pierwsze wykonywanie swojego posągu. Praca rozpoczyna się od wyboru drewna ze świętego drzewa, czubkiem sięgającego nieba, zaś korzeniami - podziemnego świata. Opisana też została rola wprawnego cieśli i kowala używającego młyńskiego kamienia. Chwali się rzemieślników za ich kunszt.

15 [Drewno] służy człowiekowi na opał; część z niego bierze na ogrzewanie, część, aby rozpalić ogień i upiec chleb, na koniec z reszty wykonuje boga, przed którym pada na twarz, tworzy rzeźbę, przed którą wybija pokłony. Mdr 13,11-19

16 Jedną połowę spala w ogniu i na rozżarzonych węglach piecze mięso; potem zjada pieczeń i nasyca się. Ponadto grzeje się i mówi: Hej! Ale się zagrzałem i korzystam ze światła!

44,16 piecze mięso; potem zjada. Za grec. (por. w. 19). W tekście hebr. te dwa czasowniki są przestawione.

17 Z tego zaś, co zostanie, robi swego boga, bożyszcze swoje, któremu oddaje pokłon i przed którym pada na twarz, i modli się, mówiąc: Ratuj mnie, bo ty jesteś bogiem moim!

44,17 Oprócz Mdr 13,11n cytuje się tu jako paralelę Horacego (Sat. I,8,ln).

18 [Tacy] nie mają świadomości ani zrozumienia, gdyż [mgłą] przesłonięte są ich oczy, tak iż nie widzą, i serca ich, tak iż nie rozumieją.

44,17-18. W jaki sposób bożki zostają „ożywione”. Starożytni nie myśleli, że posąg bóstwa jest samym bóstwem - uważali go jedynie za przedstawienie boga. Wierzyli jednak, że duch bóstwa zamieszkuje posąg, dlatego modlili się do bożka tak, jakby był bogiem samym. Posągi bóstw starożytnego Egiptu poświęcano za pomocą rytuału nazywanego „otwarciem ust”. W sposób symboliczny udzielał on życia, podobnie jak rytuał „otwarcia ust” dawał życie mumii. Obrzęd ten był też znany w Mezopotamii. Wykonywano go w celu oczyszczenia i wprowadzenia do świątyni posągu bóstwa. Ów rytuał powtarzano, ilekroć bożek miał kontakt z nieczystością lub ludźmi uważanymi za nieczystych.

19 Taki się nie zastanawia; nie ma wiedzy ani zrozumienia, żeby sobie powiedzieć: Jedną połowę spaliłem w ogniu, nawet chleb upiekłem na rozżarzonych węglach, i upiekłem mięso, które zjadam, a z reszty zrobię rzecz obrzydliwą. Będę oddawał pokłon kawałkowi drewna. 20 Taki się karmi popiołem; zwiedzione serce wprowadziło go w błąd. On nie może ocalić swej duszy i powiedzieć: Czyż nie jest fałszem to, co trzymam w ręku?

Orędzie Boże do Izraela

21 Pamiętaj o tych rzeczach, Jakubie, i żeś sługą moim, Izraelu! Ukształtowałem ciebie, jesteś moim sługą. Izraelu, nie pójdziesz u Mnie w niepamięć. Iz 46,8 Iz 41,8+ Iz 49,14-16

44,21-23 Nawiązanie do 44,1-8 ponad wstawką 44,9-20. W. 23 może być zakończeniem partii tekstu, która się zaczyna w 42,10.

22 Usunąłem twe grzechy jak chmurę i twoje wykroczenia jak obłok. Powróć do Mnie, bo cię odkupiłem.

Pieśń radości

23 Wznoście okrzyki, niebiosa, bo Pan [już] działa! Wykrzykujcie, podziemne krainy! Góry, zabrzmijcie okrzykami, i ty, lesie, z każdym twoim drzewem! Bo Pan odkupił Jakuba i chwałę swą okazał w Izraelu.

Wszechmoc Boga

24 Tak mówi Pan, twój Odkupiciel, Twórca twój już w łonie matki: Ja jestem Pan, uczyniłem wszystko, sam rozpiąłem niebiosa, rozpostarłem ziemię; a któż był ze Mną? Iz 44,2

44,24-28 Powrót do tematu wszechmocy Bożej, która się objawia szczególnie w odbudowaniu Jerozolimy i w roli Cyrusa, po raz pierwszy nazwanego swym imieniem w w. 28 (por. 41,1-5). Do Cyrusa będzie adresowane proroctwo 45,1-7.

44,24. Sam rozpiąłem niebiosa. Z faktu, że Biblia ukazuje Jahwe jako Bóstwo nieposiadające panteonu, wynika, że wszystkie Boże dzieła są dokonywane przez Niego samego. Stanowi to wyraźny kontrast z wieloma tradycjami Bliskiego Wschodu, w których różne bóstwa uczestniczą w różnych aspektach stworzenia. Innym wspólnym wierzeniem ludów Bliskiego Wschodu, pojawiającym się w tradycjach o stworzeniu, było to, że elementy kosmiczne zrodzone zostały z bogów z nimi związanych, zamiast powstać w wyniku stwórczego działania bóstwa. Owa koncepcja stwarzania poprzez swoistą prokreację podkreśla związki kosmogonii (pochodzenia kosmosu) z teogonią (pochodzeniem bogów). Wyobrażenie to zostało odrzucone w tekście Izajaszowym. Jahwe nie ma boskiej małżonki, dlatego ani On, ani stworzenie nie może być rezultatem prokreacji; Jahwe nie dokonuje też swoich stwórczych dzieł za pomocą procesu prokreacji. (Na terenie Palestyny odnaleziono pewne inskrypcje, z których wynika, że niektórzy Izraelici wierzyli, że Jahwe miał za żonę Aszerę, kananejską boginię. Teksty te pozostają jednak w bezpośredniej sprzeczności z przesłaniem zawartym w księgach Starego Testamentu).

25 Ja jestem tym, który niweczy znaki wróżów i wykazuje głupotę wieszczków, wstecz zawraca mędrców i wiedzę ich czyni głupstwem, 1Kor 1,20

44,25. Wróżbici wystrychnięci na dudka. Werset ten łączy z poprzednim to, że omeny, których radzili się asyryjscy i babilońscy wróżbici, pochodziły z nieba i ziemi. Faktycznie, wszystkie główne przepowiednie musiały zostać potwierdzone przez omeny z obydwu sfer. Stworzenie owych sfer bytu przez Jahwe wskazuje, że panuje On nad znakami, które przekazują. Prorocy mieli za zadanie ogłaszać wiadomości od bóstwa, wróżbici zaś najwyraźniej ustalali zamiary bogów na podstawie omenów pojawiających się na niebie i ziemi. Owi profesjonaliści dostarczali więc, teoretycznie natchnionej przez bogów, stałej wiedzy o kierunku wydarzeń w polityce. Kiedy jednak plany Jahwe doprowadziły do powstania zgoła nieoczekiwanej sytuacji, ludzie szanowani jako mędrcy okazali się głupcami odgrywającymi farsę.

26 potwierdza mowę swojego sługi i spełnia radę swoich wysłanników. To Ja mówię Jeruzalem: Będziesz zaludnione, i miastom judzkim: Będziecie odbudowane. Ja podniosę je z ruin. 

27 To Ja mówię otchłani wód: Wyschnij! i wysuszam twoje rzeki. Iz 42,15

28 Ja mówię o Cyrusie: Mój pasterz, i spełni on wszystkie moje pragnienia, mówiąc do Jeruzalem: Niech cię odbudują! i do świątyni: Wznieś się z fundamentów!

44,28 Druga część wiersza jest być może dodatkiem: powtarza się w niej myśl z w. 26b i wzmiankuje o odbudowie świątyni, o czym nigdzie indziej u Deutero-Izajasza nie ma mowy, dodatek ten jest jednak bardzo stary, znajduje się we wszystkich przekładach starożytnych, lecz ich przejrzystość zmąciło tam przypisanie tych słów Cyrusowi: „to ja mówię” (por. w. 26).

44,28. Pochodzenie Cyrusa. Cyrus urodził się ok. 590 przed Chr. w prowincji Fars znajdującej się na terytorium dzisiejszego Iranu. Nie wiadomo niczego o jego życiu przed wstąpieniem na tron perski w 559 przed Chr., z wyjątkiem kilku legend z dzieciństwa spisanych przez Herodota.

44,28. Fundamenty świątyni. Wszystkie świątynie Bliskiego Wschodu zostały wzniesione na fundamentach. Budowie świątyń w Mezopotamii towarzyszyły pewne rytuały, których do końca nie rozumiemy. W fundamentach mezopotamskich budowli umieszczano szereg różnych przedmiotów. Wiemy o tym z inskrypcji umieszczonych na starożytnych gmachach oraz z tekstów rytualnych, a także ze szczątków dawnych fundamentów odnajdywanych przez archeologów. W warstwie fundamentów odnajdowano przedmioty w kształcie kołków i gwoździ, ślady ofiar zwierzęcych, stożki, cylindry i tablice. Jednym z głównych celów umieszczenia owych przedmiotów w fundamentach było upamiętnienie wzniesienia gmachu (na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Ezd 3,3 oraz 3,10).

Iz 45

Przepowiednia o posłannictwie Cyrusa Iz 41,1-5

1 Tak mówi Pan o swym pomazańcu, Cyrusie: Ja mocno ująłem go za prawicę, aby ujarzmić przed nim narody i królom odpiąć broń od pasa, aby otworzyć przed nim podwoje, żeby się bramy nie zatrzasnęły.

45,1-7 Proroctwo przypominające stylem wyrocznię z okazji intronizacji królewskiej, jak Ps 2 i 110: Cyrus jest nazwany „swoim imieniem” (w. 3 i 4; por. 41,25+), otrzymuje tytuł „pomazańca Jahwe”, zastrzeżony dla królów izraelskich, który staje się tytułem oczekiwanego króla-zbawcy (por. Wstęp s. 1016). Paradoks polega na tym, że tytuł ten nadano tu obcemu władcy, który nie zna Jahwe (w. 4-5). Proroctwo to jest w znamienny sposób paralelne do pewnego tekstu babilońskiego, „cylindra Cyrusa”, gdzie Marduk, nie będący bogiem perskim, „nazwał Cyrusa jego imieniem i wezwał go na władcę całej ziemi”. Tekst ten, zredagowany przez kapłanów babilońskich, został napisany — podobnie jak wyrocznia Deutero-Izajasza — w momencie zwycięskiego pochodu Cyrusa w r. 538.

45,1 Czwarty stych dosł.: „rozluźnić królom biodra”. Por. 1 Krl 20,11 oraz formułę odwrotną: „ścisnąć biodra” = „przypiąć miecz”.

45,1. Dokonania Cyrusa. Cyrus, król Persji, był jednym z największych zdobywców w dziejach świata. Odziedziczył tron po swoim ojcu, Kambezysie I, w 559 przed Chr. W 556 przed Chr. babiloński król Nabonid, pod wpływem snu, zerwał traktat, który przez ponad pół stulecia wiązał jego kraj z Medami, i zawarł przymierze z Cyrusem. Dało to Cyrusowi większe pole manewru w stosunkach z Medami (rządzonymi wówczas przez jego dziadka, Astygesa), których państwo podbił w 550 przed Chr. Powstało w ten sposób nowe imperium Medów i Persów, które rozciągało się na całym obszarze dzisiejszego Iranu. W 546 przed Chr. Cyrus pokonał Lidię, królestwo Anatolii i Jonię. W ciągu pięciu następnych lat umocnił swoją władzę nad plemionami północno-wschodniego Iranu. Ukoronowaniem tych sukcesów był podbój Babilonu w 539 przed Chr. Kiedy Cyrus poległ w bitwie w 530 przed Chr., cały Bliski Wschód (z wyjątkiem Egiptu) znajdował się pod panowaniem Persji.

2 Ja pójdę przed tobą i nierówności wygładzę. Skruszę spiżowe podwoje i połamię żelazne zawory. Iz 40,4 Ps 107,16

45,2. Miedziane podwoje, żelazne zawory. Herodot opisuje Babilon jako miasto o „stu spiżowych bramach w zewnętrznych murach oraz wykonanych ze spiżu wspornikach i nadprożach”. Ogromne spiżowe bramy pochodzące z okresu asyryjskiego odkryto w Balawat. Dają one pewne wyobrażenie, jak mogły wyglądać babilońskie mury. Bramy zamykano poprzecznymi wrzeciądzami, przy czym wrzeciądze z żelaza były najtrudniejsze do zerwania (zob. komentarz do Pwt 33,25).

45,2. Religia Cyrusa. Cyrus z całą pewnością nie był czcicielem Jahwe. Z jego inskrypcji wyraźnie wynika, że wyznawał religię politeistyczną. W jednym z tekstów prosi wszystkich bogów, by modlili się w jego intencji do Nabu lub do jego pana, Marduka, którego, jak napisano, czci. Inne wzmianki sugerują, że Cyrus wyznawał zoroastryzm (religię opartą na nauce Zoroastra, irańskiego świętego męża, który żył na początku I tysiąclecia przed Chr.). Zoroastryzm kwitł w Iranie w okresie panowania dynastii Achemenidów (na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Ezd 1,2). Chociaż nie ma wyraźnych dowodów potwierdzających istnienie zoroastryzmu przed panowaniem Dariusza I i jego następcy Kserksesa I, imiona dzieci Cyrusa wskazują na pewne wpływy tej religii. Wiadomo też, że Cyrus zapalał ogień podczas codziennego rytuału królewskiego (ważny obrzęd w zoroastryzmie).

3 Przekażę ci skarby schowane i bogactwa głęboko ukryte, ażebyś wiedział, że Ja jestem Pan, który cię wołam po imieniu, Bóg Izraela. 

4 Przez wzgląd na mego sługę, Jakuba, Izraela, mojego wybrańca, nadałem ci twój tytuł, bardzo zaszczytny, chociaż Mnie nie znałeś. Iz 41,8+

5 Ja jestem Pan, i nie ma innego. Poza Mną nie ma boga. Przypaszę ci broń, chociaż Mnie nie znałeś, 2Sm 7,22; Iz 40,25; Iz 44,6+

6 aby wiedziano od wschodu słońca aż do zachodu, że poza Mną nie ma nic. Ja jestem Pan i nikt poza Mną.

Proroctwo o zbawieniu

7 Ja czynię światło i stwarzam ciemności, sprawiam pomyślność i stwarzam niedolę. Ja, Pan, czynię to wszystko. Am 4,13 Am 3,6; Hi 2,10; Syr 11,14

8 Niebiosa, wysączcie z góry sprawiedliwość i niech obłoki z deszczem ją wyleją! Niechaj ziemia się otworzy, niech zbawienie wyda owoc i razem wzejdzie sprawiedliwość! Ja, Pan, jestem tego Stwórcą. Ps 85,11-12; Pwt 32,2 Iz 51,5; Iz 56,1; Iz 61,11

45,8 Modlitwa ta (Rorate coeli desuper... — „Niebiosa, rosę spuście nam z góry...”) odnosi się przede wszystkim do wyzwolenia i „sprawiedliwości”, które wkrótce zaprowadzi Cyrus, ale które są dziełem stwórczym Jahwe (por. 41,2+). Zastępując abstrakcyjne terminy hebr. słowami „sprawiedliwy” oraz „zbawiciel”, św. Hieronim odsłania mesjański wymiar tego proroctwa.

45,8 Już historyczny Izajasz porównał władcę mesjańskiego do „odrośli”, która wyjdzie z pnia Dawidowego (4,2; 6,13; 11,1; por. Jr 23,5 = 33,15). W Za 3,8 słowo „odrośl” staje się tytułem mesjańskim.

Najwyższa władza Boga-Stwórcy

9 Biada temu, kto spiera się ze swoim twórcą, dzbanowi spomiędzy dzbanów glinianych! Czyż powie glina temu, co ją kształtuje: Co robisz? albo jego dzieło powie mu: Niezdara! Iz 29,16+; Rz 9,20

45,9 Końcowy stych w BJ: „twoje dzieło nie ma rąk!”. Może znaczy to: „jest niekompletne” albo „jest nieużyteczne”. Porównanie z garncarzem, inspirowane Iz 29,16 (por. Jr 18,1-12; 19,1-11), podjął św. Paweł (Rz 9,20).

10 Biada temu, kto mówi ojcu: Co spłodziłeś? albo niewieście mówi: Co urodziłaś? 11 Tak mówi Pan, Święty Izraela i jego Twórca: Czyż wy Mnie będziecie pytać o moje dzieci i dawać Mi rozkazy co do dzieła rąk moich?

45,11 Twórca. Dosł.: „ten, kto ukształtował” (por. Rdz 2,7.8). — Trzeci stych w BJ: „Zapytuje się mnie o znaki w sprawie moich dzieci”, „znaki”, ’otôt, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: ’otijjôt, „rzeczy, które nadchodzą”.

12 To Ja uczyniłem ziemię i na niej stworzyłem człowieka, Ja własnoręcznie rozpiąłem niebo i rozkazuję wszystkim jego zastępom. 13 To Ja wzbudziłem go słusznie i wygładzę wszystkie jego drogi. On moje miasto odbuduje i odeśle moich wygnańców, bez okupu i odszkodowania – mówi Pan Zastępów.

45,13 wzbudziłem go. Chodzi ciągle o Cyrusa (por. 41,2).

45,13. Polityka Cyrusa zezwalająca na powrót i odbudowę. Juda nie była jedynym krajem, który odniósł korzyści z polityki Cyrusa, zezwalającej wygnańcom na powrót do miejsca urodzenia oraz odbudowę ważnych miast na zniszczonych obszarach. Na przykład Cyrus powiada, że przywrócił Marduka na należne mu miejsce boga Babilonu. Utrzymywał też, że sprowadził wiele ludów do ich ojczyzny (m.in. wypędzonych wcześniej Babilończyków) oraz odbudował ich świątynie i inne gmachy publiczne (na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Ezd 1,2-4). Za panowania Cyrusa odbudowano wiele budowli babilońskich.

Nawrócenie pogan

14 Tak mówi Pan: Pracownicy Egiptu i kupcy Kusz, i Sabejczycy, ludzie o rosłej postawie, przejdą do ciebie i będą twoimi; chodzić będą za tobą w kajdanach; na twarz przed tobą będą upadać i mówić do ciebie błagalnie: Tylko u ciebie jest Bóg, i nie ma innego. Bogowie nie istnieją. 1Krl 10,1+

45,14-19 Uniwersalizm, według którego widać, jak w przyszłości wszystkie narody gromadzą się wokół Jerozolimy, by służyć Bogu Izraela, dochodzi do głosu już w Iz 2,2-4 (= Mi 4,1-3); Iz 19,16-25; Jr 12,15-16; 16,19-21; So 3,9-10. Jest to jeden z głównych tematów Księgi Pocieszenia (Iz 42,1-4.6; 45,14-16.20-25; 49,6; 55,3-5 (por. rozdz. 60)). Będzie się go przywoływać jeszcze po wygnaniu (Za 2,15; 8,20-23; 14,9.16; por. także Ps 87 i Jon).

45,14. Egipt, Kusz, Sabejczycy. Za panowania perskiego króla Dariusza I w okolicy Morza Czerwonego zbudowano ważny kanał łączący Nil, Egipt i Kusz z Arabią (Sabejczycy). Ułatwiło to żeglugę pomiędzy dwoma kontynentami. Zob. też uwagę do Iz 43,3.

15 Prawdziwie Ty jesteś Bogiem ukrytym, Boże Izraela, Zbawco!

45,15 Ten odosobniony wiersz pociąga za sobą lekcję teologiczną: Jahwe nie działa już w historii bezpośrednio jak dawniej, lecz ukrywa się za swoimi narzędziami (Cyrus), pozostaje jednak zbawcą swego ludu, a Jego wszechmoc objawia się w dziele stworzenia (w. 18-19).

16 [Zaiste] okryci wstydem i hańbą wszyscy razem odejdą w pohańbieniu rzeźbiarze posągów. 17 Izrael zostanie zbawiony przez Pana zbawieniem wiecznym. Nie doznacie zawstydzenia ani hańby po wszystkie wieki.

Dowody Bożego działania

18 Albowiem tak mówi Pan, Stworzyciel nieba, On Bogiem, który ukształtował i wykonał ziemię, który ją mocno osadził, który nie stworzył jej bezładną, lecz przysposobił na mieszkanie: Ja jestem Pan, i nie ma innego. 

19 Nie przemawiałem potajemnie, w ciemnym zakątku ziemi. Nie powiedziałem potomstwu Jakuba: Szukajcie Mnie bezskutecznie! Ja jestem Pan, który mówi to, co słuszne, oznajmia to, co godziwe. J 18,20; Dz 26,26; Pwt 30,11-14

Pan jest Bogiem wszystkich

20 Zbierzcie się i wyjdźcie, przystąpcie wszyscy, wy ocaleni z narodów! Nie mają rozeznania ci, co obnoszą swe drewno rzeźbione i modły zanoszą do boga, który nie może ich zbawić.

45,20-25 Polemika skierowana przeciw bogom pogańskim, już wielokrotnie spotykana u Deutero-Izajasza (40,12-31+), osiąga tutaj ten stopień uniwersalizmu, który jeszcze nigdzie nie wystąpił z taką jasnością (por. już w. 14).

21 Przedstawcie i przytoczcie dowody, owszem, naradźcie się wspólnie: kto zapowiedział to już od dawna i od owej chwili objawił? Czyż nie Ja jestem Pan, a nie ma innego boga oprócz Mnie? Bóg sprawiedliwy i zbawiający nie istnieje poza Mną. Iz 43,9-12; Iz 41,22; Iz 48,5 Ps 18,32 Iz 44,8

22 Nawróćcie się do Mnie, by się zbawić, wszystkie krańce świata, bo Ja jestem Bogiem, i nikt inny! 

23 Przysięgam na siebie samego, z moich ust wychodzi sprawiedliwość, słowo nieodwołalne. Tak, przede Mną się zegnie wszelkie kolano, wszelki język na Mnie przysięgać będzie, Rz 14,11; Flp 2,10-11

24 mówiąc: Jedynie u Pana jest sprawiedliwość i moc. Do Niego przyjdą zawstydzeni wszyscy, którzy się na Niego zżymali. Iz 41,11

45,24 Pierwszy stych według grec. i Wulgaty. Tekst hebr.: „w samym Jahwe powiedział mi”.

25 W Panu uzyska swe prawo i chwały dostąpi całe plemię Izraela.

Iz 46

Upadek Bela

1 Ugiął się Bel, Nebo runął! Posągi ich włożono na zwierzęta juczne i pociągowe; ciężary ich załadowane – to brzemię dla zmęczonego zwierzęcia. Jr 50,2

46,1-13 Prorok przewiduje zdobycie Babilonii przez Cyrusa. Bogowie panteonu asyro-babilońskiego, Bel, bóg nieba, oraz Nebo, bóg mądrości, zostali zniszczeni. Babilończycy uciekają, zabierając z sobą swoich bogów, tzn. reprezentujące ich idole.

46,1. Bel. Bel nie jest nazwą właściwą Babilonii, lecz akadyjskim odpowiednikiem słowa „pan” (w języku hebrajskim Ba’al). Sumeryjski bóg Enlil z Nippur był nazywany „panem”. Tytuł ten był też nadawany w okresie późniejszym babilońskiemu bóstwu, Mardukowi. Marduk był głównym bogiem Babilonu, jego bóstwem opiekuńczym i głową tamtejszego panteonu. Babilońska opowieść o stworzeniu, Enuma Elisz, jest w istocie mitem o jego wyniesieniu na tę pozycję, co miało jakoby miejsce u schyłku II tysiąclecia przed Chr. Marduk był uważany za syna Enki, jednego z najdostojniejszych bogów starożytnej triady, patrona Eridu. Chociaż w Biblii Baal ukazany jest jako główny rywal Jahwe, żadne bóstwo z I tysiąclecia przed Chr. nie miało tak wielkiej politycznej siły jak Marduk. Jego główna świątynia znajdowała się w Esagila („świątynia wywyższonej głowy”) w Babilonie i była połączona ze sławnym zigguratem Etemenanki („fundamenty nieba i ziemi”).

46,1. Nebo. Nebo (w języku akadyjskim Nabu), syn Marduka, był bogiem Borsippa, miasta znajdującego się w pobliżu Babilonu, zarazem bogiem mądrości i bóstwem opiekuńczym pisarzy. Na jego wielką popularność w okresie neobabilońskim wskazuje fakt, że większość królów wypowiada się na jego temat (np. Nabuchodonozor, Nabonid). Miał Nebo wielkie wpływy już w czasach Izajasza, co potwierdza fakt, że Sargon zbudował mu świątynię w najważniejszej części swojej nowej stolicy, w twierdzy zwanej Dur-Szarrukin (Chorszabad). Starożytna inskrypcja z VIII w. przed Chr. wzywa czcicieli, by pokładali ufność w Nabu, nie zaś w innych bogach.

2 Runęły [bożki], ugięły się wszystkie, nie mogły ocalić niosącego. One same poszły w niewolę.

46,1-2. Bożki uprowadzone do niewoli. Babilońskie święta dostarczały często okazji do wyprowadzenia ze świątyń i obnoszenia posągów bogów w wielkich procesjach. Obecny fragment nie opisuje jednak parady zwycięstwa. Znamy wiele przykładów wzięcia do niewoli posągów mezopotamskich bóstw podczas bitwy. Marduk, bóg Babilonu, bywał pojmany i usuwany z miasta wielokrotnie. Chetyci w 1595 przed Chr. oraz królowie Asyrii, Tukulti-Ninurta I (1244-1208 przed Chr.) i Sennacheryb (705-681 przed Chr.), splądrowali Babilon i zabrali posąg Marduka. Trzykrotnie powracał on też na swoje miejsce.

3 Posłuchajcie Mnie, domu Jakuba, i cała Reszto z domu Izraela! Noszeni przeze Mnie od urodzenia, piastowani od przyjścia na świat. Iz 63,9; Wj 19,4; Ps 22,11

46,3 Noszeni przeze Mnie. Zupełnie inaczej niż bałwochwalcy, którzy podczas ucieczki „noszą” swych bogów, Jahwe „nosi” Izraela od początku jego dziejów. — od urodzenia, / ...od przyjścia na świat. Dosł.: „od wnętrzności... od łona”.

4 Aż do waszej starości Ja będę ten sam i aż do siwizny Ja was podtrzymam. Ja tak czyniłem i Ja nadal noszę, Ja też podtrzymam was i ocalę.

Bóg niezrównany

5 Komu Mnie podobnym i równym uczynicie? Z kim Mnie zestawicie, jakoby z podobnym? Iz 44,7

46,5 Przeciwieństwo między pokonanymi bogami babilońskimi a Jahwe, triumfującym Bogiem Izraela, skłania proroka do podjęcia tematu niezrównanej potęgi prawdziwego Boga (por. 44,7; 41,21-29; 42,8; 43,8-13).

6 Wyrzucają złoto z sakiewki i ważą srebro na wadze. Opłacają złotnika, żeby ulał bożka, którego potem czczą, padając nawet na twarz. Iz 40,20+

46,6 na wadze. Dosł.: „na trzcinie”, tzn. na drążku wagi.

46,6. Wykorzystywanie srebra i złota podczas wytwarzania bożków. Zob. komentarz do Iz 40,19 i 41,7.

7 Podnoszą go na barki, dźwigają, potem go umieszczają na podstawie. I stoi, z miejsca swego się nie ruszy. Wołają do niego, on nie odpowiada, nie wybawi nikogo z ucisku.

46,7. Traktowanie bożków i sposób ich wykorzystywania. Posągi bogów Mezopotamii były codziennie karmione, ubierane, a nawet myte. Bóstwom codziennie składano ofiary z pokarmów (ofiary te były bez wątpienia spożywane przez służbę świątynną). Kapłani ubierali i rozbierali posągi, inni zaś myli je i przewozili w miejsce obchodów.

Pan włada przyszłością

8 Pamiętajcie o tym i okryjcie się wstydem! Grzesznicy, nawróćcie się w sercu! Iz 44,21

46,8 okryjcie się wstydem! Sens niepewny. Niekiedy poprawiane na: „bądźcie zmieszani”, lecz w grec: „bądźcie mężni”, co jest bliskie tłumaczeniu w BJ: „bądźcie ludźmi”.

9 Wspomnijcie rzeczy minione, sprzed wieków! Tak, Ja jestem Bogiem, i nie ma innego, Bogiem, i nie ma takiego jak Ja. 

10 Obwieszczam od początku to, co ma przyjść, i naprzód to, co się jeszcze nie stało. Mówię: Mój zamiar się spełni i uczynię wszystko, co zechcę. Iz 45,21+; Iz 41,26-27 Ps 33,11 Ef 1,11

46,10. Bóstwo posiadające cel. Bogowie Bliskiego Wschodu nie posiadali zdolności panowania nad losem świata bez niczyjej pomocy. W Mezopotamii istniały „tablice przeznaczenia”, na których zapisane było przeznaczenie wszystkich bytów (także bogów) we wszechświecie. Niektórzy bogowie, na przykład Enki, nosili kapelusz wróżbity, co oznaczało, że sprawują władzę na przyszłością i mogą ją przepowiadać, jednak jedynie za pomocą zaklęć i czarów. W przeciwieństwie do tego Jahwe panuje nad wszystkimi rzeczami bez potrzeby odwoływania się do takich powierzchownych środków jak tablice lub zaklęcia (zob. komentarz do Iz 14,26-27).

11 Przyzywam ze wschodu drapieżcę, człowieka upatrzonego z dalekiej krainy. Ledwie co wypowiem, już w czyn wprowadzone, ledwie myśl powziąłem, już wykonana. Iz 41,2; Iz 41,5; Iz 45,13

46,11 drapieżcę. Jest nim Cyrus, spadający na swych nieprzyjaciół jak ptak na łup. Termin nie jest pejoratywny.

12 Słuchajcie Mnie, wy, którzy tracicie odwagę, którym daleko do sprawiedliwości. 13 Przybliżyłem moją sprawiedliwość, już jest niedaleko, nie opóźni się moje zbawienie. Złożę na Syjonie zbawienie, dla Izraela moją wspaniałość.

Iz 47

Pieśń o zagładzie Babilonu Iz 13+

1 Zstąp i usiądź w prochu, Dziewico, Córo Babilońska! Usiądź na ziemi, zrzucona z tronu, Córo Chaldejska! Bo przestaną cię nazywać słodką i rozkoszną.

47,1-15 Poemat ten, po hebr. nazywany qînah, jest lamentacją o niesymetrycznym rytmie. To u Deutero-Izajasza jedyny przykład takiego proroctwa przeciwko narodom, często występującego w innych pismach prorockich. Stylem przypomina ono przepowiednie mówiące o karze, która spadnie na Jerozolimę.

47,1 Drugi stych dosł.: „Dziewico Córy Babilońskiej”. Wyrażenie często używane na oznaczenie jakiegoś upersonifikowanego miasta lub kraju (por. 37,22; 2 Krl 19,21; Lm 2,13 (Syjon); Iz 23,12 (Sydon); Jr 46,11 (Egipt); Lm 1,15 (Juda); Jr 14,17 („mój lud”)).

47,1. Dziewicza córa Babilonu. Autorzy biblijni, podobnie jak pisarze posługujący się pismem klinowym, często przedstawiają miasta jako postacie kobiece. Określenie „dziewicza córa” użyte zostało w odniesieniu do społeczności, która stanęła w obliczu katastrofy. Na Bliskim Wschodzie za najbardziej bezbronne ofiary wojny uważano młode dziewczęta nieposiadające męża. Klęska oznaczała często stratę wymarzonego męża oraz utratę dziewictwa. W sumeryjskim utworze zatytułowanym Lamentacje nad zniszczeniem Ur (początek II tysiąclecia przed Chr.) w taki właśnie sposób opisano upadek miasta.

2 Uchwyć żarna i miel [zboże] na mąkę, zdejmij twoją zasłonę, podkasz suknię, odkryj nogi, brnij przez strumienie!

47,2. Praca przy żarnach jako niskie zajęcie. Mielenie ziarna na mąkę było uważane za jedno z naj-podlejszych zajęć, w Egipcie i Mezopotamii często wykonywane przez dziewczęta-niewolnice (zob. komentarz do Wj 11,4 i Sdz 16,21).

47,2. Zasłona. W większości kultur Bliskiego Wschodu zamężne kobiety musiały w miejscach publicznych nosić na twarzy zasłonę, która wskazywała, że są mężatkami. Zapis ten pojawia się w prawach Środkowego Państwa asyryjskiego. Niewolnice lub drugorzędne żony (konkubiny) nie mogły sobie na zasłonę pozwolić, często też nie miały prawa jej używać.

47,2. Brnij przez strumienie! W starożytności nie znano mostów, rzeki i strumienie trzeba więc było przekraczać w miejscach brodów. Niewolnik musiał przechodzić rzekę o własnych siłach, w przeciwieństwie do człowieka zamożnego, który przejeżdżał wozem lub był przenoszony przez sługi w lektyce.

3 Nagość twoją odsłoń, niech widzą twą hańbę! Wezmę pomstę, nie oszczędzę nikogo. Jr 13,22; Oz 2,5+

47,3 nie oszczędzę nikogo. Według tekstu hebr., gdzie pierwsza osoba. BJ: „i nikt się nie przeciwstawi”, trzecia osoba na zasadzie domysłu.

4 [Mówi] nasz Odkupiciel, na imię Mu Pan Zastępów, Święty Izraela. Iz 41,14+

47,4 Wiersz ten, w hebr. bez orzeczenia, jest być może glosą, jednak w grec, którym się tutaj kierujemy, dodane: „mówi”.

5 Usiądź w milczeniu i wejdź w ciemności, Córo Chaldejska! Bo nie nazwą ciebie ponownie władczynią królestw.

47,5. Córo Babilońska [BT: „Córo Chaldejska”]. Określenie to jest używane w literaturze akadyjskiej na oznaczenie kobiet zamieszkujących jakiś region, mieszkanek miasta lub należących do jakiegoś ludu. Tutaj jest to aluzja do uosobionego miasta Babilon. Znaczenia tego nie odnaleziono w zachowanej literaturze babilońskiej.

6 Rozgniewałem się na mój naród, sponiewierałem moje dziedzictwo. Wydałem je w twoje ręce, ty nie miałaś dla niego litości. Sprawiłaś, że starcom twe jarzmo zaciążyło ogromnie. Iz 10,6; Za 1,15

7 Mówiłaś: To już na wieki będę zawsze władczynią. Nie wzięłaś sobie do serca tych zdarzeń, nie zastanawiałaś się nad końcem. Pwt 32,28-29

8 A teraz posłuchaj tego, Wykwintna, siedząca sobie bezpiecznie, która mówisz w sercu swoim: Tylko ja, i nikt inny! Nie zostanę wdową i nie zaznam bezdzietności. Ap 18,7-8; So 2,15

47,8 Babilon, jak się wydaje (czwarty stych), chciał się równać z Jahwe (por. 42,8; 45,14; 46,9). Za swą pychę zostanie ukarany.

47,8. „Tylko ja [jestem] i nikt inny”. Użycie zwrotu „ja jestem” natychmiast uderzało w czułą strunę izraelskich słuchaczy (zob. Wj 3,14). Nie było roszczenia bardziej aroganckiego, które królowie ci mogli byli sobie przypisać. Asurbanipal podaje jedenaście swoich tytułów, w których pojawia się człon „ja jestem”.

9 Lecz spadnie na ciebie jedno i drugie w jednym dniu, niespodzianie. Bezdzietność i wdowieństwo w pełni spadną na ciebie, pomimo wielu twych czarów i mnóstwa twoich zaklęć.

47,9. Czary i zaklęcia. Babilonia była sławna w całym starożytnym świecie z praktyk magicznych i wróżbiarskich. Odnaleziono dosłownie tysiące babilońskich tekstów zajmujących się rozmaitymi zagadnieniami, m.in. zaklęciami mającymi uśmierzyć ból zęba, pomóc dziecku, które utknęło w łonie, i zaradzić problemowi niepłodnej kobiety. Wydaje się, że zwykli ludzie radzili się kapłana, znającego zaklęcia, nawet w najzwyklejszych sprawach. Ten przybywał i wypowiadał zaklęcie, by wypędzić demona lub innego nadprzyrodzonego intruza. O ileż bardziej polegali na kapłańskich zaklęciach, by uniknąć nadchodzącej lub tylko wiszącej w powietrzu katastrofy. Uważano, że zaklęcia w magiczny sposób wiążą nadprzyrodzone moce zagrażające człowiekowi.

10 Polegałaś na twojej złości, mówiłaś: Nikt mnie nie widzi. Twoja mądrość i twoja wiedza sprowadziły cię na manowce. Mówiłaś w sercu swoim: Tylko ja, i nikt inny! 11 Lecz przyjdzie na ciebie nieszczęście, którego nie potrafisz zażegnać, i spadnie na ciebie klęska, nie będziesz znała na nie zaklęcia, i przyjdzie na ciebie zguba znienacka, ani się spostrzeżesz.

47,11. Sposoby uniknięcia nieszczęścia. Do naszych czasów przetrwały tysiące tekstów omenowych, w których Babilończycy podejmują próbę przepowiadania lub kontrolowania przyszłych wydarzeń. Zwykle przed podjęciem ważnej decyzji człowiek udawał się do kapłana umiejącego odczytywać omeny. Kapłan podawał właściwy omen zawierający informację o tym, czego dany człowiek winien się spodziewać, jeśli podejmie określone działanie. Omeny miały związek z wydarzeniami historycznymi podobny do tego, jaki łączy pierwsze symptomy z nadchodzącą chorobą. Człowiek obawiający się nieszczęścia unikał go, nie wykonując określonych działań, które wyrządziłyby mu szkodę. Na przykład, w pewne dni mąż i żona nie powinni byli utrzymywać kontaktów seksualnych, ściągało to bowiem nieszczęście (także śmierć). Kiedy indziej można było wezwać kapłana, by wypowiedział zaklęcie lub czar, który zneutralizuje jakieś przerażające wydarzenie. Najlepszym przykładem są znane rytuały uniknięcia szkody, zwanenamburbu, którymi posługiwano się wraz ze sformalizowanymi modłami do bogów. Takich procedur nie można było stosować, jeśli nic nie wskazywało na nadchodzące niebezpieczeństwo.

12 Trwaj przy twoich zaklęciach i przy mnogich twych czarach, którymi się próżno trudzisz od swej młodości. Może zdołasz odnieść korzyść? Może zdołasz wzbudzić postrach? Ap 18,23

13 Masz już dosyć mnóstwa twoich doradców. Niechaj się stawią, by cię ocalić, owi opisywacze nieba, którzy badają gwiazdy, przepowiadają na każdy miesiąc, co ma się tobie przydarzyć.

47,13. Astrolodzy i opisywacze nieba. W Mezopotamii formą przepowiadania przyszłości rywalizującą z czarami była astrologia. W późnym okresie asyryjskim (ok. 900-612 przed Chr.) królowi składano regularnie raporty na temat księżyca i planet wraz z komentarzem, jakie wydarzenia dany układ może przepowiadać. Wydaje się, że Babilończycy wymyślili dwanaście znaków zodiaku ok. 500 przed Chr., w okresie panowania perskiego króla Cyrusa. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Iz 2,6; Pwt 18; Joz 10,12-13 i 2 Krl 23,4.

14 Oto będą jak źdźbła słomiane, ogień ich spali. Nie uratują własnego życia z mocy płomieni. Nie będą to węgle do ogrzewania, to nie ognisko, by przy nim posiedzieć. 15 Takimi będą dla ciebie twoi czarownicy, z którymi się próżno trudzisz od młodości. Każdy sobie pójdzie w swoją stronę, nikt cię nie ocali.

47,15 czarownicy. Termin zwykle znaczy „kupcy” (etymologicznie: „ci, którzy idą i przychodzą”?), porównując jednak z identycznym słowem akkadyjskim, można go rozumieć jako „wróżbita”, „czarownik” (por. w. 9 i 12-13).

Iz 48

Tylko Bóg panuje nad przyszłością

1 Słuchajcie tego, domu Jakuba, którzy nosicie imię Izraela, którzy pochodzicie z nasienia Judy. Wy, którzy przysięgacie na imię Pana i wysławiacie Boga Izraela, lecz nie w prawdzie i nie w rzetelności. Jr 5,2 Am 5,21+

48,1-11 Bóg dużo wcześniej przepowiedział swojemu niewierzącemu i zbuntowanemu ludowi „minione wydarzenia” (w. 3), tzn. przeszłe wydarzenia historii zbawczej, teraz zaś obwieszcza mu „rzeczy nowe” (w. 6), tzn. uwolnienie, którego właśnie dokonuje na cześć swego imienia. U Proroka pocieszenia zdumienie budzi surowy ton tej przepowiedni.

48,1 z nasienia Judy. Według Targumu. BJ: „z wód Judy”, za hebr. Obraz niejasny. Grec. po prostu: „którzy pochodzicie z Judy”.

2 Bo bierzecie imię od Miasta Świętego i opieracie się na Bogu Izraela, którego imię jest Pan Zastępów. 3 Oznajmiłem od dawna minione wydarzenia, z moich ust one wyszły i ogłosiłem je; w jednej chwili zacząłem działać i się spełniły. 

4 Ponieważ wiedziałem, że jesteś uparty i kark twój jest drągiem z żelaza, a twoje czoło miedziane, Wj 32,9+

48,4 Temat zatwardziałości Izraela jest częsty u proroków i w księgach historycznych. Izrael „uczynił twardym swój kark” (Wj 32,9; Pwt 9,13; 2 Krl 17,14; Jr 7,26; itd.), stał się ślepy i głuchy (Iz 6,9-10; 42,19-20; 43,8), odmawiając służby Bogu, strząsając z siebie jarzmo Jego Prawa (Jr 2,20; 5,5). Teraz ciąży na nim kara i musi zginać kark pod jarzmem obcych (Pwt 28,48; por. Jr 27,8.11; 30,8; Iz 9,3; 10,27). Jahwe nie odrzucił jednak swego ludu (w. 9-11), a objawienie Jego zbawienia zatriumfuje nad zaślepieniem buntowników (42,7.16.18; 43,8-12).

5 przeto zapowiedziałem ci naprzód, ogłosiłem ci przyszłość, zanim nadeszła, żebyś nie mówił: Mój bożek to sprawił, moja rzeźba, mój posąg zarządził. Iz 42,9

6 Ty słyszałeś i widziałeś to wszystko; czy więc tego nie przyznasz? Od tej chwili ogłaszam ci rzeczy nowe, tajemne i tobie nie znane. 7 Dopiero co zostały stworzone, a nie od dawna; i przed dniem dzisiejszym nie słyszałeś o nich, żebyś nie mówił: Znałem je. 

8 Wcale nie słyszałeś ani nie wiedziałeś, ani twe ucho nie było przedtem otwarte, bo wiedziałem, jak bardzo jesteś wiarołomny i że od powicia zwą cię buntownikiem. Iz 1,2+

9 Przez wzgląd na moje imię powstrzymam oburzenie i pohamuję się przez wzgląd na moją chwałę, ażeby cię nie wytracić. 

10 Oto przetopiłem cię w ogniu jak srebro i wypróbowałem cię w piecu niedoli. Ps 66,10; Iz 1,25; Ez 36,22

48,10 Pierwszy stych w BJ: „Oto ja cię kupiłem, ale nie za srebro”, „kupiłem”, według grec. Tekst hebr.: „oczyściłem”. — Rodzi się pokusa, by czytać: „ja cię oczyściłem..., ja cię wypróbowałem w piecu” (za 1 QIza), ale wtedy trzeba by zmienić „nie za srebro” na „jak srebro”, co jednak nie ma oparcia w żadnym rkpsie.

48,10. Przetapianie srebra. W starożytności oczyszczano srebro, przetapiając je w celu usunięcia domieszek. Rzemieślnicy wykonujący przedmioty ze srebra i złota używali miechów, by rozpalić ogień w piecu, następnie nadawali kształt swym wyrobom za pomocą steatytów lub glinianych form. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Iz 1,22.

11 Przez wzgląd na Mnie, na Mnie samego, tak postępuję, bo czyż mam być znieważany? Chwały mojej nie oddam innemu. Iz 42,8

48,11 Drugi stych w hebr. dosł.: „bo czyż ma być znieważony(e)”. Może glosa któregoś z czytelników. BJ: „jakże moje imię może być znieważone?”, „moje imię”, dodane za grec. i łac.

Cyrus powołany przez Pana

12 Słuchaj Mnie, Jakubie, Izraelu, którego wezwałem: Ja sam, Ja jestem pierwszy i Ja również ostatni. Iz 44,6+

13 Moja to ręka położyła fundamenty ziemi i moja prawica rozciągnęła niebo. Gdy na nie zawołam, stawią się natychmiast. Rz 4,17

48,13. Niebo i ziemia. Zob. komentarz do Iz 40,12 i 42,5.

14 Zbierzcie się wy wszyscy i słuchajcie: Kto z nich przepowiedział te rzeczy? Ulubieniec Pana spełni Jego wolę co do Babilonu i jego plemienia – Chaldejczyków.

48,14 Końcowy stych w BJ: „co do Babilonu i plemienia Chaldejczyków”, „plemienia Chaldejczyków”, według grec. Tekst hebr.: „jego ramieniem (są) Chaldejczycy”.

— Ulubieńcem Jahwe jest albo Izrael, albo Cyrus, którego na pewno dotyczy następny wiersz. Tekst może być skażony.

48,14. Kampania Cyrusa przeciwko Babilonowi. Cyrus rozpoczął kampanię propagandową przeciwko władcy Babilonu, Nabonidowi, co zostało poświadczone w późniejszych źródłach babilońskich. Perski król wyruszył przeciwko Babilonowi w 539 przed Chr. i na początku października stoczył zwycięską bitwę pod Opis, położonym nad rzeką Tygrys, oddalonym ok. 80 km na północny wschód od Babilonu. 13 października armia perska spokojnie wkroczyła do Babilonu, witana przez miejscową ludność. Cyrus osobiście wkroczył do miasta 30 października, ogłaszając się jego wyzwolicielem.

15 Ja, Ja to mówiłem i Ja go powołałem; przywiodłem go i poszczęściłem jego drodze. 

16 Zbliżcie się ku Mnie, słuchajcie tego: Ja nie w skrytości mówiłem od początku; odkąd się to spełniało, tam byłem. [Tak] więc teraz Pan Bóg posłał mnie ze swoim Duchem. Iz 45,19

48,16 Jak się wydaje, prorok zabiera tu głos, by ogłosić nową wyrocznię (w. 17-19) — medytację nad tym, jaki byłby los Izraela, gdyby ten pozostał wierny. Obietnice są tu te same, które Bóg dał Abrahamowi (Rdz 13,16; 15,5+; 17,6n; 22,17), a które często były powtarzane w całej Biblii, zwłaszcza w Pwt oraz w przepowiadaniu proroków (por. 1 Krl 4,20; Oz 2,1).

Pan przewodnikiem Izraela

17 Tak mówi Pan, twój Odkupiciel, Święty Izraela: Ja jestem Pan, twój Bóg, pouczający cię o tym, co pożyteczne, kierujący tobą na drodze, którą kroczysz. Iz 41,14+

18 O gdybyś zważał na me przykazania, stałby się pokój twój jak rzeka, a sprawiedliwość twoja jak morskie fale. 

19 Twoje potomstwo byłoby jak piasek, i jak jego ziarnka twoje latorośle. Nigdy nie usunięto by ani nie wymazano twego imienia sprzed mego oblicza! Rdz 15,5; Rdz 22,17

Pieśń na wyjście z Babilonu

20 Wychodźcie z Babilonu, uciekajcie z Chaldei! Wśród okrzyków wesela zwiastujcie to i głoście! Rozgłaszajcie aż po krańce ziemi! Mówcie: Pan wykupił swego sługę, Jakuba. Jr 50,8; Jr 51,6; Jr 51,45; Ap 18,4 Iz 41,8+

48,20-22 Nadszedł dzień wyzwolenia. Ta triumfalna pieśń kończy całość złożoną z rozdz. 47-48.

21 Nie czuli pragnienia, gdy On ich wiódł przez pustynię, zdrojom ze skały kazał dla nich trysnąć; rozłupał skałę, wypłynęła woda. Iz 40,3+; Ps 78,15-16 Wj 17,1-7

22 Nie ma pokoju dla bezbożnych – mówi Pan. Iz 57,21 Iz 42,1+

Iz 49

SŁUGA PAŃSKI I JEGO DZIEŁO

Druga pieśń Sługi Pańskiego: Boski jego wybór i trudne zadanie

1 Wyspy, posłuchajcie mnie! Ludy najdalsze, uważajcie! Powołał mnie Pan już z łona mej matki, od jej wnętrzności wspomniał moje imię. Iz 41,1 Ps 2,7; Jr 1,5; Ga 1,15; Hbr 4,12; Ap 1,16; Ap 19,15

49,1-7 Między autorami istnieje różnica zdań co do długości tej pieśni. Niektórzy widzą jej koniec w w. 6, inni zaliczają do niej jeszcze w. 7-9. Ta druga pieśń podejmuje temat pierwszej (42,1-8), silniej podkreślając jednak pewne aspekty misji Sługi: jego przeznaczenie (w. 1 i 5), zadanie nie ograniczające się do Izraela, by go zgromadzić w jedno (w. 5), ale obejmujące też inne narody, by je oświecić (w. 6), nowe uderzające przepowiadanie (w. 2), przynoszące światło i zbawienie (w. 6). Została też dodana wzmianka o jakimś jego niepowodzeniu (w. 4 i 7a), o jego ufności pokładanej tylko w Bogu (w. 4 i 5) oraz o jego ostatecznym triumfie (w. 7). W pieśniach trzeciej oraz czwartej dochodzą nowe uszczegółowienia dotyczące osoby i misji Sługi.

49,1 W końcowym stychu mowa o tym, że prorok został predestynowany, podobnie jak Jeremiasz (por. Jr 1,5).

2 Ostrym mieczem uczynił me usta, w cieniu swej ręki mnie ukrył. Uczynił ze mnie strzałę zaostrzoną, utaił mnie w swoim kołczanie.

49,2. Obraz ust jako miecz. Obraz miecza jest również stosowany w odniesieniu do słów prorockich (zob. Jr 23,29) oraz, w Nowym Testamencie, do Słowa Bożego (np. Ga 6,17). Ponieważ miecz był bronią ofensywną, zakłada się, że podobną rolę spełniało tutaj słowo. Jeden z hebrajskich wyrazów oznaczających usta (peh) był też używany na oznaczenie krawędzi, np. „krawędź/ostrze miecza”. W wersecie tym możemy mieć więc do czynienia z grą słów.

3 I rzekł mi: Ty jesteś Sługą moim, Izraelu, w tobie się rozsławię. Mt 3,17+

49,3 Słowo w nawiasie powszechnie uważane za glosę inspirowaną tekstem 44,21, sprzeczną z w. 5-6, w których Sługa jest różny od Jakuba-Izraela, występuje ono jednak we wszystkich rkpsach. Jego pojawienie się w tym miejscu jest spowodowane dwuznacznością figury Sługi, raz tożsamego z Izraelem, innym razem — z jego zbawicielem i przywódcą.

4 Ja zaś mówiłem: Próżno się trudziłem, na darmo i na nic zużyłem me siły. Lecz moje prawo jest u Pana i moja nagroda u Boga mego. Iz 53,10-12

5(b) Wsławiłem się w oczach Pana, Bóg mój stał się moją siłą.(a) A teraz przemówił Pan, który mnie ukształtował od urodzenia na swego Sługę, bym nawrócił do Niego Jakuba i zgromadził Mu Izraela. Flp 2,8-11; J 17,5

49,5 Końcowy stych według przekładów starożytnych i 1 QIza. Tekst masorecki: „Izrael nie został zgromadzony”.

6 A mówił: To zbyt mało, iż jesteś Mi Sługą dla podźwignięcia pokoleń Jakuba i sprowadzenia ocalałych z Izraela! Ustanowię cię światłością dla pogan, aby moje zbawienie dotarło aż do krańców ziemi. Dz 13,47; Łk 2,32

7 Tak mówi Pan, Odkupiciel Izraela, jego Święty, do wzgardzonego we własnej osobie, do budzącego odrazę pogan, do niewolnika władców: Królowie zobaczą cię i powstaną, książęta padną na twarz, przez wzgląd na Pana, który jest wierny, na Świętego Izraela, który cię wybrał. Iz 41,14+ Iz 60,10

49,7 Jeśli ten wiersz należy jeszcze do drugiej pieśni Sługi (por. 49,1-7+), to zapowiada on już jego upokorzenia i uwielbienie, szeroko opisane w całej czwartej pieśni, jeśli zaś należy go wiązać z passusem następującym po nim, to chodziłoby tu o Izraela upokorzonego czterdziestoma latami wygnania, który teraz ma być przez Boga cudownie przywrócony na swoje miejsce.

— wzgardzonego..., / ... budzącego odrazę. BJ: „wzgardzonego... zelżonego”, według przekładów starożytnych i 1 QIza, gdzie imiesłowy bierne. W tekście masoreckim — imiesłowy czynne.

49,1-7. Królowie, który otrzymali od bogów zadanie wybawienia. Chociaż władcy Bliskiego Wschodu byli powoływani przez bogów, zwykle czuli się stworzeni raczej do podbijania niż oswobadzania. Król Persji Cyrus był postrzegany przez kapłanów boga Marduka i miasto Babilon jako wybawiciel od wywołującego ucisk reżimu. W prologu do swojego prawa Hammurabi powiada, że jest tym, który zgromadzi rozproszonych mieszkańców miasta Isin i udzieli schronienia ludności miasta Malgium.

Cudowny powrót Izraela z wygnania

8 Tak mówi Pan: Gdy nadejdzie czas mej łaski, wysłucham cię, w dniu zbawienia przyjdę ci z pomocą. A ukształtowałem cię i ustanowiłem przymierzem dla ludu, aby odnowić kraj, aby rozdzielić spustoszone dziedzictwa, 2Kor 6,2 Iz 42,6

9 aby rzec więźniom: Wyjdźcie na wolność! a [marniejącym] w ciemnościach: Ukażcie się! Oni będą się paśli przy wszystkich drogach, na każdym bezdrzewnym wzgórzu będzie ich pastwisko. Iz 42,7

49,9 W w. 9-11 jeszcze raz został podjęty temat cudownej drogi Powrotu (por. 35,5-10; 41,17-20; 43,19-20).

10 Nie będą już łaknąć ani pragnąć, i nie porazi ich wiatr upalny ni słońce, bo ich poprowadzi Ten, co się lituje nad nimi, i zaprowadzi ich do tryskających zdrojów. Ap 7,16; Iz 4,5-6; Iz 25,4-5 J 4,1+

49,9-10. Cechy odnowienia. W literaturze asyryjskiej sprawiedliwemu panowaniu króla towarzyszy' pomyślność, żarliwy kult, radość, uwolnienie więźniów, uzdrowienie chorych, namaszczenie oliwą oraz dostarczenie pokarmu i odzienia potrzebującym. Podobne wydarzenia mają cechować odnowienie przez Jahwe Jego ludu i stać się elementem obrazu mesjańskiego.

11 Wszystkie me góry zamienię na drogę i moje gościńce wzniosą się wyżej. Iz 11,16+; Iz 40,3-4

49,11. Budowanie dróg. Zob. komentarz do Iz 40,3.

12 Oto ci przychodzą z daleka, oto tamci z północy i z zachodu, a inni z krainy Sinitów.

49,12 z krainy Sinitów. BJ: „z kraju Sinim”. Prawdopodobnie Syene, Elefantyna Greków i Asuan Arabów, w południowym Egipcie, gdzie się osiedlili niektórzy Izraelici.

49,12. Asuan (Sinim). Sinim było miastem położonym w okolicy pierwszej katarakty Nilu, na granicy między Egiptem a leżącą na południu Nubią. W późniejszych źródłach greckich miejsce to nazywane jest Elefantyną. Dzisiaj znajduje się tam miasto Asuan.

13 Zabrzmijcie weselem, niebiosa! Raduj się, ziemio! Góry, wybuchnijcie radosnym okrzykiem! Albowiem Pan pocieszył swój lud, zlitował się nad jego biednymi. Iz 40,1

14 Mówił Syjon: Pan mnie opuścił, Pan o mnie zapomniał. Iz 40,27; Iz 54,8+; Ps 22,2-3; Oz 11,8-9

15 Czyż może niewiasta zapomnieć o swym niemowlęciu, ta, która kocha syna swego łona? A nawet gdyby ona zapomniała, Ja nie zapomnę o tobie. Iz 44,21

49,15 Wiersze te przypominają orędzie Ozeasza, Jeremiasza i Pwt (por. 54,8+).

16 Oto wyryłem cię na obu dłoniach, twe mury są ustawicznie przede Mną. Iz 60,10

49,16. Wyrycie na dłoniach. Znaczenie tego obrazu jest takie, że Jerozolima zostanie wyryta (lub wytatuowana, chociaż to było zakazane; zob. Kpł 19,28) na ciele Boga, pozostanie więc w Jego myślach na zawsze. Zob. komentarz do Iz 44,5.

17 Śpieszą twoi budowniczowie, a którzy burzyli cię i pustoszyli, odchodzą precz od ciebie.

49,17 twoi budowniczowie. Według 1 QIza i przekładów starożytnych. Tekst masorecki: „twoi synowie”.

18 Rzuć okiem dokoła i zobacz: Wszyscy się zebrali, przyszli do ciebie. Na moje życie! – wyrocznia Pana. Tak, tymi wszystkimi przystroisz się niby klejnotami i jak oblubienica opaszesz się nimi. Iz 60,4

49,18. Ozdoby oblubienicy. Izraelska oblubienica była czasami ozdobiona strojnymi szatami, klejnotami i specjalnym wiankiem lub zasłoną. W tym fragmencie panna młoda nosi ozdobną opaskę w talii. Wiele tekstów mezopotamskich opisuje wymianę podarunków między członkami dwóch rodzin, która związana była z zawarciem małżeństwa. Niewiele jednak wiadomo o stroju panny młodej i samej uroczystości zaślubin.

19 Bo twe miejscowości zniszczone i wyludnione i kraj twój pełen zniszczenia, teraz zbyt ciasne będą dla twoich mieszkańców, a twoi niszczyciele odejdą daleko.

49,19 zbyt ciasne będą. Według przekładów starożytnych. Tekst hebr.: „jesteś zbyt ciasny”. — Lud, który powróci, jest o wiele liczniejszy niż przedtem, jego liczba wzrośnie jeszcze o tych, którzy się do niego przyłączą (w. 22-23).

20 Znowu szeptać ci będą na ucho synowie, których byłaś pozbawiona: Zbyt ciasna jest dla mnie ta przestrzeń, daj mi miejsce, bym się mógł rozłożyć. Iz 54,1-3

21 Wtedy powiesz w swym sercu: Któż mi zrodził tych oto? Byłam bezdzietna, niepłodna, wygnana, w niewolę uprowadzona, więc kto ich wychował? Oto pozostałam sama, więc skąd się ci wzięli? Iz 65,23; Jr 31,27; Za 2,8

22 Tak mówi Pan Bóg: Oto skinę ręką na pogan i między ludami podniosę mój sztandar. I przyniosą twych synów na rękach, a córki twoje na barkach poniosą. Iz 11,12 Iz 60,4; Iz 60,9; Ba 5,6

49,22 na rękach. Dosł.: „na łonie”. To postawa szczególnej delikatności przy noszeniu dzieci.

23 I będą królowie twymi żywicielami, a księżniczki ich twoimi mamkami. Twarzą do ziemi pokłon będą ci oddawać i lizać będą kurz z twoich nóg. Wtedy się przekonasz, że Ja jestem Pan; kto we Mnie pokłada nadzieję, wstydu nie dozna. Iz 60,16 Iz 60,14 Iz 30,18; Ps 25,3

24 Czyż można odebrać łup bohaterowi? Albo czy jeńcy okrutnika zdołają się wymknąć? Łk 11,21-22p;

49,24 okrutnika. Według 1 QIza, przekładu syr. i Wulgaty. Tekst hebr.: „sprawiedliwego”. — Uwolnienie wydaje się niemożliwe, ale Bóg tego dokona (w. 25).

25 Zaiste, tak mówi Pan: Nawet jeńcy bohatera zostaną mu wydarci, i zdobycz okrutnika się wymknie. Z twoim przeciwnikiem Ja się rozprawię, a twoich synów Ja sam ocalę. Jr 31,11

26 Twoim ciemięzcom dam na pokarm własne ich ciało, własną krwią się upiją jak moszczem. Wówczas będzie wiedział każdy człowiek, że Ja jestem Pan, twój Zbawca i twój Odkupiciel, Wszechmocny Jakuba. Iz 9,19 Ap 16,6 Iz 60,16 Iz 41,14+

49,26. Obraz. Słowa „dam na pokarm własne ich ciało” i „własną krwią się upiją jak moszczem” są przypuszczalnie metaforą całkowitej eksterminacji (zob. komentarz do Iz 9,20).

Iz 50

Wybawienie zawsze gotowe

1 Tak mówi Pan: Gdzie ten list rozwodowy waszej matki, na mocy którego ją odprawiłem? Albo któryż to jest z moich wierzycieli, któremu was zaprzedałem? Oto za wasze winy zostaliście sprzedani i za wasze zbrodnie odesłana wasza matka. Pwt 24,1-4; Oz 2,4-9; Jr 3,6-8 Iz 52,3; Ba 4,6 Ap 3,20 Iz 65,12; Iz 66,4 Lb 11,23 Ps 106,9; Ps 107,33; Na 1,4

50,1-3 Poemat trudny i być może niekompletny. Nie jest pewne, czy to dalszy ciąg poprzedniego poematu, w każdym razie został tu podjęty temat 49,24-26: to odpowiedź dla Izraelitów, którzy nie chcą uwierzyć w bliskie już wyzwolenie.

50,1 Dwa postawione tu pytania domagają się odpowiedzi negatywnej: nie można przytoczyć żadnego prawnego dowodu na to, że Bóg rozwiódł się ze swoim ludem (por. Pwt 24,1-4 i obrazy z Oz 2,4-9) i że sprzedał swoje dzieci (Wj 21,7). Bóg pozostaje wierny, odpowiedzialni są sami Izraelici (por. koniec wiersza). Prorok swoiście wykorzystuje tu temat niewiernej oblubienicy (Oz 2,4-9; Jr 3,1; Ez 16).

50,1. Dzieci sprzedane wierzycielom. Na Bliskim Wschodzie jako zabezpieczenie pożyczki lub kredytu brano przedmioty osobiste. Wobec niemożności spłaty zobowiązania można było sprzedać do niewoli dłużnika lub członków jego rodziny. Na przykład prawa Środkowego Państwa asyryjskiego zawierają przepisy dotyczące dawania w zastaw dzieci. Oczywiście, dalsza rodzina robiła wszystko, co było w jej mocy, by członkowie rodziny pozostali w ramach jej struktury. Zob. komentarz do Wj 21,2-6.

2 Czemu, gdy przyszedłem, nie było nikogo? wołałem, a nikt nie odpowiadał? Czyż zbyt krótka jest moja ręka, żeby wyzwolić? Czy nie ma siły we Mnie, żeby ocalić? Oto [jedną] moją groźbą osuszam morze, zamieniam rzeki w pustynię; cuchną ich ryby skutkiem braku wody i giną z pragnienia. 

3 Przyodziewam kirem niebiosa i wór im wkładam jako okrycie. Iz 42,1+

50,3 Zniszczona przyroda (por. 42,15; 44,27) oraz niebo przynoszące burzę (por. Wj 13,22; 19,16) zapowiadają przyjście Boga na sąd.

Trzecia pieśń Sługi Pańskiego: Pan wspiera Sługę w prześladowaniach

4 Pan Bóg mnie obdarzył językiem wymownym, bym umiał pomóc strudzonemu krzepiącym słowem. Każdego rana pobudza me ucho, bym słuchał jak uczniowie. J 3,11+

50,4-11 W trzeciej pieśni Sługa prezentuje się nie tyle jako prorok, ile raczej jako mędrzec, wierny uczeń Jahwe (w. 4-5), który z kolei ma obowiązek pouczać „bojących się Boga”, tzn. wszystkich pobożnych Żydów (w. 10), ale także zbłąkanych lub niewiernych, którzy „chodzą w ciemnościach”. Dzięki swojej odwadze i pomocy Bożej (w. 7-9) będzie znosić prześladowania (w. 5-6), aż Bóg przyzna mu ostateczny triumf (w. 9-11). — Do w. 9 włącznie przemawia sam Sługa.

5 Pan Bóg otworzył mi ucho, a ja się nie oparłem ani się nie cofnąłem. Iz 52,13-53,12

6 Podałem grzbiet mój bijącym i policzki moje rwącym mi brodę. Nie zasłoniłem mojej twarzy przed zniewagami i opluciem. Mt 26,67; Mt 27,30p

50,6 Opis cierpień Sługi, przywołujący na pamięć Mt 26,67; 27,30p, zostanie podjęty jeszcze raz w 52,13 — 53,12 i tam będzie rozwinięty.

7 Pan Bóg mnie wspomaga, dlatego jestem nieczuły na obelgi, dlatego uczyniłem twarz moją jak głaz i wiem, że wstydu nie doznam. Ez 3,8-9 Ps 25,3

8 Blisko jest Ten, który mnie uniewinni. Kto się odważy toczyć spór ze mną? Wystąpmy razem! Kto jest moim oskarżycielem? Niech się zbliży do mnie! Rz 8,31-33

9 Oto Pan Bóg mnie wspomaga. Któż mnie potępi? Wszyscy razem pójdą w strzępy jak odzież, mól ich pożre. Hi 13,28; Iz 51,8; Oz 5,12; Wj 23,20-21; J 3,11+

Naśladowanie Sługi Pańskiego

10 Kto spośród was boi się Pana, niech słucha głosu Jego Sługi! Kto chodzi w ciemnościach i bez przebłysku światła, niechaj imieniu Pana zaufa i niech na swoim Bogu się oprze! Iz 42,16

50,10 Teraz mówi prorok zapraszając Izraelitów, a może także narody pogańskie (tych, którzy „chodzą w ciemnościach”, por. 49,6), by swoją nadzieję złożyli w Bogu; następnie potępia „rozniecających ogień” (w. 11), być może siewców niezgody.

11 Oto wy wszyscy, którzy rozniecacie ogień, którzy zapalacie strzały ogniste, idźcie w płomienie waszego ognia, wśród strzał ognistych, które zapaliliście. Z mojej ręki przyjdzie to na was: powalą was boleści. Ps 7,14

50,11 zapalacie. BJ: „uzbrajacie”, dosł.: „przepasujecie”. Na ostrzu strzał zapalających umieszczano włókna pakuł. Interpretacja niepewna.

Iz 51

Ocalenie synów Abrahama pewne

1 Słuchajcie Mnie, wy, co się domagacie sprawiedliwości, którzy szukacie Pana. Wejrzyjcie na skałę, z której was wyciosano, i na gardziel studni, z której was wydobyto. Mt 5,6; Mt 6,33

51,1-3 Tu się zaczyna wielki poemat o odbudowaniu Syjonu, kontynuowany aż do 52,12. Mógł powstać jako jednolita całość albo jako zbiór krótkich pieśni, połączonych wspólnym tematem oraz tymi samymi napomnieniami, by „słuchać” (51,1.4.7) i by „się przebudzić” (51,9.17;52,1). — Pierwszy passus jest przypomnieniem dawnych błogosławieństw, zwłaszcza błogosławieństwa udzielonego Abrahamowi (Rdz 12,1-3; por. Ez 33,24), a zrealizowanego w darze Ziemi Obiecanej, gdzie wygnany lud wkrótce będzie znowu osiedlony (w. 5).

2 Wejrzyjcie na Abrahama, waszego ojca, i na Sarę, która was zrodziła. Bo powołałem jego jednego, lecz pobłogosławiłem go i rozmnożyłem. Rdz 12,1-3; Ez 33,24

3 Zaiste, zlituje się Pan nad Syjonem, zlituje się nad całym jego zniszczeniem. W Eden przemieni jego pustynię, a jego stepy w ogród Pana. Zapanują w nim radość i wesele, pienia dziękczynne przy dźwięku muzyki. Rdz 2,8-17; Ap 2,7; Ap 22,1-2; Ez 36,35

Sąd Pana nad światem

4 Ludy, słuchajcie Mnie z uwagą, narody, nastawcie ku Mnie uszu! Bo ode Mnie wyjdzie pouczenie, a Prawo moje wydam jako światłość dla ludów.

51,4-8 Nie można się powstrzymać od porównania tego programu z dziełem przypisywanym Słudze, szczególnie w dwóch pierwszych pieśniach. Sługa także będzie światłem narodów (w. 4; por. 49,6), zapewni prawo i zbawienie (w. 4, 5, 6; por. 42,1.4; 49,6), krótko mówiąc, to Sługa ustanowi królestwo Boże na ziemi.

5 Bliska jest moja sprawiedliwość, zbawienie moje się ukaże. Ramię moje sądzić będzie ludy. Wyspy pokładać będą we Mnie nadzieję i liczyć będą na moje ramię. 

6 Podnieście oczy ku niebu i na dół popatrzcie ku ziemi! Zaiste, niebo jak dym się rozwieje i ziemia zwiotczeje jak szata, a jej mieszkańcy wyginą jak komary. Lecz moje zbawienie będzie wieczne, a sprawiedliwość moja zmierzchu nie zazna. Ps 102,26-27; Mt 24,35p; Ap 20,11; 2P 3,7-12 Iz 56,1

51,6. Koniec nieba i ziemi. Nie jest to apokaliptyczny fragment dotyczący końca świata. Zamiarem autora jest podkreślenie trwałości Bożego zbawienia, które trwalsze jest nawet od samego stworzenia. Mieszkańcy Bliskiego Wschodu uważali wszechświat - a raczej materię - za byt, który nie został stworzony. W babilońskim eposie o stworzeniu ukazana została jako odwiecznie istniejąca. Dopiero później Marduk nadał jej kształt nieba, ziemi i podziemnego świata. Nie snuto więc rozważań na temat końca świata materialnego.

7 Słuchajcie Mnie, znawcy sprawiedliwości, narodzie biorący do serca moje Prawo! Nie lękajcie się zniewagi ludzkiej, nie dajcie się zastraszyć ich obelgami! 

8 Bo robak stoczy ich jak odzież, a mole pożrą ich jak wełnę; moja zaś sprawiedliwość przetrwa na wieki i zbawienie moje na całe pokolenia. Iz 50,9; Hi 13,28

Przebudzenie się ramienia Pańskiego

9 Przebudź się, przebudź! Przyoblecz się w moc, o ramię Pańskie! Przebudź się, jak za dni minionych, w czasach zamierzchłych pokoleń. Czyś nie Ty poćwiartowało Rahaba, przebiło Smoka? Iz 30,7+; Hi 3,8+; Hi 7,12+; Wj 14,5-31; Iz 63,13; Iz 40,3+

51,9-11 Wzywa się Jahwe, by odnowił cuda przeszłości: swoje zwycięstwo nad potęgami pierwotnego chaosu oraz utorowanie drogi przez Morze Czerwone, i by przyprowadził wygnańców na Syjon.

51,9. Rahab. Chociaż wzmianki o Rahabie nie pojawiają się w żadnych tekstach pozabiblijnych, można go porównać do potwora chaosu, Lewiatana, który również miał postać krętego węża (Hi 26,12-13; zob. komentarz do Iz 27,1). Rahab pełni także rolę synonimu Egiptu. Na przykład w Ps 87,4 wymieniono główne narody poddane panowaniu Jahwe. Rahab, metaforyczna nazwa Egiptu, zestawiony tam został pod względem znaczenia z Babilonem. Zob. komentarz do Iz 30,7.

10 Czyś nie Ty osuszyło morze, wody Wielkiej Otchłani, uczyniło drogę z dna morskiego, aby przejść mogli wykupieni?

51,10 Kosmologie orientalne przedstawiały stworzenie świata jako zwycięstwo boga stwórcy nad potworami chaosu, które nosiły imiona: Rahab (por. Ps 89,11; Hi 9,13; 26,12), Smok (Tannin albo Lewiatan; por. Ps 74,13-14; Hi 7,12; Iz 27,1; Ez 29,3) albo Otchłań (Tehôm (por. Tiamat w kosmologii babilońskiej); por. Rdz 1,2; Ha 3,10; Ps 104,6-8; itd.). W epoce Deutero-Izajasza imiona te są już tylko poetyckimi przywołaniami.

11 Odkupieni więc przez Pana powrócą i wśród okrzyków przyjdą na Syjon, nad głową ich radość wieczysta. Osiągną wesele i radość; ustąpi smutek i wzdychanie. Iz 35,10

51,11 Dosł. powtórzenie 35,10, jednak konieczne tu, gdyż przygotowane w w. 9-10.

Pan wszechmocnym pocieszycielem

12 Ja i tylko Ja jestem twym pocieszycielem. Kimże ty jesteś, że drżysz przed człowiekiem śmiertelnym i przed synem człowieczym, z którym się obejdą jak z trawą? Iz 40,7+

51,12-16 Jahwe zabiera głos, by umocnić Izraela (por. 40,1). Ten nie powinien się bać żadnego śmiertelnika, choćby nie wiadomo jak potężnego, gdyż Jahwe, Pan stworzenia, osłania swój lud.

13 Zapomniałeś o Panu, twoim Stwórcy, który rozciągnął niebiosa i położył fundamenty ziemi; a ciągle po całych dniach obawiasz się wściekłości ciemięzcy, gdy ten się uwziął, by niszczyć. Lecz gdzież jest wściekłość ciemięzcy? Pwt 32,5; Pwt 32,15

Wybawienie

14 Jeniec wnet zostanie uwolniony, nie umrze on w podziemnym lochu ani braku chleba nie odczuje.

51,14. Jeniec wnet zostanie uwolniony. Chociaż większość Izraelitów deportowanych do Babilonu nie została wtrącona do więzienia, byli wśród nich z pewnością więźniowie polityczni. Na większości obszaru Bliskiego Wschodu funkcję więzień pełniły specjalnie wykopane doły. Dzisiejsza idea więzienia jako miejsca resocjalizacji i przekształcenia więźniów w dobrych obywateli była obca starożytnemu światu. Ludzie, którzy nie spłacili długów, przestępcy kryminalni oczekujący na proces i więźniowie byli trzymani w takim lub innym odosobnieniu.

15 Lecz Ja jestem Pan, twój Bóg, który gromi morze, tak iż się burzą jego odmęty. Pan Zastępów to Jego imię. Jr 31,35

16 Włożyłem moje słowa w twe usta i w cieniu mej ręki cię skryłem, gdy rozciągnąłem niebo i położyłem fundamenty ziemi, i gdy powiedziałem Syjonowi: Tyś moim ludem. Iz 59,21+

51,16 rozciągnąłem. Według przekładu syr. (por. w. 13). Tekst hebr.: „zasadziłem”.

Pobudka dla Jerozolimy

17 Przebudź się, przebudź nareszcie! Powstań, o Jerozolimo! Ty, która piłaś z ręki Pana puchar Jego gniewu. Wypiłaś kielich, co sprawia zawrót głowy, do dna go wychyliłaś. Iz 52,1

51,17-23 Pogrążona w smutku Jerozolima zostaje wezwana do podniesienia się, tak jak Babilon otrzymał nakaz, by usiąść w prochu (47,1), najpierw jednak prorok przypomina Jerozolimie głębię jej nieszczęścia. Obraz „kielicha gniewu”, który teraz będzie podany prześladowcom (w. 22), znajduje się w Jr 13,13; 25,15-18; 48,26; 49,12; 51,7; Ez 23,32-34; Ha 2,15-16; Ab 16; Za 12,2; Ps 75,9; Lm 4,21.

18 Nie ma nikogo, kto by cię prowadził, ze wszystkich synów, których urodziłaś; ze wszystkich synów, których wychowałaś, nie ma nikogo, kto by cię trzymał za rękę.

51,18. Obraz synów troszczących się o starych rodziców. W Mezopotamii i Izraelu najstarszy syn otrzymywał większe dziedzictwo od pozostałych, by troszczył się o rodziców, gdy ci się zestarzeją. W wersecie tym pojawia się obraz Jerozolimy jako matki nieposiadającej dzieci, które by się o nią zatroszczyły w starości.

19 Dwie rzeczy cię spotkały: – któż się użali nad tobą? – spustoszenie i zagłada, głód i miecz – któż cię pocieszy? Jr 15,5 Na 3,7

51,19 Chodzi albo o nadmierną karę, albo o ujęte parami klęski wyliczone w trzecim stychu. — Końcowy stych według przekładów starożytnych i 1 QIza. Tekst masorecki: „ja cię pocieszę”(?).

20 Twoi synowie leżą bez zmysłów na rogach wszystkich ulic, jak antylopa w sidle, obezwładnieni gniewem Pana, groźbami twojego Boga.

51,20. Na rogach wszystkich ulic. Kształt niektórych miast Bliskiego Wschodu wskazuje na istnienie przemyślanych planów urbanistycznych. Normą było jednak, szczególnie w mniejszych miastach, swobodne podejście do ich rozbudowy. Prawdziwych ulic znajdujemy niewiele - jedynie przejścia lub place, na których nie budowano domów. „Rogi ulic” oznaczają narożniki lub skrzyżowania. W większości miast i miasteczek dzielnice mieszkalne poprzecinane były w przypadkowy sposób alejami, które często nie posiadały wylotu ani nie krzyżowały się z innymi. Ulice często łączyły się ze sobą na miejskich placach.

21 Przeto posłuchaj tego, nieszczęsna i upojona, chociaż nie winem. 22 Tak mówi twój Pan, Jahwe, twój Bóg, Obrońca swego ludu: Oto Ja zabieram z twej ręki puchar, co sprawia zawrót głowy; już nigdy więcej nie będziesz piła kielicha mego gniewu. 23 Włożę go w rękę twych oprawców, którzy mówili do ciebie: Nachyl się, żebyśmy przeszli! I czyniłaś z twego grzbietu jakby podłogę i jakby drogę dla przechodzących.

51,23 jakby podłogę. Dosł.: „jak ziemię”, po której się chodzi. Upokorzenie, do którego często zmuszano pokonanych.

51,23. Stąpanie po jeńcach. Egipskich królów z początku III tysiąclecia przed Chr. przedstawiano jako depczących po ciałach zabitych wrogów. Na przykład Narmer, władca, który być może zjednoczył Egipt, ukazywany jest z maczugą, którą masakruje wrogów, stąpając po ich ciałach. Podobnie sumeryjscy królowie z Lagasz przedstawiani są, jak kroczą po martwych ciałach nieprzyjaciół. Tradycja deptania po ciałach pokonanych wrogów przetrwała w Asyrii i Babilonii do I tysiąclecia przed Chr.

Iz 52

1 Przebudź się, przebudź! Przyoblecz moc twą, Syjonie! Przywdziej szaty najokazalsze, o Święte Miasto, Jeruzalem! Bo już nie wejdzie nigdy do ciebie żaden nieobrzezany ani nieczysty. Iz 51,9 Ap 21,27

52,1-6 Pierwsze słowa nawiązują do początku 51,9, prorok jednak zwraca się tu do Jerozolimy, której niewola ma się ku końcowi. W. 3-6 często uważa się za dodatek prozą, niemniej jednak ich myśl jest typowa dla Deutero-Izajasza.

2 Otrząśnij się z prochu, powstań, o Branko Jerozolimska! Rozwiąż sobie więzy na szyi, pojmana Córo Syjonu!

52,2 Branko. Lekcja szebîjah zamiast szebî, „niewola”. — Rozwiąż sobie więzy. Tak przekłady starożytne i qere. W BJ: „więzy ci spadły”, według hebr. ketib i 1 QIza.

Niewola narodu izraelskiego

3 Albowiem tak mówi Pan: Za darmo zostaliście sprzedani i bez pieniędzy zostaniecie wykupieni. Iz 45,13

4 Tak bowiem mówi Pan Bóg: Mój lud udał się niegdyś do Egiptu, aby tam zamieszkać; następnie Asyria uciskała go nadmiernie. 

5 A teraz cóż Ja mam tutaj [zrobić]? – wyrocznia Pana. Ponieważ lud mój został bez powodu wzięty i ci, co panują nad nim, wydają okrzyki zwycięstwa – wyrocznia Pana – moje zaś imię stale, każdego dnia bywa znieważane, Ez 36,20-22; Rz 2,24

52,5 cóż Ja mam tutaj [zrobić]? Według qere. Ketib: „kto tu jest dla mnie?”. W obydwu przypadkach interpretacja nastręcza trudności. Wydaje się, że Bóg podkreśla tu z naciskiem darmowość zbawienia, które przynosi ludowi. Ten nie wyciągnął korzyści ze swojej próby i nie nawrócił się, dlatego jego ciemięzcy triumfują, a imię Jahwe jest znieważane (w. 5; por. 48,11; Ez 20,9.14; 36,25), udzielając jednak darmowo zbawienia, Jahwe chce doprowadzić Izraela do nawrócenia i ocalić cześć swego imienia (w. 6).

6 dlatego lud mój pozna moje imię, zrozumie w ów dzień, że Ja jestem tym, który mówi: Oto Ja jestem!

Budzi się Pan i Jerozolima

7 O jak są pełne wdzięku na górach nogi zwiastuna radosnej nowiny, który ogłasza pokój, zwiastuje szczęście, który obwieszcza zbawienie, który mówi do Syjonu: Twój Bóg zaczął królować. Na 2,1; Rz 10,15 Mk 16,15-16

52,7-12 Księga Pocieszenia jest „Ewangelią”, zapowiada dobrą nowinę (por. 40,9). Posłańcy, którzy biegną do kraju, oraz dostrzegający ich strażnicy ogłaszają radość, tzn. zapoczątkowanie osobistego królowania Jahwe na Syjonie. To królestwo, które zajmie miejsce królestw ziemskich, było od dawna zapowiedziane przez proroków (por. 43,15; Jr 3,17; 8,19; Ez 20,33; 34,11-16; Mi 2,13; 4,7; So 3,15). Jest ono opiewane w „psalmach królestwa” (Ps 47; 93; 96; 97; 98; 99; 145; 146).

8 Głos! Twoi strażnicy podnoszą głos, razem wznoszą okrzyki radosne, bo oglądają na własne oczy powrót Pana na Syjon. Wj 33,20+ Ez 43,1-5

9 Zabrzmijcie radosnym śpiewem, wszystkie ruiny Jeruzalem! Bo Pan pocieszył swój lud, odkupił Jeruzalem. 10 Pan obnażył już swe ramię święte na oczach wszystkich narodów; i wszystkie krańce ziemi zobaczą zbawienie naszego Boga. 

11 Dalej, dalej! Wyjdźcie stąd! Nie dotykajcie nic nieczystego! Wyjdźcie spośród niego! Oczyśćcie się, wy, którzy niesiecie naczynia Pańskie! 2Kor 6,17; Jr 51,45; Ap 18,4

52,11. Naczynia Pańskie. Naczynia Pańskie były naczyniami świątynnymi, które przewieziono do Babilonu po zdobyciu Jerozolimy (na temat konkretnych naczyń zob. komentarz do 2 Krn 4). Powróciły one do miasta w okresie perskim. W pałacu Sennacheryba w Niniwie znajdowało się wiele cennych przedmiotów zabranych z judejskiej twierdzy Lakisz.

12 Bo wyjdziecie nie jakby w nagłym pośpiechu ani nie pójdziecie jakby w ucieczce. Pan bowiem pójdzie przed wami i Bóg Izraela zamknie wasz pochód. Wj 12,31-34; Wj 12,39 Wj 13,21; Wj 14,19 Iz 42,1+; Ps 22; Mdr 2,12-24

52,12 Nowe Wyjście — podobnie jak pierwsze (Wj 14,19) — dokonuje się pod osłoną Boga. Nie będzie to jednak wyjście w pośpiechu (Wj 12,11) ani żadna ucieczka (14,5), lecz uroczysty pochód, w którym będą niesione już nie klejnoty zabrane Egipcjanom, ale zwrócone przez Cyrusa święte naczynia świątynne.

Czwarta pieśń Sługi Pańskiego: Jego cierpienia, śmierć i chwała

13 Oto się powiedzie mojemu Słudze, wybije się, wywyższy i bardzo wyrośnie. Flp 2,9; Ef 1,20-21; J 12,32+

52,13—53,12 W czwartej pieśni Sługi następuje powrót do tematu cierpienia (por. Ps 22). Prześladowania, znoszone przez Sługę z wielką cierpliwością (53,7), są skandalem dla patrzących (52,14-15; 53,2-3.7-9), w rzeczywistości jednak — wstawiennictwem i ekspiacją za grzech (53,4.6.8.10-12). — Ta pieśń — jak się wydaje — jest dialogowana: Jahwe wypowiada przepowiednię (w. 13-15), później zabierają głos królowie albo ludy (53,1-10), by opisać cierpienia Sługi i być może usprawiedliwić się, że nie zrozumiały ich sensu, wreszcie Bóg ogłasza rozstrzygnięcie korzystne dla Sługi (53,11-12).

14 Jak wielu osłupiało na Jego widok – tak nieludzko został oszpecony Jego wygląd i postać Jego była niepodobna do ludzi – Mt 27,29-31; J 19,5

52,14 Drugi stych w BJ: „jego wygląd nie był już (wyglądem) człowieka”. Dosł.: „jego wygląd (był) zniekształceniem, (aż) nie był on już człowiekiem”. Sformułowanie trudne, potwierdzone jednak paralelizmem.

— na Jego widok. Według Targumu i przekładu syr. Tekst hebr.: „na twój widok”.

52,14. Zmaltretowany król. Podczas babilońskiego święta Akitu (Nowy Rok) król miał „ująć rękę Bela” (Marduka) i ogłosić swoją niewinność, podając się za sprawiedliwego monarchę. Piątego dnia trwającego jedenaście dni święta prowadzono króla przed najwyższego kapłana, który pozbawiał go królewskich insygniów (buławy' i berła) i uderzał w policzek. Później targał władcę za uszy i zmuszał, by padł na ziemię przed Mardukiem.

15 tak mnogie narody się zdumieją, królowie zamkną przed Nim usta, bo ujrzą coś, czego im nigdy nie opowiadano, i pojmą coś niesłychanego. Rz 15,21

52,15 się zdumieją. Według grec. Tekst hebr.: „pokropi”(?).

Iz 53

1 Któż uwierzy temu, cośmy usłyszeli? Komu się ramię Pańskie objawiło? J 12,38; Rz 10,16

53,1 Od tego wiersza przemawia wspólnota i obwieszcza los Sługi, a jest to objawienie nowe i prawie nie do wiary. Zdziwienie i początkowe niezrozumienie (w. 3b, 4b, 6, 8) ustąpią jednak, a ich miejsce zajmie lepsze pojmowanie: te cierpienia mają tylko jeden cel, a mianowicie zbawienie wielu (w. 11-12).

2 On wyrósł przed nami jak młode drzewo i jakby korzeń z wyschniętej ziemi. Nie miał on wdzięku ani też blasku, aby [chciano] na niego popatrzeć, ani wyglądu, by się nam podobał.

53,2 W 11,1.10 obrazy odrośli i korzenia towarzyszyły radosnej zapowiedzi Mesjasza Dawidowego. Tutaj przywołują one aspekt pokory i nędzy Sługi.

3 Wzgardzony i odepchnięty przez ludzi, Mąż boleści, oswojony z cierpieniem, jak ktoś, przed kim się twarz zakrywa, wzgardzony tak, iż mieliśmy go za nic. Ps 22,7-8

4 Lecz on się obarczył naszym cierpieniem, on dźwigał nasze boleści, a my uznaliśmy go za skazańca, chłostanego przez Boga i zdeptanego. Mt 8,17 Hbr 2,10

53,4. Leczenie chorób. Ugarycki mit o zmaganiach Baala i Mota zawiera opowieść o Rapiuma (wybawicielach lub uzdrowicielach) prowadzonych przez Baala, który wzbudzali ludzi z martwych. Ci otaczani czcią przodkowie mieli podejmować interwencje w imieniu żyjących. Leczyli śmiertelne choroby, pomagali w problemach z niepłodnością i chronili ludzi przed złem społecznym.

5 Lecz on był przebity za nasze grzechy, zdruzgotany za nasze winy. Spadła nań chłosta zbawienna dla nas, a w jego ranach jest nasze uzdrowienie. 2Kor 5,21; Ga 3,13; Rz 4,25 1P 2,24 Ez 34; 1P 2,25 2Kor 5,21

6 Wszyscy pobłądziliśmy jak owce, każdy z nas się zwrócił ku własnej drodze, a Pan obarczył go winami nas wszystkich. 

7 Dręczono go, lecz sam pozwolił się gnębić, nawet nie otworzył ust swoich. Jak baranek na rzeź prowadzony, jak owca niema wobec strzygących ją, tak on nie otworzył ust swoich. Mt 26,63; 1P 2,23 Dz 8,32-33; J 1,29+; Jr 11,19

53,7 Prawdopodobnie do tego wiersza, połączonego z w. 4, czyni aluzję Jan Chrzciciel, gdy przedstawia Jezusa jako „Baranka Bożego, który gładzi grzech świata” (J 1,29). Zauważono, że aram. talja’ to zarówno baranek, jak i sługa. Możliwe, że Poprzednik rozmyślnie użył tego słowa, jednak piszący po grec. ewangelista musiał dokonać wyboru.

53,7. Jak owca niema wobec strzygących ją. Starożytne teksty często opisują owcę, która w milczeniu poddaje się strzyżeniu. Strzyżenie owiec odbywało się raz w roku, na wiosnę. Używano w tym celu specjalnych nożyc wynalezionych ok. 1000 przed Chr. Jeden człowiek potrafił ostrzyc 20-30 owiec w ciągu dnia.

8 Po udręce i sądzie został usunięty; a kto się przejmuje jego losem? Tak! Zgładzono go z krainy żyjących; za grzechy mego ludu został zbity na śmierć.

53,8 jego losem? BJ: „Wśród jego współczesnych”. Hebr. słowo znaczy „pokolenie” jako okres jednego życia, a odnosi się również do tych, którzy w tym okresie żyją, natomiast nigdy nie oznacza narodzin albo pochodzenia. Dlatego sens sugerowany w grec. i łac. („kto wypowie jego pochodzenie”), a przez Ojców Kościoła kojarzony z odwiecznymi narodzinami Słowa albo z cudownym poczęciem Jezusa nie jest ścisłym tłumaczeniem tekstu hebr. Proponowano poprawienie tekstu, ten jednak jest potwierdzony przez wszystkich świadków tekstu. — mego ludu. Według tekstu masoreckiego. BJ: „jego ludu”, według 1 QIza.

— został zbity. nugga, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: nega, „uderzenie”.

9 Grób mu wyznaczono między bezbożnymi, i w śmierci swej był [na równi] z bogaczem, chociaż nikomu nie wyrządził krzywdy i w jego ustach kłamstwo nie postało. Mt 27,38p Mt 27,60 1P 2,22

53,9 w śmierci swej. Lekcja bemotâw za tekstem masoreckim. BJ: „jego grób”, bômatô, według 1 QIza. — Według przepowiadania chrześcijańskiego byłaby to zapowiedź grobu Józefa z Arymatei, „człowieka zamożnego” (Mt 27,57-60). Tekst pozostaje trudny i wielu poprawia aszîr, „bogaty”, na oseh ra, „złoczyńca”.

10 Spodobało się Panu zmiażdżyć go cierpieniem. Jeśli on wyda swe życie na ofiarę za grzechy, ujrzy potomstwo, dni swe przedłuży, a wola Pańska spełni się przez niego.

53,10 Jeśli on wyda... na ofiarę. Według Wulgaty. Tekst hebr.: „jeśli ofiarujesz” albo „jeśli (jego dusza) złoży (ofiarę)”.

53,10. Ofiara za grzechy. Ofiara zadośćuczynienia była tradycyjnie nazywana ofiarą za grzechy. Chociaż hebrajski termin, który został tutaj użyty, jest słusznie tłumaczony jako „wina”, pełnił on bardziej techniczną funkcję w ramach systemu ofiarnego. Ten rodzaj ofiary miał zaradzić szczególnego rodzaju przestępstwom - wiarołomstwu lub świętokradztwu. Przez wiarołomstwo należy rozumieć zerwanie przymierza, zaś świętokradztwo oznaczało zbezczeszczenie świętego miejsca lub przedmiotu. Zob. komentarz do Kpł 5,14-16. W tym kontekście przyczyną złożenia ofiary za grzechy było najprawdopodobniej naruszenie przymierza przez Izraela.

53,4-10. Obrzędy zastąpienia na Bliskim Wschodzie. W Asyrii, gdy pojawiał się zły omen (zwykle zaćmienie słońca) ostrzegający przed okolicznościami niepomyślnymi dla króla, wykonywano czasami rytuał zastąpienia władcy. Dowody stosowania tego obrzędu pochodzą głównie z okresu panowania Assarhaddona na początku VII w. przed Chr., był on jednak praktykowany od tysięcy lat. U jego podstaw kryła się zasada, że zło można przenieść z jednego człowieka na drugiego. Kiedy pojawiało się niebezpieczeństwo, król zastępowany był przez swój substytut - to jego dosięgał zły los. Czasami rolę królewskiego zastępcy odgrywał człowiek pozbawiony znaczenia, niekiedy nawet fizycznie lub umysłowo upośledzony. Wynoszono go do najwyższej godności na okres nawet stu dni, chociaż zwykle ten okres był krótszy. W tym czasie prawdziwy władca przebywał we względnym odosobnieniu (jakby na wygnaniu) i uczestniczył w licznych rytuałach oczyszczenia, zaś zastępca zasiadał na tronie niczym król. Ukazywano go jako pasterza (był to tytuł powszechnie stosowany w odniesieniu do królów Mezopotamii), lecz przypominał raczej owcę prowadzoną na rzeź. Pod koniec tego okresu królewski zastępca był uśmiercany, by wykonać wyraźny zamysł bogów. Omeny miały potwierdzać, że jego zabicie było wolą bóstw. W jednym ze starożytnych tekstów napisano, że umierał, by ocalić króla i księcia następcę tronu. Wówczas wyprawiano mu wielki państwowy pogrzeb i wykonywano egzorcyzmy (obejmujące obmycie i pokropienie), by unieważnić działanie złych omenów i wydłużyć dni życia faktycznego króla.

11 Po udrękach swej duszy ujrzy światło i nim się nasyci. Sprawiedliwy mój Sługa usprawiedliwi wielu, ich nieprawości on sam dźwigać będzie. Rz 3,26

53,11 światło. Za grec. i 1 QIza. W tekście hebr. pominięte. — Jahwe zabiera teraz głos i tłumaczy tajemnicę cierpienia „sprawiedliwego Sługi”: nie cierpi on za własne winy, ale się obarcza zbrodniami wielu ludzi i wstawia się za nimi.

12 Dlatego w nagrodę przydzielę mu tłumy, i posiądzie możnych jako zdobycz za to, że siebie na śmierć ofiarował i policzony został pomiędzy przestępców. A on poniósł grzechy wielu i oręduje za przestępcami. Ps 2,8; Kol 2,15 Mk 15,28; Łk 22,37; 1P 2,24; J 1,29+; Rz 4,25

Iz 54

Chwalebna przyszłość Jerozolimy

1 Śpiewaj z radości, niepłodna, która nie rodziłaś, wybuchnij weselem i wykrzykuj, która nie doznałaś bólów porodu! Bo liczniejsi są synowie porzuconej niż synowie mającej męża, mówi Pan. Ga 4,27; 1Sm 2,5; Ps 113,9; Jr 10,20

54,1-10 By opisać kontrast między próbami, jakim była poddana Jerozolima, a jej bliską odbudową, prorok używa pewnych tradycyjnych obrazów, a mianowicie obrazu niepłodnej żony, która się staje płodna (por. 1 Sm 2,5; Ps 113,9), oraz kobiety odrzuconej, a potem na nowo przyjętej (por. Oz 2,4.16-17), podkreśla jednak bardziej powrót do łaski, podczas gdy dawni prorocy widzieli przede wszystkim karę (por. Oz 1-3; Jr 3,1.6-12; Ez 16; 23). Św. Paweł (Ga 4,27) odnosi pierwszy wiersz do Kościoła — Nowej Jerozolimy.

2 Poszerz przestrzeń twego namiotu, rozciągnij płótna twego mieszkania, nie krępuj się, wydłuż twe sznury, wbij mocno twe paliki! Iz 33,20; Iz 49,20; Iz 26,15

54,2 rozciągnij. Według przekładów starożytnych. Tekst hebr.: „niech rozciągnie”.

54,2. Powiększenie namiotów. Syjon ukazany został tutaj za pomocą patriarchalnego obrazu namiotu. Podobnie jak matka, która została obdarzona błogosławieństwem licznego potomstwa, Syjon potrzebuje przestronnego namiotu. Namioty wykonywane były z ręcznie tkanych pasów o szerokości 90 cm, wykonanych z czarnej koziej sierści. Gdy rodzina powiększała się, doszywano dodatkowe pasy tkaniny. Sznury rozciągające się od masztów środkowych do masztów na rogach musiały być dłuższe, zaś paliki - wykonane z mocnego, grubego drzewa, zdolnego utrzymać ciężar namiotu.

3 Bo się rozprzestrzenisz na prawo i lewo, twoje potomstwo posiądzie narody oraz zaludni opuszczone miasta.

Miłość Pańska

4 Nie lękaj się, bo już się nie zawstydzisz, nie wstydź się, bo już nie doznasz pohańbienia. Raczej zapomnisz o wstydzie twej młodości. I nie wspomnisz już hańby twego wdowieństwa.

54,4. Wstyd młodości, hańba wdowieństwa. Użyta tutaj metafora została wyjaśniona w wersecie 6. Kobieta, która nie mogła począć i rodzić dzieci, była w kulturze świata starożytnego uważana za dotkniętą karą bogów - niezdolna wypełnić celu, dla którego wyszła za mąż, i dlatego narażona na odrzucenie i porzucenie przez męża. Hebrajskie słowo przetłumaczone tutaj jako „młodość” oznacza tę, która nie urodziła jeszcze dziecka. Jej hańbą jest niepłodność. Jest wdową, ponieważ została porzucona przez męża (zezwalała na to większość kontraktów małżeńskich), dlatego stała się celem wyrzutów i miała niewielką nadzieję na powtórne zamążpójście. Była też pozbawiona krótkoterminowej opieki męża oraz wsparcia w starości, którego mogłaby oczekiwać od dzieci.

5 Bo małżonkiem twoim jest twój Stworzyciel, któremu na imię – Pan Zastępów; Odkupicielem twoim – Święty Izraela, nazywają Go Bogiem całej ziemi. Oz 1,2+

6 Zaiste, jak niewiastę porzuconą i zgnębioną na duchu, wezwał cię Pan. I jakby do porzuconej żony młodości mówi twój Bóg: Iz 49,14-15

7 Na krótką chwilę porzuciłem ciebie, ale z ogromną miłością cię przygarnę. 

8 W przystępie gniewu ukryłem przed tobą na krótko swe oblicze, ale w miłości wieczystej nad tobą się ulitowałem, mówi Pan, twój Odkupiciel. Ps 30,6 Iz 60,10 Iz 41,14+

54,8 w miłości wieczystej. Ta relacja Boga do Jego ludu (por. 43,4; Pwt 4,37; 10,15; Jr 31,3; So 3,17; Ml 1,2), podobna do miłości ojca względem dzieci (Iz 1,2; 49,14-16; Jr 31,20; Oz 2,25; 11,1n), do namiętnego uczucia, jakie mężczyzna żywi do kobiety (Iz 62,4-5; Jr 2,2; 31,21-22; Ez 16,8.60; Oz 2,16-17.21-22; 3,1), objawia się tu w całej swej darmowości (por. 1 J 4,10.19), w swej niezłomnej wierności (por. Rz 11,29) i stwórczej potędze (por. 1 J 3,1-2).

9 Dzieje się ze Mną tak, jak za dni Noego, kiedy przysiągłem, że wody Noego nie spadną już nigdy na ziemię; tak teraz przysięgam, że się nie rozjątrzę na ciebie ani cię gromić nie będę. Rdz 9,11

10 Bo góry mogą się poruszyć i pagórki się zachwiać, ale miłość moja nie odstąpi ciebie i nie zachwieje się moje przymierze pokoju, mówi Pan, który ma litość nad tobą. Jdt 16,15 Rz 11,29 Ap 21,2; Ap 21,10-27; Iz 60,17-18; Tb 13,17

Nowa Jerozolima

11 O nieszczęśliwa, wichrami smagana, niepocieszona! Oto Ja osadzę twoje kamienie na malachicie i fundamenty twoje na szafirach.

54,11-17 Nie mamy tu do czynienia z realistycznym opisem jak w Ez 40-48, ale z symboliczną wizją przyszłego blasku Jerozolimy. Temat ten z pewnymi niuansami zostanie podjęty w ostatniej części Iz (60; 62; 65,16-25), a na zupełnie nowej płaszczyźnie — w Ap 21,2.10-27.

54,11. Osadzę twoje kamienie na turkusach [BT: „na malachicie”] i fundamenty twoje na szafirach. Hebrajski tekst można też przetłumaczyć „na antymonitach/malachitach”, z których wykonywano zaprawę stosowaną szczególnie w przypadku mozaik. Wyraz przetłumaczony jako „szafir” jest powszechnie uważany za określenie lapis lazuli - pięknego, błękitnego, wysoko cenionego minerału. Droga procesji wiodąca przez sławną bramę Isztar w Babilonie ozdobiona była misternymi mozaikami ułożonymi na tle cegieł o niebieskiej barwie, co nadawało jej wygląd lapisu. W starożytnej kompozycji nazywanej Proroctwem Unik czytamy, że przyszły władca zbuduje mu bramy z lapis lazuli.

12 Uczynię blanki twych murów z rubinów, bramy twoje z górskiego kryształu, a z drogich kamieni – całe obramowanie twych murów.

54,12. Opis bramy. Opis zbliżającego się pochodu w wersecie 11 prowadzi do części poświęconej bramie. Hebrajskie słowo przetłumaczone jako „blanki” znaczy dosłownie „słońca” i najprawdopodobniej odnosi się do okrągłych, wypolerowanych tarcz używanych jako krenelaże (zwieńczenie murów obronnych) na szczycie wież stojących obok bramy. Widać owe tarcze na całej długości muru przedstawiającego umocnienia Lakisz na reliefie Sennacheryba (zob. też Ps 84,11 na temat związku słońca i tarczy). Użyte w niektórych przekładach słowo „rubinowe” [BT: „z rubinów”] jest czystym domysłem; inni badacze opowiadają się za jaspisem. Ten hebrajski wyraz pojawia się jedynie tutaj i w Ez 27,16, gdzie oznacza jeden z towarów sprowadzanych z Aramu. Polerowana czerwonawa miedź była popularnym materiałem używanym do zdobienia starożytnych bram, nadawałaby się też na przypominające słońce tarcze. Elementy kamienne wchodzące w skład kompleksu bram były wykonane z jakiegoś lśniącego kamienia. Słowo przetłumaczone jako „mury” jest terminem technicznym oznaczającym niskie mury okalające wewnętrzne przejście przez kompleks bram (zob. Ez 40,12). Opisano je tutaj jako wykonane „z drogich kamieni” - misternie rzeźbionych bloków zawierających, być może, elementy mozaiki.

13 Wszyscy twoi synowie będą uczniami Pana, wielka będzie szczęśliwość twych dzieci. J 6,45; Jr 31,33-34

14 Będziesz mocno osadzona na sprawiedliwości. Daleka bądź od trwogi, bo nie masz się czego obawiać, i od przestrachu, bo nie ma on przystępu do ciebie. Iz 1,26+

15 Oto jeśli nastąpi napaść, nie będzie to ode Mnie. Kto na ciebie napada, potknie się z twej przyczyny. 16 Oto Ja stworzyłem kowala, który dmie na ogień rozżarzonych węgli i wyciąga z niego broń, by ją obrobić. Ja też stworzyłem niszczyciela, aby siał zgubę. 17 Wszelka broń ukuta na ciebie będzie bezskuteczna. Potępisz wszelki język, który się zmierzy z tobą w sądzie. Takie będzie dziedzictwo sług Pana i nagroda ich słuszna ode Mnie – wyrocznia Pana.

54,17. Niezwyciężona Jerozolima. Do czasu szturmu asyryjskiego w 701 przed Chr. w Judzie istniało przekonanie, że Jerozolima jest miastem niezdobytym, które nie ulegnie atakom wrogów. Wyobrażenie to okazało się fałszywe, ponieważ Babilończycy zdobyli i zniszczyli miasto (605-596 przed Chr.). Izajasz powiada teraz, że w przyszłości Jerozolima stanie się naprawdę niezwyciężona.

Iz 55

Pokarm dla biednych

1 O, wszyscy spragnieni, przyjdźcie do wody, przyjdźcie, choć nie macie pieniędzy! Kupujcie i spożywajcie, dalejże, kupujcie bez pieniędzy i bez płacenia za wino i mleko! J 4,1+ Ap 21,6; Ap 22,17

55,1-11 Ostatnie napomnienie, by uczestniczyć w dobrach nowego przymierza (w. 1-5) i nawrócić się, póki jeszcze czas (w. 6-11). W w. 1-2 przypomnienie o zaproszeniu na ucztę Mądrości (Prz 9,1-6).

2 Czemu wydajecie pieniądze na to, co nie jest chlebem? I waszą pracę – na to, co nie nasyci? Słuchajcie Mnie, a jeść będziecie przysmaki i dusza wasza zakosztuje tłustych potraw. Prz 9,3-6; Syr 24,18-21; J 6,35

3a Nakłońcie uszu i przyjdźcie do Mnie, posłuchajcie Mnie, a dusza wasza żyć będzie. 2Sm 7,1+ Dz 13,34; Ap 1,5+

55,3 Na temat tego wiekuistego przymierza (59,21; 61,8), które jest także nowym przymierzem, por. Jr 31,31-34. Przypomnienie obietnic danych Dawidowi (2 Sm 7,5-16) występuje tylko tu u Deutero-Izajasza — dalekiego od myśli o wznowieniu monarchii.

Nowe Przymierze

3b Zawrę z wami wieczyste przymierze; niezawodne są łaski dla Dawida. 

4 Oto ustanowiłem go świadkiem dla ludów, dla ludów wodzem i rozkazodawcą. 

5 Oto zawezwiesz naród, którego nie znasz, i ci, którzy cię nie znają, przybiegną do ciebie ze względu na Pana, twojego Boga, przez wzgląd na Świętego Izraela, bo On ci dodał chwały.

Bliskość i wielkość Pana

6 Szukajcie Pana, gdy się pozwala znaleźć, wzywajcie Go, dopóki jest blisko! Oz 5,6; Am 5,4+ Ps 145,18; Pwt 4,7

7 Niechaj bezbożny porzuci swą drogę i człowiek nieprawy swoje knowania. Niech się nawróci do Pana, a Ten się nad nim zmiłuje, do Boga naszego, gdyż hojny jest w przebaczaniu. Łk 15,20; Za 1,3

8 Bo myśli moje nie są myślami waszymi ani wasze drogi moimi drogami – wyrocznia Pana. 

9 Bo jak niebiosa górują nad ziemią, tak drogi moje – nad waszymi drogami i myśli moje – nad myślami waszymi. Ps 103,11

55,8-9. Rozróżnienie pomiędzy drogami bogów i śmiertelników. W mitologii Bliskiego Wschodu istniała ciągłość pomiędzy światem bogów i światem ludzi. Istniała też hierarchia boskości. Na przykład, na szczycie mezopotamskiego panteonu znajdowała się rada złożona z siedmiu bogów, później zaś byli bogowie prywatni, aniołowie, demony, herosi (ludzie, który dostąpili pozycji półbogów) i, na koniec, istoty ludzkie. Nawet najwyższe bóstwa charakterem i sposobem postępowania przypominały ludzi, podlegały też wielu prawom i ograniczeniom, które dotyczyły ich ziemskich odpowiedników. Nie byli bogowie wyniesieni ponad świat naturalny ani transcendentni wobec niego, tak jak pojmowano Jahwe. Byli raczej elementem porządku naturalnego. Mimo to stwierdzenia podobne do padającego w tym fragmencie pojawiają się w literaturze mezopotamskiej. Literatura mądrościowa ukazuje drogi bogów jako niezbadane. W Enuma Elisz ogłoszenie pięćdziesięciu imion Marduka służy opisaniu jego dróg.

Skuteczność słowa Pańskiego

10 Zaiste, podobnie jak ulewa i śnieg spadają z nieba i tam nie powracają, dopóki nie nawodnią ziemi, nie użyźnią jej i nie zapewnią urodzaju, tak iż wydaje nasienie dla siewcy i chleb dla jedzącego, 2Kor 9,10

11 tak słowo, które wychodzi z ust moich, nie wraca do Mnie bezowocne, zanim wpierw nie dokona tego, co chciałem, i nie spełni pomyślnie swego posłannictwa. J 1,1+; Mdr 18,14-15; Za 1,5-6; Am 8,11

55,11 Słowo Jahwe jest podobne do posłańca, który powraca dopiero wtedy, gdy wypełni swoją misję. Zostało tu uosobione, jak gdzie indziej Mądrość (Prz 8,22+; Mdr 7,22+) albo Duch (Iz 11,2+).

55,11. Słowo, które wychodzi z ust moich, nie wraca do Mnie bezowocne. Suwerenne panowanie znajdowało odzwierciedlenie również w poleceniach i rozkazach bogów, którym nie można się było oprzeć, które zawsze były skuteczne. Już w sumeryjskim micie Lugal-e Ninurta wysławiany jest jako ten, którego rozkazy są niezmienne, zaś decyzje - wiernie wypełniane.

Zakończenie księgi: Radosny powrót z wygnania

12 O tak, z weselem wyjdziecie i w pokoju was przyprowadzą. Góry i pagórki przed wami podniosą radosne okrzyki, a wszystkie drzewa polne klaskać będą w dłonie.

55,12-13 Jest to zakończenie całej Księgi Pocieszenia — podjęcie tematu nowego Wyjścia: radość powrotu i przemienienie pustyni w żyzną ziemię (por. 43,19; 44,3-4; itd.).

13 Zamiast cierni wyrosną cyprysy, zamiast pokrzyw wyrosną mirty. I będzie to Panu na chwałę, jako znak wieczysty, niezniszczalny! Iz 41,19; Iz 44,3-4

55,13. Ponowne zalesienie. Zob. komentarz do Iz 41,19.

Iz 56

KSIĘGA TRIUMFU

Przyjęcie pogan przez Pana

1 Tak mówi Pan: Zachowujcie prawo i przestrzegajcie sprawiedliwości, bo moje zbawienie już wnet nadejdzie i moja sprawiedliwość ma się objawić. Iz 46,13; Iz 51,6; Iz 51,8

56,1—66,24 Na temat tej ostatniej części Iz zob. Wstęp s. 1019.

56,1-8 Proroctwo rytmizowaną prozą, napisane prawdopodobnie po powrocie z wygnania. Autor — wierny tradycjom licznych wielkich proroków (por. przyp. 45,14-19) — zapowiada, że wkrótce będzie się dopuszczać do judaizmu prozelitów cudzoziemców pod warunkiem ich „wiernego przywiązania do przymierza” (w. 4 i 6), w czym winno się zawierać obrzezanie, znak tegoż. Restrykcje przewidziane w Pwt 23,2-9 są zniesione, zwłaszcza te dotyczące eunuchów (tu w. 3-4).

2 Błogosławiony człowiek, który tak czyni, i syn człowieczy, który się stosuje do tego, czuwając, by nie pogwałcić szabatu, i pilnując swej ręki, by się nie dopuściła żadnego zła. Iz 58,13n; Wj 20,8+

56,2. Przestrzeganie szabatu. Zwyczaj szabatu nie ma odpowiedników w innych kulturach Bliskiego Wschodu; jest zjawiskiem odrębnym od innych wzorców czy rytmów obserwowanych w świecie naturalnym. Podobny termin pojawia się w tekstach babilońskich na oznaczenie dnia pełni księżyca, kiedy to król sprawował osobisty nadzór nad rytuałami pojednania z bóstwem; nie był to jednak dzień wolny od pracy i miał niewiele wspólnego z szabatem obchodzonym przez Izraelitów. W Mezopotamii pewne dni miesiąca, uważane za pechowe, były zwykle oddzielone od siebie okresem siedmiu dni (np. siódmy dzień miesiąca, czternasty dzień miesiąca itd.). W Izraelu szabat nie był obchodzony w określone dni miesiąca, lecz obchodzono go zwyczajnie co siedem dni. W okresie niewoli babilońskiej szabat stał się najważniejszym wyróżnikiem społeczności czcicieli Jahwe, a zatem w konsekwencji jednym z centralnych tematów w powygnaniowym judaizmie (także w czasach Jezusa).

3 Niech cudzoziemiec, który się przyłączył do Pana, nie mówi tak: Z pewnością Pan wykluczy mnie ze swego ludu. Rzezaniec także niechaj nie mówi: Oto ja jestem uschłym drzewem. Wj 12,48+

4 Tak bowiem mówi Pan: Rzezańcom, którzy przestrzegają moich szabatów i opowiadają się za tym, co Mi się podoba, oraz trzymają się mocno mego przymierza, Mdr 3,14-15

5 dam w moim domu i w moich murach stelę oraz imię lepsze od [imienia] synów i córek, dam im imię wiekuiste i niezniszczalne. 1Sm 1,8 Ap 2,17; Ap 3,5

56,5 dam im. Według 1 QIza oraz przekładów starożytnych. Tekst hebr.: „dam mu”.

56,4-5. Eunuchowie służący w świątyni. To hebrajskie słowo mogło oznaczać pierwotnie urzędników dworskich, później jednak używano go na określenie eunuchów. Eunuchowie byli wysoko cenieni w służbie państwowej i spełniali w niej różnorodne funkcje. Wielkie zapotrzebowanie na eunuchów przyczyniło się do dawania młodych chłopców w daninie Persji, by mogli zostać wykastrowani i przygotowani do pełnienia służby publicznej. Nie mieli oni rodzin, które odrywałyby ich uwagę od służby królowi. Zwykle powierzano im nadzór nad królewskim haremem. Jako kastraci nie stanowili zagrożenia dla znajdujących się w nim kobiet, nie mogli też mieć z nimi dzieci, które można by potem wziąć za królewskich potomków. Rzadziej uczestniczyli w spiskach, ponieważ nie mieli potomka, którego chcieliby umieścić na tronie. Przed okresem perskim eunuchowie (lub, lepiej, kastraci) pełnili urzędy państwowe w Asyrii, Urartu i Medii, ale pierwotnie nie mieli prawa wstępu do społeczności Izraela (Pwt 23,1). Kontekst Iz 56,6 wyraźnie wskazuje, że urzędnicy ci nie mogli mieć dzieci, Pan jednak troszczył się o nich.

6 Cudzoziemców zaś, którzy się przyłączyli do Pana, ażeby Mu służyć i aby miłować imię Pana i zostać Jego sługami – wszystkich zachowujących szabat bez pogwałcenia go i trzymających się mocno mojego przymierza, Iz 18,7+

7 przyprowadzę na moją świętą górę i rozweselę w moim domu modlitwy. Całopalenia ich oraz ofiary będą przyjęte na moim ołtarzu, bo dom mój będzie nazwany domem modlitwy dla wszystkich narodów. Ps 15,1; 1Krl 8,41-43 Mt 21,13p

56,7 Ostatnie zdanie tego wiersza, cytowane przez Jezusa w poważnych okolicznościach życia (Mt 21,13p), zapowiada podwójną nowość: modlitwa staje się wartością większą niż ofiary, i to nawet w świątyni, a także są do niej zaproszone wszystkie narody.

8 Wyrocznia Pana Boga, który gromadzi wygnańców Izraela: Jeszcze mu innych zgromadzę oprócz tych, którzy już zostali zgromadzeni.

56,8 Zawarta tu mała przepowiednia ze swoim specjalnym wstępem jest potwierdzeniem tego, co powiedziano wyżej: owi „inni” to raczej prozelici i eunuchy niż członkowie diaspory spoza Babilonii.

Niegodni pasterze

9 Wszystkie zwierzęta polne, przyjdźcie, by się napaść, i wy, wszystkie zwierzęta leśne!

56,9. Dzikie zwierzęta jako kara. Dzikie zwierzęta były nieustannym źródłem zagrożenia dla mieszkańców miast. Oczywiście, w tym fragmencie dzikie zwierzęta są metaforą ludzkich „bestii” plądrujących i grabiących mieszkańców miast. Asyryjskie teksty i reliefy z tego okresu ukazują królów polujących na lwy, co było symbolicznym przedstawieniem uwolnienia miasta od plagi dzikich zwierząt. W przypadku jednego z tekstów uczeni sugerują, że zabicie osiemnastu lwów oznacza osiemnaście bram Niniwy i dróg, które z nich wychodzą.

10 Stróże jego wszyscy są ślepi, niczego nie widzą. Oni wszyscy to nieme psy, niezdolne do szczekania; marzą, wylegują się, lubią drzemać. Iz 3,12; Iz 9,15

56,10—57,2 Prorok przeciwstawia tu — jak się zdaje — wysokich przywódców ludu („pasterzy”, którzy są jak leniwe psy) niższym urzędnikom („psom” — faktycznym pasterzom, ale za to żarłocznym i egoistycznym). — Ta przepowiednia, powstała być może przed wygnaniem, rozwija temat, występujący też u Jeremiasza (2,8.26-27; 5,4-5.31; 10,21; 23,1-2.11-12; por. także Ez 8,11-13; 34), a mianowicie temat niegodziwości przywódców Judy w latach poprzedzających wygnanie.

11 Lecz te psy są żarłoczne, nienasycone. Są to pasterze niezdolni do zrozumienia. Wszyscy oni zawrócili na własne drogi, każdy bez wyjątku szuka swego zysku. Ez 34,2; Jr 10,21; Jr 12,10; Jr 23,1-2

56,10-11. Psy w społeczeństwie Izraela. Na Bliskim Wschodzie psy wiodły żywot padlinożerców. Często włóczyły się stadami po rubieżach miast (czasami pojawiały się nawet na jego ulicach), szukając odpadków (Ps 59,7.15). Nazwanie kogoś psem było dotkliwą zniewagą (2 Sm 3,8). Jednak zwierzęta te łączono również często z leczeniem, używano ich też podczas obrzędów oczyszczenia i egzorcyzmów w Mezopotamii i Anatolii. Określenie „pies” było stosowane w odniesieniu do pewnych pracowników kultowych w Izraelu (Pwt 23,19), Fenicji i Anatolii. Niektórzy badacze sądzą, że chodzi o ludzi uprawiających nierząd kultowy. Co dziwne, w Aszkelonie (w Filistei) archeolodzy odkryli cmentarzysko psów liczące ponad siedemset płytkich dołów grobowych, pochodzących z okresu perskiego. Nie ma jednak żadnych dowodów na ich związek z kultem (chociaż psy otaczane były czcią w zoroastryzmie).

12 Chodźcie! Ja wezmę wina; upijmy się sycerą! Jutro będzie podobne do dziś, ponad wszelką miarę. Iz 5,11+; Iz 28,7n

Iz 57

1 Sprawiedliwy ginie, a nikt się tym nie przejmuje. Bogobojni ludzie znikają, a na to nikt nie zwraca uwagi. Tak to się gubi sprawiedliwego, Mdr 4,11

57,1. Śmierć sprawiedliwego jako nagroda, nie kara. Werset ten sugeruje, że po zniknięciu sprawiedliwych w społeczeństwie dokonał się całkowity przewrót. Pewna liczba utworów mądrościowych z Mezopotamii również omawia ten temat. Na przykład babilońska teodycea (tekst podobny do biblijnej Księgi Hioba) zawiera skargę, że człowiek sprawiedliwy cierpi z powodu różnych niesprawiedliwości, zaś człowiek nieprawy może swobodnie czynić zło. Autor narzeka też, że bogowie nie uczynili niczego, by ten problem usunąć. Obecny fragment podaje wyjaśnienie, wskazując, że sprawiedliwy nie jest karany śmiercią, lecz raczej przez nią wybawiany od zła.

2 a on odchodzi, by zażywać pokoju. Spoczywa na swym łożu ten, kto postępował uczciwie.

57,2 kto postępował. W BJ l. m. na zasadzie domysłu. W tekście hebr. l. poj.

57,2. Życie pośmiertne upływające w pokoju i odpoczynku. Werset ten jest niejasny, chodzi jednak o to, że śmierć sprawiedliwego wprowadza go w stan spokoju. Nie ma tutaj nadziei nieba, lecz ucieczki przed zgiełkiem. Nawet Szeol jest lepszy od zła panoszącego się na ziemi za sprawą nieprawych.

Bałwochwalstwo Jerozolimy

3 Lecz wy zbliżcie się tutaj, synowie wiedźmy, potomstwo wiarołomnej i nierządnicy!

57,3-13 Przepowiednia ta, podobnie jak poprzednia, może pochodzić z ostatnich lat monarchii, kiedy to praktyki idolatryczne były w Jerozolimie na porządku dziennym. Kontynuowano je w Palestynie także i po wygnaniu (66,3-4.17). Poemat napisany jędrnym stylem proroków VII-VI w. (Jr 1,16; 7,8; itd.; por. Ez 8; Iz 2,6-8). Niektóre aluzje do pewnych szczegółowych rytów idolatrycznych pozostają dla nas niejasne.

57,3. Magia i czary. Czary i cudzołóstwo były związane z politeistycznymi obrzędami religii płodności. W Mezopotamii czarów zwykle zakazywano. Jej mieszkańcy oraz Chetyci wprowadzili rozróżnienie pomiędzy czarną (wrogą) magią, praktykowaną przez czarowników/czarownice, a magią białą (przyjazną), wykonywaną przez legalnych egzorcystów. Czary były karane śmiercią w prawie Środkowego Państwa asyryjskiego. Obejmowały one sporządzanie magicznych eliksirów, figurek i przekleństw mających sprowadzić na ofiarę śmierć, chorobę lub nieszczęście. W Egipcie nie znano przypuszczalnie podziału na magię czarną i białą. Kilka zachowanych tekstów ugaryckich, aramejskich i fenickich wskazuje, że ludy te pojmowały magię i czary podobnie jak ówcześni mieszkańcy Mezopotamii.

4 Z kogo się naśmiewacie? Na kogo otwieracie usta i wywieszacie język? Czyż wy nie jesteście dziećmi przestępstwa, potomstwem nieprawego łoża?

57,4 Na kogo otwieracie usta. Paralelizm każe myśleć raczej o jakimś znaku drwiny niż żarłoczności.

5 Wy, którzy płoniecie żądzą pod terebintami i pod każdym zielonym drzewem, mordujecie dzieci na ofiarę w jarach, w rozpadlinach skalnych. Pwt 12,2+; Jr 2,20 Kpł 18,21+

57,5 Nie jest pewne, czy wspomniane tu ofiary są identyczne z tymi dla Molocha, o których mowa w Kpł 18,21+.

57,5. Płoniecie żądzą pod terebintami. Ogrody na Bliskim Wschodzie często pełniły rolę parków z drzewami owocowymi i drzewami dostarczającymi cienia, arboretum pełniącego rolę przybytku na wolnym powietrzu oraz pięknego otoczenia świętych budowli. Święte drzewa miały ważne miejsce w ówczesnej religii ludowej. Prosty lud wierzył, że kamienie i drzewa mogą być mieszkaniem bóstw. W religii kananejskiej były one symbolem płodności (zob. Pwt 12,2; Jr 3,9; Oz 4,13), chociaż po Kananejczykach pozostało niewiele śladów archeologicznych lub literackich, które pozwalałyby bliżej określić rolę świętych drzew. Nie jest pewnie przypadkiem, że słowo oznaczające dęby (‘elim) może też oznaczać „bogów”. Kananejską boginią płodności była Aszera, zaś drzewa te (lub drewniane słupy) pełniły rolę jej symboli kultowych. Platforma kultowa z Taanak zawiera przedstawienie świętego drzewa z lwami po obydwu stronach, tak jak jest często przedstawiana bogini Aszera. Urodzajność ziemi oddawano symbolicznie za pomocą obrazu złączenia ludzi, które Izajasz określa tutaj jako „żądzę pod terebintami”.

57,5. Ofiary z dzieci. Autorzy biblijni łączą zwykle składanie ofiar z dzieci z praktykowanym przez Fenicjan kultem boga Molocha (zob. komentarz do Kpł 18,21 i 2 Krn 28,3). W starożytnej Kartaginie (kolonii fenickiej w Afryce Północnej) znaleziono dowody składania ofiar z dzieci, np. setki urn zawierających szczątki niemowląt. Odkryto też stele pamiątkowe opisujące rolę dzieci jako ofiar, w języku punickim określanych jako ofiary mik (tj. Molocha). W dokumentach pozabiblijnych niewiele jest jednak dowodów potwierdzających składanie ofiar z dzieci na terenie Syro-Palestyny. Taką wzmianką jest, być może, tekst z Tell Halaf (IX w. przed Chr.) oraz kara zapisana w staroasyryjskich kontraktach prawnych.

6 Gładkie kamienie potoku – oto twój dział, one to, one [są] twoją wylosowaną częścią. Im też w ofierze wylewałaś płyny, ofiarowywałaś obiaty. Czyż mam być z nich zadowolony?

57,6. Gładkie kamienie potoku. Potoki lub wadis były miejscem, w którym składano ofiary z dzieci. Najbardziej znanym - dolina Hinnom położona na zachód od Jerozolimy. Owe wadis stanowiły też tradycyjne miejsce pochówku w Izraelu, a więc wykonywania obrzędów związanych z kultem zmarłych. Jeśli „gładkie kamienie” to poprawny przekład, w tekście może chodzić o wykute w skale grobowce, które znajdowały się w okolicach wadis; bowiem hebrajskie słowo oznaczające wadi może też oznaczać grób lub grobowiec. Inna możliwość wynika z utożsamienia tego rdzenia słownego (przetłumaczonego jako „gładkie kamienie”) z innym, oznaczającym w kilku językach semickich blisko spokrewnionych z językiem hebrajskim „umrzeć, zginąć”. Byłoby to więc nawiązanie do umarłych, którzy zostali pochowani w wadis i stali się obiektem kultu. Aluzja na temat kultu zmarłych pojawia się w późniejszej części tego wersetu.

57,6. W ofierze wylewałaś płyny, ofiarowałaś obiaty. Z powodu silnie rozwiniętego kultu przodków przenikającego wiele kultur Bliskiego Wschodu (potwierdza to choćby podkreślenie roli męskiego dziedzica, który w tekstach ugaryckich miał się troszczyć o przybytek ojców) wierzono, że zmarli mogą w pewnym stopniu oddziaływać na żyjących. Sądzono, że wylewanie płynów w intencji zmarłych przodków spowoduje, iż ich duchy dostarczą ochrony i udzielą pomocy żywym. W Babilonie wierzono, że bezcielesny duch (utukki) lub zjawa (etemmu) może być bardzo niebezpieczny, jeśli nie zostanie otoczony właściwą opieką; często broniono się przed nim zaklęciami. Właściwa troska o zmarłych rozpoczynała się od urządzenia im właściwego pochówku, później wymagane były nieprzerwane ofiary i czczenie pamięci tych, którzy odeszli. Pierworodny syn był odpowiedzialny za podtrzymywanie kultu przodków, dlatego otrzymywał w dziedzictwie rodzinne bóstwa (często przedstawiające zmarłych przodków). Taka troska mogła wypływać z wiary (dowodem zasięganie rady przez Saula u czarownicy z Endor), że duchy zmarłych mogą się komunikować z żywymi oraz są w posiadaniu informacji dotyczących przyszłości, które mogą być żywym przydatne. Duchów owych radzono się za pośrednictwem kapłanów, mediów i nekromantów. Działalność taką traktowano jako niebezpieczną, bowiem niektóre duchy były demonami i mogły wyrządzić człowiekowi wielką szkodę. Chociaż trudno jest w pełni zrekonstruować wierzenia Izraelitów dotyczące zmarłych przodków i życia pośmiertnego, wydaje się, że przed wygnaniem istniał w Izraelu kult zmarłych i kult przodków. Wskazują na to przedmioty znajdowane przez archeologów: (1) ustawione pionowo kamienie (,masseboth); (2) kanały wycięte w grobowcach, przeznaczone do składania ofiar zmarłym w postaci pokarmu i napoju (zob. Pwt 26,14; Ps 106,28), a ponadto (3) znaczenie, które przypisywano grobowcom rodzinnym (zob. grób Abrahama i jego potomków w Hebronie), oraz rytuały żałobne wykonywane przy tych grobowcach (zob. Iz 57,7-8; Jr 16,5-7). Lokalny i rodzinny kult przodków został ostatecznie potępiony przez proroków i Prawo.

7 Na górze wielkiej i wysokiej ty rozłożyłaś swe łoże, tam też wstąpiłaś, żeby składać ofiary. Pwt 23,19+

57,7 Aluzja do prostytucji sakralnej naturalistycznych kultów Kanaanu (Lb 25), którą wbrew zakazom (Pwt 23,18-19) niekiedy praktykowano w Izraelu (1 Krl 14,24; 22,47; 2 Krl 23,7; Oz 4,14). W swoich inwektywach przeciw idolatrii prorocy używali słownictwa odnoszącego się do prostytucji, aby za pomocą tego symbolu napiętnować ogólną niewierność Izraela względem Boga, nie mając jednak koniecznie na myśli niemoralnych aktów kultów pogańskich.

57,7. Na górze wielkiej i wysokiej tyś rozłożyła swe łoże. Łoże ustawione na górze jest przypuszczalnie aluzją do kananejskich wyżyn (por. Jr 2,20), na których praktykowany był nierząd kultowy. Podwójne znaczenie hebrajskiego słowa „rozłożyć” przywodzi również na myśl obraz śmierci i grobu.

8 Za bramą i za słupami odrzwi postawiłaś swój znak rozpoznawczy. Tak, z dala ode Mnie się odkrywałaś, weszłaś i rozszerzyłaś swe łoże. Ugodziłaś się o zapłatę z tymi, których łoże umiłowałaś; mnożyłaś z nimi czyny nierządne, patrząc na stelę. Ez 16,15n

57,8 Ów „znak rozpoznawczy” albo „stela” (koniec wiersza) to chyba symbol kultowy. Sens całego wiersza pozostaje niejasny.

57,8. Prostytucja kultowa. Znaczną część tzw. prostytucji kultowej uprawianej na Bliskim Wschodzie mogły stanowić okazjonalne czyny nierządne będące wypełnieniem ślubu (zob. komentarz do Pwt 23,17-18). Teksty opisujące prostytucję kultową pochodzące ze źródeł kananejskich i mezopotamskich są w najlepszym razie niejednoznaczne. Można wyciągnąć z nich wniosek, że nierząd kultowy był niekiedy uprawiany w obrębie kompleksów świątynnych. W Starym Testamencie znajdujemy wiele dowodów urządzania uczt, które prowadziły do ekscesów seksualnych, nie oznacza to jednak, że prostytucja kultowa była uprawiana.

9 Udałaś się do Molocha z olejkiem, użyłaś obficie twych wonnych olejków. Wysłałaś daleko swych gońców, aż do Szeolu się zniżyłaś.

57,9 do Molocha. BJ: „do Meleka”. Melek znaczy „król”. Tytuł nadawany wielu bóstwom semickim. Tutaj chodzi może o Melkarta z Tyru — bóstwo świata podziemnego (por. koniec wiersza).

57,9. Moloch. Stary Testament opisuje Molocha jako bóstwo kananejskie, któremu składano w ofierze dzieci. W literaturze Bliskiego Wschodu - w utworach pochodzących już z III tysiąclecia przed Chr. - zachowały się dowody, że bóg Malik lub Milki był czczony w Ebla i Mari w Syrii. Jego kult istniał również w Asyrii i Babilonii, a także w Ugarit (gdzie występował jako Mik). Z tekstów tych zdaje się wynikać, że Moloch był bóstwem podziemnego świata związanym z kultem zmarłych przodków. Imię Moloch jest przypuszczalnie spokrewnione z semickim rdzeniem słownym oznaczającym „króla”. Zob. komentarz do Iz 57,6, gdzie omawiamy hipotezę, że Moloch miał związek z ofiarami z dzieci składanymi w fenickich koloniach Afryki Północnej (zob. komentarz do Kpł 18,21).

57,9. Oliwka z oliwek i wonności. Nie jest pewne, w jakim celu użyto oliwki z oliwek oraz wonności. Może oliwa z oliwek została złożona w ofierze, zaś wonności służyły do rozpalenia ofiary z kadzidła? Inni komentatorzy wskazują, że substancje te mogły zostać wykorzystane do namaszczania dzieci ofiarowanych Molochowi.

57,9. Wysłałaś daleko swych gońców, aż do Szeolu się zniżyłaś. Owymi gońcami byli ludzie praktykujący nekromancję, radzący się duchów zmarłych w imieniu żyjących. Tacy gońcy udawali się przypuszczalnie do przybytków, w których oddawano cześć mocom podziemnego świata (Szeolu), by rozpoznać ich wolę za pomocą wyroczni. Moloch był bóstwem podziemnego świata.

10 Utrudziłaś się tyloma podróżami, ale nie powiedziałaś: Dosyć! Odnalazłaś żywotność twej siły, dlatego nie osłabłaś. 11 Kogo się lękasz i boisz, że Mnie chcesz oszukać? Nie pamiętasz o Mnie, nie dajesz Mi miejsca w twym sercu. Czyż nie tak? Ja milczę i przymykam oczy, a ty się Mnie nie boisz. 12 Ja objawię twoją sprawiedliwość i twoje czyny nieużyteczne. 

13 Gdy będziesz wołać, niech cię ocalą twe obrzydłe [bożki]! Ale wiatr je wszystkie rozwieje, wicher je porwie. Kto zaś ucieknie się do Mnie, posiądzie ziemię i odziedziczy moją świętą górę. Ps 37,9; Iz 56,7; Iz 60,21; Iz 65,9

57,13. Obrzydłe bożki. W literaturze ugaryckiej termin, który BT tłumaczy jako „obrzydłe bożki”, oznacza duchy zmarłych.

Pociecha dla pobożnych

14 Powiedzą: Budujcie, budujcie, uprzątnijcie drogę, usuńcie przeszkody z drogi mego ludu! Iz 11,16+; Ps 68,5+

57,14-21 Poemat powstały po wygnaniu, który pokazuje Jahwe troszczącego się o słabych i uciśnionych. Na temat duchowości „ubogich Jahwe” por. So 2,3+.

57,14. Budowanie dróg. Zob. komentarz do Iz 40,3.

15 Tak bowiem mówi Wysoki i Wzniosły, którego stolica jest wieczna, a imię Święty: Zamieszkuję miejsce wzniesione i święte, lecz jestem z człowiekiem skruszonym i pokornym, aby ożywić ducha pokornych i tchnąć życie w serca skruszone. Kpł 17,1+ Ps 51,19

16 Bo Ja nie będę wiecznie prowadził sporu ani nie będę zawsze rozgniewany; inaczej zniknęłyby sprzed mego oblicza tchnienie i istoty żyjące, które Ja uczyniłem. Ps 130,3

17 Zawrzałem gniewem z powodu jego występnej chciwości, ukrywszy się w moim gniewie, cios mu zadałem; on jednak szedł zbuntowany drogą swego serca, Iz 54,8+ Wj 15,26

57,17 ukrywszy się. Tzn. albo „ukrywszy mą twarz”, co jest wyrazem niełaski Bożej, albo „nie odsłaniając mojej interwencji”.

18 a drogi jego widziałem. Ale Ja go uleczę i pokieruję nim, i udzielę pociechy jemu samemu i pogrążonym z nim w smutku, 

19 przywołując na wargi ich dziękczynienie: Pokój! Pokój dalekim i bliskim! – mówi Pan – Ja go uleczę. Ef 2,17

57,19 Por. Ef 2,17, gdzie św. Paweł odnosi słowa drugiego stychu do Jezusa i do przepowiadania Ewangelii.

20 Bezbożni zaś są jak morze wzburzone, które się nie może uciszyć i którego fale wyrzucają muł i błoto. Jud 1,13

21 Nie ma pokoju – mówi Bóg mój – dla bezbożnych. Iz 48,22

Iz 58

Prawdziwy post

1 Krzycz na całe gardło, nie przestawaj! Podnoś głos twój jak trąba! Wytknij mojemu ludowi jego przestępstwa i domowi Jakuba jego grzechy!

58,1-12 Wyrocznia powstała po wygnaniu. Apeluje o uczynienie praktyk religijnych wewnętrznymi zgodnie z duchem wielkich proroków (por. Iz 1,10+; Am 5,21+). Tu chodzi o post: w. 5-7 są centrum proroctwa.

2 Szukają Mnie dzień za dniem, pragną poznać moje drogi, jak naród, który kocha sprawiedliwość i nie porzuca prawa swego Boga. Proszą Mnie o sprawiedliwe prawa, pragną bliskości Boga:

58,2. Zasięganie informacji za pomocą wyroczni. Wróżby opierające się na wyroczni były praktykowane w całej Mezopotamii, Anatolii i Egipcie, począwszy od 2000 przed Chr., jako sposób komunikowania się z bóstwem. Czary intuitywne obejmowały zasięganie wyroczni, prorokowanie i sny. Listy z Mari opisują związek Dagona z jego czcicielami: bóstwo przemawia za pośrednictwem wyroczni, snów i ekstatyków, wydaje też polecenia drogą ustną. Dagon komunikuje swoje przesłanie prorokom płci męskiej i żeńskiej oraz zwykłym ludziom. Na przykład pewna niewiasta, imieniem Janana, twierdziła, że Dagon ukazał się jej we śnie, powiadając, że tylko Zimri-Lim (król Mari) może ocalić porwaną dziewczynę, która z nią podróżowała.

3 „Czemu pościliśmy, a Ty nie wejrzałeś? Umartwialiśmy siebie, a Ty tego nie uznałeś?” Otóż w dzień waszego postu wy znajdujecie sobie zajęcie i uciskacie wszystkich swoich robotników. Mt 6,18; Ml 3,14

58,3 Prawo nakazywało post jedynie w Święto Przebłagania (Kpł 23,26-32), jednak w pewnych epokach mnożono dni postu w związku z obchodzeniem rocznic żałoby (Za 7,1-5; 8,18-19) albo by wzywać miłosierdzia Bożego (Jr 36,6.9; Jon 3,5; por. 1 Krl 21,9.12).

4 Otóż pościcie wśród waśni i sporów, i wśród niegodziwego walenia pięścią. Nie pośćcie tak, jak dziś czynicie, żeby się rozlegał zgiełk wasz na wysokości. 5 Czyż to jest post, jaki Ja uznaję, dzień, w którym się człowiek umartwia? Czy zwieszanie głowy jak sitowie i użycie woru z popiołem za posłanie – czyż to nazwiesz postem i dniem miłym Panu? 

6 Czyż nie jest raczej postem, który Ja wybieram: rozerwać kajdany zła, rozwiązać więzy niewoli, wypuścić na wolność uciśnionych i wszelkie jarzmo połamać; Am 5,21+; Mt 25,34-40; Jr 34,8-9 Iz 52,12

7 dzielić swój chleb z głodnym, do domu wprowadzić biednych tułaczy, nagiego, którego ujrzysz, przyodziać i nie odwrócić się od współziomków.

58,3-7. Post. W dokumentach pozabiblijnych niewiele można znaleźć na temat postu. Ogólnie, wzmianki o nim pojawiają się w kontekście żałoby. W Starym Testamencie post jako praktyka religijna ma często związek z zanoszeniem próśb do Boga. Wielkie znaczenie prośby powodowało, iż człowiek był tak zaaferowany swoim stanem duchowym, że sprawy fizyczne schodziły na dalszy plan. W tym sensie akt postu był procesem prowadzącym do oczyszczenia i ukorzenia się przed Bogiem (Ps 69,10; 102,4). Post nie był celem samym w sobie, lecz raczej ćwiczeniem duchowym mającym przygotować człowieka do ważnego wydarzenia.

8 Wtedy twoje światło wzejdzie jak zorza i szybko rozkwitnie twe zdrowie. Sprawiedliwość twoja poprzedzać cię będzie, chwała Pańska iść będzie za tobą. 9 Wtedy zawołasz, a Pan odpowie, wezwiesz pomocy, a On [rzeknie]: Oto jestem! Jeśli u siebie usuniesz jarzmo, przestaniesz grozić palcem i mówić przewrotnie,

58,9. Wskazanie palcem. W starożytnym świecie wskazanie kogoś palcem oznaczało formalne oskarżenie (np. w prawach z Kodeksu Hammurabiego). W utworach związanych z omenami łączy się ten gest z nakładaniem przekleństwa. Tutaj wskazanie palcem oznacza wrogie pomówienie.

10 jeśli podasz twój chleb zgłodniałemu i nakarmisz duszę przygnębioną, wówczas twe światło zabłyśnie w ciemnościach, a twoja ciemność stanie się południem. J 8,12+

58,10 Dosł.: „jeśli dajesz zgłodniałemu twoją duszę (grec: „chleb twojej duszy”), jeśli nasycisz duszę uciśnionego”. Słowo nefesz, tłumaczone na ogół jako „dusza”, znaczy także „pragnienie”, „apetyt”, są więc możliwe różne niuanse i nieraz trudno wybrać spośród nich.

11 Pan cię zawsze prowadzić będzie, nasyci duszę twoją na pustkowiach. Odmłodzi twoje kości, tak że będziesz jak zroszony ogród i jak źródło wody, co się nie wyczerpie. J 4,14

58,11 Odmłodzi. Sens niepewny. Użyty tu czasownik chalac jest — jak się wydaje — pokrewny rzeczownikowi chaluc, „wojownik”, istnieją jednak jeszcze inne możliwe znaczenia, nie mówiąc już o rozmaitych propozycjach poprawek.

12 Twoi ludzie odbudują prastare zwaliska, wzniesiesz fundamenty pokoleń. I będą cię nazywać naprawiaczem wyłomów, odnowicielem uliczek – na zamieszkanie. Iz 61,4; Ne 3n

58,12 Jesteśmy dopiero w początkach odbudowy, z całą pewnością przed wzniesieniem murów za Nehemiasza, być może nawet przed odbudową świątyni, o której tu się nie mówi.

58,12. Odbudowanie starożytnych ruin. Wiele starożytnych miast odbudowano z gruzów. Na przykład Babilon został przynajmniej trzy razy splądrowany i zniszczony przez Asyryjczyków - przez Tukulti-Ninurtę I w XIII w. przed Chr., Sennacheryba w 689 przed Chr. oraz Asurbanipala w 648 przed Chr. Za każdym razem miasto odbudowano, czyniąc je jeszcze świetniejszym niż przedtem.

Szabat

13 Jeśli powściągniesz nogi od przekraczania szabatu, żeby w dzień mój święty spraw swych nie załatwiać, jeśli nazwiesz szabat rozkoszą, a święty dzień Pana – czcigodnym, jeśli go uszanujesz przez unikanie podróży, tak by nie przeprowadzać swej woli ani nie omawiać spraw swoich, Iz 56,2+

58,13-14 To mocne podkreślenie dnia szabatu wygląda na dodane do poprzedniej wyroczni. O szabacie por. Wj 20,8+.

58,13. Znaczenie szabatu. Z późnych utworów rabinackich wynika, że w okresie powygnaniowym szabat przybrał rolę dnia oddzielonego do innych i poświęconego na kult Boży. W tych czasach szabat stal się głównym sposobem wyrażenia lojalności wobec Boga i jego przykazań. W babilońskim hymnie mądrościowym czciciel powiada, że dzień oddawania czci bogu jest dla jego wyznawcy przyjemnością, oraz że rozkoszą i radością jest muzyka służąca chwaleniu bóstwa.

58,13. Szabat. Zwyczaj świętowania szabatu nie posiada znanego odpowiednika w kulturach Bliskiego Wschodu, różni się też od innych świąt swoją niezależnością od powracającego cyklu i rytmu przemian w przyrodzie. Oznacza to, że szabatu nie obchodzono w ściśle wyznaczone dni miesiąca, jego obchody nie były też związane z cyklem księżyca ani z jakimkolwiek innym cyklem obserwowanym w naturze. Szabat obchodzono zwyczajnie siódmego dnia. Chociaż mieszkańcy Mezopotamii nie dzielili czasu na okresy siedmiodniowe, pewne dni miesiąca, uważane za pechowe, były zwykle oddzielone od siebie okresem siedmiu dni (np. siódmy dzień miesiąca, czternasty dzień miesiąca itd.). Podobny termin pojawia się też w tekstach babilońskich jako dzień pełni księżyca, w którym król wykonywał obrzędy pojednania z bóstwem. Nie był to jednak dzień wolny od pracy i niewiele miał wspólnego z szabatem obchodzonym przez Izraelitów. Biblijne prawodawstwo nakazuje nie tyle odpoczynek, co ustanie, przerwanie zwyczajnych czynności związanych z wykonywanym zawodem.

14 wtedy znajdziesz rozkosz w Panu. Ja cię powiodę w triumfie przez wyżyny kraju, karmić cię będę dziedzictwem Jakuba, twojego ojca. Albowiem usta Pańskie to wyrzekły. Pwt 32,13 Iz 1,20; Iz 40,5

58,14. Ja cię powiodę w triumfie przez wyżyny. Starożytne miasta wznoszone były zwykle na wzniesieniu z uwagi na naturalne właściwości obronne miejsca, armie wybierały też wzgórza jako punkty strategiczne umożliwiające sprawowanie kontroli nad danym obszarem. Metafora poprowadzenia na wyżyny oznacza więc zwycięstwo i bezpieczeństwo. Podobnie jak Izrael wstępował na wyżyny, tak jego Bóg dosiadał obłoków. Obraz groźnego Boga burzy przemierzającego niebo na rydwanie z obłoku ma charakter powszechny (Ps 68,5; 104,3; Jr 4,13). Opisy teofanii dokonującej się w scenerii burzy pojawiają się również w tekstach o ugaryckim bogu Baalu. W eposie o Akchat oraz w cyklu opowieści o Baalu i Anat, Baal przedstawiany jest jako „Dosiadający Obłoków”. Wzmianki o atrybutach Baala: wydawaniu poleceń burzy, uderzaniu błyskawicami i udawaniu się na wojnę pod postacią boskiego wojownika pojawiają się nawet w egipskich tekstach z Amarna.

Iz 59

Psalm pokutny: Grzechy Izraela opóźniają zbawienie

1 Nie! Ręka Pana nie jest tak krótka, żeby nie mogła ocalić, ani słuch Jego tak przytępiony, by nie mógł usłyszeć. Iz 50,2+

59,1-20 Liturgia pokutna, o jakiej tu mowa, jest utrzymana w duchu poprzedniego rozdziału i powinna być tak samo datowana: odwleka się spełnienie obiecanego zbawienia, ale winy za to nie ponosi Bóg, gdyż przyczyną są ludzkie grzechy. Właśnie o tym mówią w. 1-2, i to znajduje rozwinięcie w całej reszcie poematu, który zaczyna się aktem oskarżenia (w. 3-8).

2 Lecz wasze winy wykopały przepaść między wami a waszym Bogiem; wasze grzechy zasłoniły Mu oblicze przed wami tak, iż was nie słucha. Pwt 31,17 Iz 1,15

3 Bo krwią splamione są wasze dłonie, a palce wasze – zbrodnią. Wasze wargi wypowiadają kłamstwa, a przewrotności szepcze wasz język. 

4 Nikt nie skarży do sądu ze względu na słuszność i nikt tam szczerze sprawy nie dochodzi; byleby się oprzeć na fałszu i powiedzieć kłamstwo, byle uknuć podstęp i spłodzić niegodziwość. Ps 7,15; Hi 15,35; Mt 3,7+

5 Tłuką jaja żmijowe i tkają pajęczyny; kto zjada te jaja, umiera, gdy je stłucze, wylęga się żmija. 6 Tkaniny ich nie posłużą na ubranie, nie można się przyodziać ich wyrobami. Czyny ich to czyny niegodziwe, dzieło krzywdy jest w ich rękach. 

7 Nogi ich biegną do zbrodni, śpieszą się do rozlania krwi niewinnej. Zamysły ich to zamysły zbrodnicze, spustoszenie i zagłada są na ich drogach. Prz 1,16; Rz 3,15-17

8 Nie znają drogi pokoju, prawości nie ma w ich postępowaniu. Uczynili krętymi swoje własne ścieżki, kto nimi chodzi, nie zazna spokoju. 

9 Dlatego prawo jest od nas daleko i sprawiedliwość do nas nie dociera. Oczekiwaliśmy światła, a oto ciemność, jasnych promieni, a kroczymy w mrokach. J 8,12+; Jr 8,15; Am 5,18-20

59,9 Odpowiedzią na słowo proroka jest wyznanie grzechów wspólnoty, co jeszcze bardziej się uwyraźnia w w. 12-15a.

10 Jak niewidomi obmacujemy ścianę i jakby bez oczu idziemy po omacku. Potykamy się w samo południe jak w nocy, w pełni sił jesteśmy jakby umarli. Pwt 28,29

59,10 w pełni sił. BJ: „między zdrowymi”. Sens dyskutowany. Wyraz przełożony jako „zdrowy” pochodzi chyba od szemen, „tłustość”, ale wielu tłumaczy proponuje rozmaite poprawki. W grec. pominięte.

11 Wszyscy ryczymy jak niedźwiedzie i jak gołębie ciągle jęczymy. Spodziewaliśmy się prawa, ale go nie ma, i wybawienia, ale daleko jest od nas. 

12 Bo rozmnożyły się występki nasze przed Tobą i grzechy nasze przeciwko nam świadczą. Tak, jesteśmy świadomi naszych występków i uznajemy nasze nieprawości: Jr 14,7 Ps 51,5

13 przestępowanie przykazań i zapieranie się Pana, odstępstwa od Boga naszego, namowy do przeniewierstwa i buntu, obmyślanie w sercu i wypowiadanie słów kłamliwych. 14 I tak precz odsunięto prawo, a sprawiedliwość stoi w oddali; zachwiała się prawda na placu, i prawość wejść tam nie może. 15 I tak zabrakło wierności, a rzadko kto zła unika.

59,15 W w. 15b-20 Jahwe przychodzi jako sędzia i jako odkupiciel. Istnieje jakieś pokrewieństwo między tym passusem a Apokalipsą Izajasza (Iz 24-27).

Urywek Apokalipsy: Zwycięstwo Pana nad złem

16 Ujrzał też, że nie było nikogo, i zdumiał się, że nie było orędownika. Wówczas Jego ramię przyniosło Mu zwycięstwo, a Jego sprawiedliwość była mu podporą. Iz 63,5

17 Przywdział sprawiedliwość jak pancerz i hełm zbawienia włożył na swą głowę. Przyoblekł pomstę jako suknię i jak płaszczem okrył się zazdrosną miłością. Mdr 5,17-23; Ef 6,14-17; 1Tes 5,8

59,17. Strój wojownika. Jahwe występuje tutaj ponownie w roli boskiego wojownika, przepasując się do bitwy. W motywie boskiego wojownika/mocarza wojny bóstwo samo stacza bój i pokonuje swych nieprzyjaciół. W Asyrii królem bitwy jest Nergal, zaś Isztar boginią wojny. Boskimi wojownikami są również kananejski Baal i babiloński Marduk. Kiedy Marduk przygotowuje się do walki z Tiamat (Enuma Elisz), bierze raczej broń zaczepną niż obronny pancerz, o którym tutaj mowa. Powiada się jednak, że przyodział się on w budzącą grozę zbroję oraz koronę o strasznym blasku. Starożytne kamienne rzeźby bogów toczących zmagania przedstawiają ich czasami w pancerzu i hełmie, zwykle jednak bóstwa posiadają jedynie broń.

18 Stosownie do uczynków odpłaci każdemu: swoim przeciwnikom gniewem, swym wrogom odwetem. Wyspom też odpłaci odwetem. 19 Od zachodu ujrzą imię Pana i od wschodu słońca – chwałę Jego, bo przyjdzie On jak gwałtowny potok, pędzony tchnieniem Pańskim. 

20 Lecz do Syjonu przyjdzie jako Odkupiciel i do nawróconych z występków w Jakubie – wyrocznia Pana. Rz 11,26; Iz 41,14+

Wypowiedź Boga

21 Co do Mnie, takie jest przymierze moje z nimi, mówi Pan: Duch mój, który jest nad tobą, i słowa moje, które włożyłem ci w usta, nie znikną z twych ust ani z ust twoich dzieci, ani z ust potomków twoich synów, odtąd i na zawsze – mówi Pan. Iz 55,3+ Rz 11,27 Iz 51,16; 2Sm 23,2; Jr 1,9

59,21 Krótka wyrocznia, w BJ podana prozą, zapowiada wiekuistość przymierza Jahwe z Izraelem, charakteryzującego się wylaniem Ducha i aktywnością prorocką. Por. 40,7-8; 51,16; 61,1; Jr 1,9. Umieszczenie tej wyroczni po formule zakończenia w w. 20 zdradza, że to późniejszy dodatek.

Iz 60

Chwała odnowionej Jerozolimy Ap 21,9-27; Iz 45,14+

1 Powstań! Świeć, bo przyszło twe światło i chwała Pańska rozbłyska nad tobą.

60,1—62,12 Rozdziały te są utrzymane w takim samym stylu oraz zawierają te same idee, wiążą się też z Iz 40-55. Jeżeli nie są one dziełem Deutero-Izajasza, to na pewno pochodzą od któregoś z jego uczniów, powtarzającego wspólnocie pocieszające orędzie mistrza, gdyż ta powróciła z wygnania i jej nadzieja oraz wiara muszą być podtrzymane.

2 Bo oto ciemność okrywa ziemię i gęsty mrok spowija ludy, a ponad tobą jaśnieje Pan, i Jego chwała jawi się nad tobą. Iz 9,1+ Wj 24,16+

3 I pójdą narody do twojego światła, królowie do blasku twojego wschodu. Ap 21,24

4 Rzuć okiem dokoła i zobacz: Ci wszyscy zebrani zdążają do ciebie. Twoi synowie przychodzą z daleka, na rękach niesione [są] twe córki. Iz 49,18-22; Ba 5,5-6

5 Wtedy zobaczysz i promienieć będziesz, a serce twe zadrży i rozszerzy się, bo do ciebie napłyną bogactwa zamorskie, zasoby narodów przyjdą ku tobie. Ps 72,10

6 Zaleje cię mnogość wielbłądów – dromadery z Madianu i z Efy. Wszyscy oni przybędą z Saby, zaofiarują złoto i kadzidło, nucąc radośnie hymny na cześć Pana. Wj 2,15 1Krl 10,1+ Mt 2,11

60,6 Bogactwa zamorskie napływają z Zachodu, dostarczane na statkach fenickich albo grec, bogactwa Wschodu i Egiptu przywożą karawany z pustyni syr. i z Synaju. Madian, Efa i Saba należą do ludów Arabii (por. 45,14; Rdz 25,1-4). — Aluzje do skarbów Wschodu oraz perspektywa uniwersalna 60,6 były powodem, że w liturgii powiązano ten tekst z misterium epifanii.

60,6. Wielbłądy z Madianu i z Efy. Wielbłądy były używane do przewożenia ładunków kupców, dlatego posiadający je byli uważani za ludzi zamożnych. Madianici byli wędrownym plemieniem Arabów, które utrzymywało kontakty handlowe z Izraelem, począwszy od czasów Mojżesza. Efa pojawia się jeszcze tylko w dwóch innych fragmentach biblijnych (Rdz 25,4; 1 Krn 1,33) i zawsze w związku z Madianem. Być może jest to klan wchodzący w skład tego plemienia? Wzmiankę o Efa znajdujemy również w asyryjskich rocznikach króla Tiglat-Pilesera III.

60,6. Saba. Królestwo Saby było ważnym ośrodkiem handlowym w południowo-zachodniej Arabii, który eksportował drogocenne kamienie, złoto i kadzidło. Pod tą nazwą pojawia się w źródłach miejscowych oraz w rocznikach asyryjskich. Sabejczycy stworzyli bardzo zaawansowaną cywilizację miejską w I tysiącleciu przed Chr. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do 2 Krn 9,1.

7 Wszystkie stada Kedaru zbiorą się przy tobie, barany Nebajotu staną na twe usługi; jako miłe ofiary wejdą na mój ołtarz, tak iż rozsławię dom mojej chwały. Rdz 25,13

60,7 Kedar, por. 21,16-17+. Nebajot, szczep arabski (por. Rdz 25,13; 28,9; 36,3).

60,7. Kedar. Kedar to nazwa koczowniczego plemienia Arabów. Wzmianki o nim pojawiają się także w tekstach asyryjskich i neobabilońskich. O plemieniu tym czytamy również w tekście z Tell el-Maskuta, w pismach apokryficznych, a nawet w łacińskich utworach Pliniusza Starszego.

60,7. Nebajot. Nebajot było plemieniem koczowników wspominanym też w rocznikach asyryjskiego króla Asurbanipala. Pojawiają się Nebajot również na inskrypcjach z Tajmanite datowanych na VI w. przed Chr. Mogli być oni przodkami Nabatejczyków - arabskiego plemienia z czasów hellenistycznych i rzymskich.

8 Kim są ci, co lecą jak chmury i jak gołębie do swego gołębnika? 

9 O tak, to statki zbierają się dla Mnie, a okręty Tarszisz w pierwszym szeregu, ażeby przywieźć twych synów z daleka, ich srebro i złoto wraz z nimi, przez wzgląd na imię Pana, Boga twego, przez wzgląd na Świętego Izraela, tego, który cię rozsławia. Ps 48,8+ Iz 55,5

60,9 statki zbierają się. Według poprawionego na cîjîm jiqqawu tekstu hebr., co daje lepszą paralelę z następnym stychem. BJ: „wyspy pokładają nadzieję”, za tekstem hebr., gdzie ’îjîm jeqawwu, i tak też grec.

60,9. Okręty Tarszisz. Statki z Tarszisz były dużymi i ciężkimi nawami przystosowanymi do odbywania długich podróży morskich ze znacznym ładunkiem. Uczeni przypuszczają, że Tarszisz było fenicką kolonią w Hiszpanii.

10 Cudzoziemcy odbudują twe mury, a ich królowie będą ci służyli. Bo uderzyłem cię w moim gniewie, lecz w mojej łaskawości okazałem ci litość. Iz 49,17 Iz 54,8

11 Twe bramy zawsze stać będą otworem, nie zamkną się we dnie ni w nocy, by wpuszczać do środka bogactwo narodów i królów ich, którzy je prowadzą. Ap 21,25-26

60,11 stać będą otworem. Według przekładów starożytnych. Tekst hebr.: „otwórzcie (twoje bramy)”.

12 Bo naród i królestwo, które by ci nie służyły, wyginą, i poganie zostaną do szczętu wytraceni.

60,12 Ten wiersz, obcy w tym kontekście, jest prawdopodobnie dodatkiem.

13 Chluba Libanu przyjdzie do ciebie: razem cyprysy, wiązy i bukszpan, aby upiększyć moje miejsce święte. I wsławię miejsce, gdzie stoją me nogi. Iz 35,2 1Krl 5,19-20

60,13 Chluba Libanu. Są nią cedry. Posłużą one do zbudowania nowej Jerozolimy, tak jak niegdyś były użyte do budowy świątyni Salomona (1 Krl 5,15n).

60,13. Chluba Libanu. „Chlubą” Libanu były jego cedrowe łasy (zob. Iz 35,2), kraj ten eksportował jednak również inne rodzaje drzewa.

14 I pójdą do ciebie z pokłonem synowie twoich ciemięzców, i padną do twoich stóp wszyscy, co tobą wzgardzili. I nazwą cię Miastem Pana, Syjonem Świętego Izraela. Iz 49,23 Ap 3,9 Iz 1,26+

60,14 W końcowym stychu nowe imię jak to, które kiedyś nadał Jerozolimie Izajasz (1,26+). Tak samo nieco dalej wystąpią nazwy murów i bram (60,18), nazwy Syjonu i jego ziemi (62,4), nazwy ludu i miasta (62,12).

15 Za to, iż byłoś opuszczone, znienawidzone i bez przechodniów, uczynię cię wiekuistą chlubą, rozradowaniem wszystkich pokoleń. Iz 62,4; Iz 62,12

16 Ssać będziesz mleko narodów i piersi królewskie ssać będziesz. I uznasz, że Ja jestem Pan, twój Zbawca, i Wszechmocny Jakuba – twój Odkupiciel. Iz 49,23 Iz 49,26

60,16 piersi. Tak dosł. Już w grec. zinterpretowano śmiały obraz piersi jako „bogactwa”: prawdopodobnie tłumacz nie miał przed oczyma odmiennego tekstu.

60,16. Obraz ssania piersi. W ikonografii egipskiej faraonowie są często przedstawiani jako karmieni przez bogów. Na przykład, królowa Hatszepsut ukazana została, jak ssie pierś Hathor, żeńskiego bóstwa będącego patronką kobiet, tańca, pijaństwa, zmysłowej miłości i zmarłych. Hathor była zwykle przedstawiana pod postacią kobiety z rogami krowy. Obraz ten stanowi wyraz najczulszej opieki oraz osobistej uwagi.

17 Sprowadzę złoto zamiast miedzi, a srebro – w miejsce żelaza, sprowadzę brąz zamiast drewna, a żelazo – w miejsce kamieni. Ustanowię pokój twoim zwierzchnikiem, a sprawiedliwość twą władzą. Iz 1,26

18 Już się nie usłyszy o krzywdzie w twym kraju, o spustoszeniu i zagładzie w twoich granicach. Murom twoim nadasz miano „Ocalenie”, a bramom twoim „Chwała”.

60,18 Mury oraz bramy Jerozolimy miały swoje nazwy (por. Ne 2,13-15). Te tu wymienione są symboliczne (por. w. 14 i 1,26+). Analogiczne nazwy zostaną też nadane w Ap bramom i fundamentom Nowej Jerozolimy (Ap 21,12.14).

19 Już słońca mieć nie będziesz w dzień jako światła ani jasność księżyca nie zaświeci tobie, lecz Pan ci będzie wieczną światłością i Bóg twój – twoją ozdobą. Ap 21,23; Ap 22,5

20 Twe słońce nie zajdzie już więcej i księżyc twój się nie zaćmi, bo Pan ci będzie światłością wieczną i skończą się dni twej żałoby.

60,19-20. Zestarzenie się słońca i księżyca. Słońce i księżyc były ważnymi bóstwami w babilońskim panteonie. Bóg słońca, Szamasz, patron sprawiedliwości, był równocześnie synem boga księżyca. Jako bóg sprawiedliwości, Szamasz dał Hammurabiemu, babilońskiemu prawodawcy, władzę stanowienia praw. Sin, bóg księżyca, rządził kalendarzem i procesem wegetacji. Jego małżonką była Ningal, matka Szamasza. Chociaż główne ośrodki jego kultu znajdowały się w Ur i Charanie, odgrywał fundamentalną rolę w Babilonie w okresie panowania ostatniego babilońskiego króla Nabonida. Ponieważ bogowie ci zajmowali tak ważne miejsce w systemie religijnym starożytnego świata, w innych tekstach brak wzmianek o tym, iżby mogli się zestarzeć lub zaprzestać pełnienia swojej roli.

21 Cały twój lud będzie ludem sprawiedliwych, którzy posiądą kraj na zawsze, nowa odrośl z mojego szczepu, dzieło rąk moich, abym się wsławił. Iz 57,13

60,21 z mojego szczepu. Według przekładów sta- rożytnych i qere. Ketib: „jego szczepu”. 1 QIza: „szczepu Jahwe”.

22 Z bardzo małego stanie się tysiącem, z najmniej znaczącego – narodem potężnym. Ja, Pan, sprawię to szybko w swoim czasie.

Iz 61

Posłannictwo proroka

1 Duch Pana Boga nade mną, bo Pan mnie namaścił. Posłał mnie, abym głosił dobrą nowinę ubogim, bym opatrywał rany serc złamanych, żebym zapowiadał wyzwolenie jeńcom i więźniom swobodę; Łk 4,18-19; Iz 42,1; Iz 11,2; Mt 3,16+; Łk 7,22

61,1-11 Prorok — jest nim najprawdopodobniej autor rozdz. 60-62 — obwieszcza, że Bóg wystosował do niego orędzie pocieszenia (w. 1-3): w toku jest odbudowa (w. 4), cudzoziemcy zapewnią dobra materialne Izraelowi, który się stał ludem kapłanów i został napełniony chwałą (w. 5-7), Bóg zapowiada ustanowienie wiecznego przymierza (w. 8-9). W. 10-11 są dziękczynieniem proroka, który przemawia w imieniu Syjonu. W poemacie tym znajdują się echa pieśni Sługi (por. 42,1; 42,7; 49,9 a także 50,4-11), gdzie ten przemawia w pierwszej osobie, tak jak tutaj prorok.

61,1 dobrą nowinę. Dosł.: „nowinę”. Choć użyte tu słowo nie mówi tego wyraźnie, chodzi oczywiście o Dobrą Nowinę, tzn. o „Ewangelię”. Por. 11,2; 42,1 i Łk 4,18-19, gdzie Jezus z Nazaretu wychodzi od tego tekstu, by wyjaśnić swoją misję.

61,1. Uwolnienie więźniów jako akt sprawiedliwości. Na Bliskim Wschodzie uwolnienie więźniów (którzy znaleźli się w więzieniu za długi) uważano za akt sprawiedliwości. Często czyni to nowy król w pierwszym lub drugim roku panowania (następnie w regularnych odstępach czasu, począwszy od tego wydarzenia). Na przykład w okresie starobabilońskim król Ammisaduka (XVII w. przed Chr.) wymazał wszystkie długi na cześć boga Szamasza. „Jubileusz” dotyczył więc w tym przypadku głównie ludzi zadłużonych (z przyczyn finansowych lub prawnych) i uwolnienia ludzi trzymanych w więzieniu za długi. W przeciwieństwie do sytuacji w Izraelu, edykty babilońskie zależne były całkowicie od kaprysu władcy, nie ma też dowodów, że były usankcjonowane przez bogów. Na temat informacji dotyczących takiego postępowania ze strony idealnego władcy zob. komentarz do Ps 11,1. Patrząc na zagadnienie z perspektywy historycznej, należy zwrócić uwagę, że wyzwolenie niewolników zostało ogłoszone przez ostatniego króla Judy, Sedecjasza (Jr 34,8-10). Na temat tych i innych cech panowania sprawiedliwego króla zob. komentarz do Ps 49,9-10.

2 abym obwieszczał rok łaski Pańskiej i dzień pomsty naszego Boga; abym pocieszał wszystkich zasmuconych, Kpł 25,1+ Mt 5,5

3 bym rozweselił płaczących na Syjonie, abym im wieniec dał zamiast popiołu, olejek radości zamiast szaty smutku, pieśń chwały zamiast przygnębienia na duchu. Nazwą ich terebintami sprawiedliwości, szczepem Pana dla Jego rozsławienia.

61,3 Wiersz wyglądający na dublet został tu wprowadzony prawdopodobnie jako glosa wyjaśniająca.

4 Odbudują prastare rumowiska, podniosą z gruzów dawne budowle, odnowią miasta zburzone, świecące pustkami od wielu pokoleń. Iz 58,12

61,4. Odbudowanie starożytnych ruin. Zob. komentarz do Iz 58,12.

5 Stawią się obcy, by paść waszą trzodę, cudzoziemcy będą u was orać i uprawiać winnice. Iz 14,2

6 Wy zaś będziecie nazywani kapłanami Pana, zwać was będą sługami Boga naszego. Żywić się będziecie bogactwem narodów, dobra ich sobie przywłaszczycie. Wj 19,6+; Ap 1,6

7 Ponieważ hańba ich była podwojona, a poniżenie i zniewagi były ich udziałem, przeto w swej ziemi odziedziczą wszystko w dwójnasób i zażywać będą wiecznego szczęścia.

61,7 hańba... podwojona. Odpowiada jej „podwój- ne dziedzictwo”, które przypomina „podwójną karę” z Iz 40,2. Tekst nie jest jednak pewny.

8 Albowiem Ja, Pan, miłuję praworządność, nienawidzę grabieży i bezprawia, dam im uczciwą zapłatę i zawrę z nimi wieczyste przymierze. Iz 55,3+

61,8 bezprawia. Według przekładów starożytnych. Tekst hebr.: „całopalenie” (zwykła zmiana wokalizacji).

9 Plemię ich będzie znane wśród narodów, i między ludami – ich potomstwo. Wszyscy, co ich zobaczą, uznają, że oni są błogosławionym szczepem Pana. Rdz 12,3+

10 Ogromnie się weselę w Panu, dusza moja raduje się w Bogu moim, bo mnie przyodział w szaty zbawienia, okrył mnie płaszczem sprawiedliwości, jak oblubieńca, który wkłada zawój, jak oblubienicę strojną w swe klejnoty. 1Sm 2,1; Łk 1,46n Ap 21,2; Ap 19,8

61,10 wkłada. Lekcja jakin na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: jekahen, „pełni posługę kapłańską”.

61,10. Ozdoby oblubieńca i oblubienicy. Nasze informacje na temat ubioru i ozdób noszonych w starożytności na obszarze Azji Zachodniej w dużej mierze pochodzą z antycznej ikonografii. Wydaje się, że w starożytnym Izraelu oblubieniec i oblubienica nosili ceremonialne stroje. Babilońskie i izraelskie oblubienice czasami wyróżniały się specjalnymi szatami (Ps 45,14-15), ozdobnym pasem (Jl 2,32) oraz zasłoną (Rdz 24,65). Tutaj oblubieniec nosi „zawój”. Rodzaj świątecznego odzienia był przypuszczalnie uzależniony od pozycji ekonomicznej państwa młodych.

11 Zaiste, jak ziemia wydaje swe plony, jak ogród rozplenia swe zasiewy, tak Pan Bóg sprawi, że się rozpleni sprawiedliwość i chwała wobec wszystkich narodów. Iz 45,8

Iz 62

Chwalebne powstanie Jerozolimy

1 Przez wzgląd na Syjon nie umilknę, przez wzgląd na Jerozolimę nie spocznę, dopóki jej sprawiedliwość nie błyśnie jak zorza i zbawienie jej nie zapłonie jak pochodnia.

62,1-9 Nowy poemat o chwale Jerozolimy, podobny do tego w rozdz. 60. Tutaj jednak na pierwszy plan wysuwa się temat zaślubin: triumf Jerozolimy oraz kraju, w którym ona leży, polega na tym, że stanie się ona oblubienicą Jahwe. Por. 50,1; 54,6-8+.

2 Wówczas narody ujrzą twą sprawiedliwość i chwałę twoją wszyscy królowie.

I nazwą cię nowym imieniem, które usta Pana określą. Iz 56,5+; Iz 65,15

3 Będziesz prześliczną koroną w rękach Pana, królewskim diademem w dłoni twego Boga. 

4 Nie będą więcej mówić o tobie „Porzucona”, o krainie twej już nie powiedzą „Spustoszona”. Raczej cię nazwą „Moje w niej upodobanie”, a krainę twoją – „Poślubiona”. Albowiem spodobałaś się Panu i twoja kraina otrzyma męża. Oz 2,25; Iz 60,15+ Iz 1,26+

62,4 „Porzucona” (hebr.: azubah) i „Moje w niej upodobanie” (hebr.: chefcî-bah). Imiona te, z powodu swego znaczenia nadane tu Jerozolimie i krajowi Judy, są także biblijnymi imionami własnymi (por. 1 Krl 22,42; 2 Krl 21,1). W takim przyporządkowaniu imion własnych rozpoznać można prorocki zwyczaj zapoczątkowany przez Oz 2,25; Iz 1,26; por. 60,14; 62,12.

5 Bo jak młodzieniec poślubia dziewicę, tak twój Budowniczy ciebie poślubi, i jak oblubieniec weseli się z oblubienicy, tak Bóg twój tobą się rozraduje. Iz 65,19

62,5 twój Budowniczy ciebie poślubi. Lekcja jibalek bonek na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: jiba-luk banajik, „poślubią cię twoi synowie”. 6240-12 Ten krótki poemat pełni najprawdopodobniej funkcję zakończenia całości, jaką są rozdz. 60-62, Powraca w nim wiele tematów Księgi Pocieszenia (por. 40,3-5.10; 49,22; 57,14).

6 Na twoich murach, Jeruzalem, postawiłem straże; przez cały dzień i całą noc nigdy nie zamilkną. Wy, co przypominacie [wszystko] Panu, sami nie miejcie wytchnienia Iz 52,8

7 i Jemu nie dajcie spokoju, dopóki nie odnowi i nie uczyni Jeruzalem przedmiotem chwały na ziemi. 8 Przysiągł Pan na prawicę swoją i na swe ramię potężne: Nigdy już nie dam twojego zboża nieprzyjaciołom twoim na pokarm. Cudzoziemcy nie będą pili twego wina, przy którym się natrudziłeś. 

9 Raczej [twoi] żeńcy będą spożywać zboże i będą chwalili Pana; ci zaś, co wino zbierają, pić je będą na dziedzińcach mojej świątyni. Pwt 28,30-33

Zakończenie

10 Przechodźcie, przechodźcie przez bramy! Otwórzcie drogę ludowi! Wyrównajcie, wyrównajcie gościniec, uprzątnijcie kamienie! Podnieście znak dla narodów! Iz 11,16+ Iz 49,22

62,10. Budowa dróg. Zob. komentarz do Iz 40,3.

11 Oto, co Pan obwieszcza wszystkim krańcom ziemi: Mówcie do Córy Syjońskiej: Oto twój Zbawca przychodzi. Oto Jego nagroda z Nim idzie i zapłata Jego przed Nim. Mt 21,5 Iz 40,10

62,11. Nagroda za powrót króla z bitwy. Zob. komentarz do Iz 40,10.

12 Nazywać ich będą Ludem Świętym, Odkupionymi przez Pana. A tobie dadzą miano: „Poszukiwane”, „Miasto nie opuszczone”. Iz 60,14+; Iz 1,26+

Iz 63

Apokaliptyczny poemat o pomście Bożej

1 Któż to jest Ten, który przybywa z Edomu, z Bosry idzie w szatach szkarłatnych? Ten wspaniały w swoim odzieniu, który kroczy z wielką swą mocą? To Ja jestem tym, który mówi sprawiedliwie, potężny w wybawianiu. Iz 34,1-17; Pwt 2,5+; Ap 19,13

63,1-6 Ten piękny fragment jakiegoś poematu apokaliptycznego jest pomyślany jako dialog mię- dzy Jahwe a prorokiem. Jahwe ukazuje się jako winobraniec, w szatach poplamionych sokiem winogron. Tym jednak, co On deptał w tłoczni, są ludy wrogie Izraelowi, których typem jest Edom, tradycyjny przeciwnik Izraela (por. 34,1-7). Korygując wyrazy „Edom” i „Bosra” próbowano tłumaczyć: „Kto przybywa cały czerwony, / jak winobraniec w szatach lśniących”. Taki przekład ułatwiałby odniesienie tego tekstu do cierpiącego Mesjasza.

63,1 kroczy. Lekcja coed na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: co eh, „nachyla się”.

63,1. Edom, Bosra. Zob. komentarz do Iz 34,5-6.

2 Dlaczego czerwona od krwi jest Twoja suknia i szaty Twe, podobnie jak u tego, co wygniata winogrona w tłoczni? – 

3 Sam jeden wygniatałem je do kadzi, żadnego z narodów nie było ze Mną. Tłoczyłem je w moim gniewie i deptałem je w mojej porywczości. Posoka ich obryzgała Mi szaty i poplamiłem sobie całe odzienie. Jl 4,13 Ap 19,15; Ap 14,19-20

63,3 z narodów. Według tekstu masoreckiego. BJ: „z ludzi mojego narodu”, za 1 QIza. — Posoka. Dosł.: „ich sok”. Kontynuacja metafory winnicy. Należy zauważyć, że przy odwrotnym wyobrażeniu sok winogron nazywa się niekiedy ich „krwią”.

4 Albowiem dzień pomsty był w moim sercu i nadszedł rok mojej odpłaty. 

5 Rozglądałem się: nikt nie pomagał. Zdumiewałem się: nie było nikogo, kto by podtrzymał. Wówczas moje ramię przyszło Mi z pomocą i podtrzymała Mnie moja zapalczywość. Iz 59,16

6 Zdeptałem ludy w moim zagniewaniu, starłem je w mojej zapalczywości, sprawiłem, że krew ich spłynęła na ziemię.

63,6 starłem. Lekcja wa’aszabberam według wielu rkpsów hebr. Tekst masorecki: wa’aszakkerem, „spoiłem ich”.

63,3-6. Boski wojownik. Jako boski wojownik bóstwo walczy i pokonuje bogów nieprzyjaciół. W Asyrii bogiem bitwy był Nergal, a Isztar uznawana była za boginię zsyłającą deszcz ognia wojny. Boskimi wojownikami byli też kananejski Baal i babiloński Marduk (na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Wj 15,3; Joz 3,17; 6,21-24; 10,11; 1 Sm 4,3-4; 7,10). W Asyrii często stosowano retorykę opisującą miasta i wsie zbroczone krwią nieprzyjaciół oraz armię maszerującą przez krew wrogów. Tekst Iz 9,5 nawiązuje do praktyki wojowników zanurzających swoje szaty we krwi. W Enuma Elisz Marduk po pokonaniu Tiamat i jej wodza, Kingu, depcze po leżących na polu walki ciałach wrogów, m.in. po dolnej części ciała Tiamat.

Psalm dziękczynny i błagalny

7 Sławić będę dobrodziejstwa Pańskie, chwalebne czyny Pana, wszystko, co nam Pan wyświadczył, i wielką dobroć dla domu Izraela, którą nam okazał w swoim miłosierdziu i według mnóstwa swoich łask. Ps 89,2

63,7—64,11 Ten długi poemat ma formę psalmu będącego zbiorowym błaganiem (por. zwłaszcza Ps 44 i 89 oraz Lm). Aluzje do zburzenia Jerozolimy i świątyni w 587 r., zawarte w 63,18 i 64,9-10, wskazują na to, że wspomnienie katastrofy jest jeszcze zupełnie świeże. Poemat datuje się z początków wygnania. Refleksja nad dawną przeszłością (63,7-14) jest zgodna z teologią deuteronomistyczną: Bóg karze swój zbuntowany lud, a potem go zbawia.

8 Powiedział On: Na pewno ci są moim ludem, synami, którzy Mnie nie zawiodą! I stał się dla nich wybawicielem Pwt 32,5

9 w każdym ich ucisku. To nie jakiś wysłannik lub anioł, lecz Jego oblicze ich wybawiło. W miłości swej i łaskawości On sam ich wykupił. On wziął ich na siebie i nosił przez wszystkie dni przeszłości. Wj 19,4+; Iz 46,3n

63,9 wysłannik. Lekcja cir za grec. Tekst masorecki: car, „udręczenie”.

10 Lecz oni się zbuntowali i zasmucili Jego Świętego Ducha. Zmienił się więc dla nich w nieprzyjaciela; On zaczął z nimi walczyć. Pwt 32,15; Ef 4,30

11 Wtedy lud Jego wspomni o przeszłości, o dniach Mojżesza. Gdzież Ten, który z wody wydobył pasterza swej trzody? Gdzież Ten, który tchnął w jego wnętrze swego Świętego Ducha? Wj 2,1-10 Lb 11,17; Ne 9,20

63,11 Pierwsze dwa stychy w BJ: „Lecz on wspomni o dniach przeszłości, o Mojżeszu, swoim słudze”. — „swoim słudze”, według wielu rkpsów hebr. i przekładu syr. Tekst masorecki „o swoim ludzie”.

12 Ten, który sprawił, że szło po prawicy Mojżesza Jego ramię chwalebne, i który rozdzielił wody przed nimi, zyskując sobie imię wieczyste, Wj 14,5-31 Ps 135,13

13 który ich prowadził przez morskie głębiny jak konia na stepie, tak że się nie potknęli? Iz 51,10

14 Jak bydłu schodzącemu w dół na nizinę Duch Pański dał im wypoczynek. Tak prowadziłeś Twój lud, zyskując sobie imię chwalebne. Ps 77,21

63,14 W w. 11-14 przypomniano pierwszy wielki akt zbawczy Boga — wyzwolenie z Egiptu — jako zadatek przyszłego zbawienia.

15 Spojrzyj z nieba i patrz z Twej stolicy, świętej i wspaniałej! Gdzie Twoja zazdrosna miłość i Twoja potęga? Gdzie poruszenie Twych uczuć? Miłosierdzia Twego nie powstrzymuj, proszę! Iz 64,7-11 Oz 11,8

63,15 Tu zaczyna się właściwe błaganie, umieszczone w ramach dwu odpowiadających sobie wezwań (63,15 i 64,11). W ich obrębie są zawarte zwyczajne tematy błagań, ułożone bez określonego planu. Należy zauważyć akcentowanie ojcostwa Bożego (63,16; 64,7).

16 Jesteś przecież naszym Ojcem! Zaiste, nie poznaje nas Abraham, Izrael nas nie uznaje; Ty, Panie, jesteś naszym Ojcem, Odkupiciel nasz – to Twoje imię odwieczne. Pwt 1,31+ Iz 41,14+

17 Czemu, o Panie, dozwalasz nam błądzić z dala od Twoich dróg, tak iż serca nasze stają się nieczułe na bojaźń przed Tobą? Odmień się przez wzgląd na Twoje sługi i na pokolenia Twojego dziedzictwa. Pwt 32,9 Ap 19,11; Ps 144,5

18 Czemu bezbożni wtargnęli w Twoje Miejsce Święte, wrogowie nasi podeptali Twoją świątynię? 19 Staliśmy się od dawna jak ci, nad którymi Ty nie panujesz i którzy nie noszą Twego imienia. Obyś rozdarł niebiosa i zstąpił – przed Tobą zatrzęsłyby się góry,

63,19 Czwarty stych ma kontynuację w 64,1b. To wołanie o nadejście Jahwe jest przerwane przypomnieniem zwykłych cech teofanii (por. Ps 18,8-9; 144,5; itd.).

Iz 64

1 podobnie jak ogień pali chrust i sprawia wrzenie wody – abyś dał poznać Twe imię wrogom. Przed Tobą drżeć będą narody, Ps 18,8n; Ps 50,3

2 gdy dokonasz dziwów nadspodziewanych, zstąpiłeś: przed Tobą zatrzęsły się góry,

64,2 Zdanie w nawiasie jest glosą, powtórzeniem 63,19.

3 o których z dawna nie słyszano. Ani ucho nie słyszało, ani oko nie widziało, żeby jakiś bóg poza Tobą czynił tyle dla tego, co w nim pokłada ufność. 1Kor 2,9

64,3 Św. Paweł cytuje ten tekst (l Kor 2,9) — jak się zdaje — w formie bardziej zrytmizowanej: „ani oko nie widziało, ani ucho nie słyszało”. Trudno powiedzieć, czy to luźny cytat, czy może podany na podstawie jakiegoś innego tekstu Izajasza.

4 Obyś wychodził naprzeciw tym, co radośnie pełnią sprawiedliwość i pamiętają o Twych drogach. Oto Ty zawrzałeś gniewem, bo grzeszyliśmy przeciw Tobie od dawna i byliśmy zbuntowani.

64,4 Dwa końcowe stychy w BJ: „Oto Tyś zawrzał gniewem i myśmy zgrzeszyli. / Od dawna jesteśmy na Twoich drogach i będziemy zbawieni”. Dosł.: „od dawna jesteśmy na nich”. Tu interpretacje się rozchodzą. Jedni rozumieją: „na drogach”, o których była mowa na początku wiersza, a drudzy: „Od dawna jesteśmy w naszych grzechach i mielibyśmy być zbawieni!”, co w takim razie byłoby okrzykiem zniechęcenia. Pozostaje wahanie, jest też możliwe, że tekst uległ skażeniu.

64,4. Różnica pomiędzy Jahwe i innymi bogami. Jahwe pod wieloma względami różnił się od innych bogów Bliskiego Wschodu. Najważniejsza była Jego transcendencja oznaczająca, że nie był On nikomu poddany ani ograniczony ramami materialnego wszechświata. Stanowi to uderzający kontrast w stosunku do bóstw Mezopotamii, które zamieszkiwały świat rzeczywisty. Był też Bogiem jedynym, pozbawionym małżonki i panteonu bóstw, w przeciwieństwie do bogów innych narodów, którzy dzielili się ze sobą władzą. Konkretną sprawą poruszoną w tym wersecie jest gotowość Boga do podjęcia działania w imieniu Jego wiernych naśladowców. Kluczem jest jednak to, co motywuje tutaj Jahwe do działania. Nie trzeba go przekupywać ani przymuszać do podjęcia działań. W ramach politeistycznych religii antycznego świata wierność wobec bóstwa wyrażała się składanymi mu darami - darami, które miały stanowić przejaw opiekowania się bóstwem (np. ofiary z pokarmów). Jeśli dary nie motywowały bóstwa do okazania przychylności lub podjęcia działania, trzeba było użyć magicznych rytuałów, by je skrępować lub zmusić do podjęcia pożądanej interwencji. Zob. komentarz do 1 Sm 15,23.

5 My wszyscy byliśmy skalani, a wszystkie nasze dobre czyny jak skrwawiona szmata. My wszyscy opadliśmy zwiędli jak liście, a nasze winy poniosły nas jak wicher. Kpł 15,19-24

64,5 opadliśmy zwiędli. Za grec. Tekst hebr. niepewny.

6 Nikt nie wzywał Twojego imienia, nikt się nie zbudził, by się chwycić Ciebie. Bo skryłeś Twoje oblicze przed nami i oddałeś nas w moc naszej winy.

64,6 oddałeś nas. Według przekładów starożytnych. Tekst hebr.: ,,zatrzęsłeś(?) nami”.

7 A jednak, Panie, Ty jesteś naszym Ojcem. My jesteśmy gliną, a Ty naszym Twórcą. Wszyscy jesteśmy dziełem rąk Twoich. Iz 29,16+

8 Panie, nie gniewaj się tak ogromnie i nie chowaj ciągle w pamięci naszej winy! Oto wejrzyj, prosimy, my wszyscy jesteśmy Twym ludem. 9 Twoje święte miasta są opustoszałe, Syjon jest pustkowiem, Jerozolima – odludziem. 10 Świątynia nasza, święta i wspaniała, w której Cię chwalili nasi przodkowie, stała się pastwą pożaru, i wszystko, co kochaliśmy, zmieniło się w zgliszcza. 11 Czyż na to wszystko możesz być nieczuły, Panie? Czy możesz milczeć, by nas pognębić nad miarę?

Iz 65

Rozprawa Boga z bałwochwalcami

1 Przystępny byłem dla tych, co o Mnie nie dbali, tym, którzy Mnie nie szukali, dałem się znaleźć. Mówiłem: Oto jestem, jestem! do narodu, który nie wzywał mego imienia. Rz 10,20

65,1—66,24 Rozdziały te tworzą zbiór apokaliptyczny, który w całości może pochodzić z okresu po wygnaniu. Rytm jest czasem niepewny, można przypuszczać, że pewne fragmenty zostały napisane prozą.

65,1 Końcowy stych według przekładów starożytnych. Tekst hebr.: „który nie był nazwany moim imieniem”.

2 Codziennie wyciągałem ręce do ludu buntowniczego, który postępował drogą zła za swoimi zachciankami. Rz 10,21

3 To lud, co Mnie pobudzał do gniewu bez ustanku, a bezczelnie, składając ofiary w gajach i paląc kadzidło na cegłach, Pwt 32,21

65,3. Składanie ofiar w ogrodach. Ogrody na Bliskim Wschodzie często pełniły rolę parków z drzewami owocowymi i drzewami dostarczającymi cienia oraz arboretum pełniącego rolę przybytku na wolnym powietrzu lub tworzyły zachęcające otoczenie świętych budowli. Święte drzewa miały ważne miejsce w ówczesnej religii ludowej. Prosty lud wierzył, że kamienie i drzewa mogą być mieszkaniem bóstw. W religii kananejskiej stanowiły one symbol płodności (zob. Pwt 12,2; Jr 3,9; Oz 4,13), chociaż po Kananejczykach pozostało niewiele śladów archeologicznych lub literackich, które pozwalałyby bliżej określić rolę świętych drzew. Prace wykopaliskowe prowadzone w Kition doprowadziły do odkrycia pochodzącej z okresu brązu świątyni, posiadającej święty gaj z sześćdziesięcioma dołami na drzewa. Ogrody tego typu były przypuszczalnie świętymi gajami kananejskiej bogini płodności, Aszery.

65,3. Ołtarze z cegieł. Większość ołtarzy, na których składano kadzidło, wykonana była z wapienia. Prowadzi to do bardzo interesującej hipotezy, że hebrajskie słowo, które BT tłumaczy jako „ceglane”, może również oznaczać „ołtarze kadzenia” (podobny sens przyjmuje ono w pochodzącej z V w. przed Chr. inskrypcji na wykonanym z wapienia ołtarzu w Lakisz). Był to powszechny element wyżyn, na których uprawiano niedozwolony kult. Wiemy też o babilońskich rytuałach wykonywanych dla uczczenia bóstw astralnych; składano im ofiary na cegłach.

4 przebywając w grobowcach i spędzając noce w zakamarkach, jedząc wieprzowe mięso i nieczyste potrawy z sosem w swych misach.

65,4 nieczyste potrawy z sosem. Według 1 QIza i qere. W BJ: „kąski nieczyste”. Dosł.: „resztki (rzeczownik zbiorowy) potraw nieczystych”. — Podobnie jak w 66,17 (por. Ez 8,7-13) chodzi tu o ryty pogańskie, które praktykowano potajemnie w Jerozolimie podczas wygnania i które po powrocie wspólnota żydowska musiała zwalczać. Nie są to jeszcze religie misteryjne z epoki hellenistycznej.

65,4. Nocne czuwania w grobowcach. Wielu mieszkańców Bliskiego Wschodu praktykowało nekromancję (komunikowanie się z duchami zmarłych, zob. komentarz do Iz 57,6), spędzając noce w grobowcach, w oczekiwaniu na nawiązanie kontaktu ze zmarłymi. Praktyka ta była podobna do rytuałów inkubacji snów (zob. komentarz do 1 Sm 3,3 i 2 Km 1,7-12).

65,4. Spożywanie wieprzowego mięsa. W asyryjskiej literaturze mądrościowej Świnia ukazana została jako zwierzę pozbawione świętości, niepasujące do świątyni i będące ohydą dla bogów. W jednym ze starożytnych senników jedzenie wieprzowiny wymienia się jako zły omen. Z drugiej strony wieprzowina wydaje się regularnym składnikiem jadłospisu w Mezopotamii. Niektóre rytuały Chetytów wymagały złożenia ofiary ze świni. Milgrom zauważył jednak, że w takich rytuałach Świnia nie była składana na ołtarzu jako pokarm bóstwa, lecz przyjmowała nieczystość, a następnie była palona lub grzebana jako ofiara dla podziemnych bogów. W Mezopotamii Świnia była składana w ofierze demonom. Istnieją dowody, że w Egipcie jedzono wieprzowinę, zaś Herodot podaje, że Egipcjanie składali ofiary ze świń. Źródła egipskie wspominają o stadach świń hodowanych na ziemiach świątynnych; często składano je też w darze świątyniom. W kulcie boga Seta Świnia otaczana była szczególną czcią. Najwięcej informacji na temat ofiar ze świń pochodzi jednak z Grecji i Rzymu, gdzie ofiarowywano je często w darze bogom podziemnego świata. W miastach świnie włóczyły się zwykle razem z psami po ulicach, co czyniło je jeszcze bardziej odrażającymi. Stosunek Izraelitów do świń widać wyraźnie w Iz 65,4; 66,3.17 - pierwszy z wymienionych fragmentów wskazuje na wyraźne związki świni z kultem zmarłych. Bardzo możliwe, że składanie ofiar ze świń było synonimem ofiar składanych demonom lub zmarłym.

5 To lud, który mówił: Odejdź, nie przystępuj do mnie, bo uczyniłbym cię poświęconym. To wywołuje dym w moich nozdrzach, ogień płonący przez cały dzień.

65,5 Przytoczona wypowiedź jest włożona w usta wtajemniczonych, których uważano za nosicieli „świętości”, ta zaś drogą zwykłego kontaktu mogłaby się przenosić na innych.

6 Oto mam przed sobą zapisane [wszystko]. Nie spocznę, dopóki im nie odpłacę, a odpłacę im pełną miarą

65,6 pełną miarą. Dosł.: „w ich zanadrze” (por. Jr 32,18; Ps 79,12). Fałdy płaszcza służyły za worek, w którym noszono zakupy (por. 2 Krl 4,39; Rt 3,15; Łk 6,38). Wyrażenie powtórzone na końcu w. 7.

7 za ich winy i za winy ich ojców, za wszystkie razem, mówi Pan, za to, że palili kadzidło na górach i znieważali Mnie na pagórkach. Wymierzę im należność za uczynki przedtem wyliczone – pełną miarą. 

8 Tak mówi Pan: Gdy znajdzie się dojrzały sok w winnych jagodach, mówią: Nie niszczyć ich, bo to błogosławieństwo. Podobnie uczynię przez wzgląd na moje sługi, aby nie zniszczyć wszystkiego. Iz 4,3+

9 Z Jakuba wywiodę potomstwo, z Judy – dziedzica mych gór. Moi wybrani odziedziczą krainę i moi słudzy mieszkać tam będą. Iz 57,13

10 Stanie się Szaron pastwiskiem dla trzody, a dolina Akor – wygonem dla bydła, z korzyścią dla mego ludu, co Mnie poszukuje.

65,10. Saron. To równina nadmorska granicząca ze wschodu z judejską krainą górzystą, z zachodu zaś z wybrzeżem Morza Śródziemnego. Dolina ta znana była ze swej piękności, odosobnienia i wybornych pastwisk. Równina Saronu liczyła ok. 51 km długości i, przeciętnie, 17,5 km szerokości.

65,10. Dolina Akor. Dolina Akor znajdowała się przypuszczalnie w rejonie północnej granicy Judy; badacze utożsamiają ją ze współczesną El Bukea, małą równiną w północnej części Pustyni Judejskiej, w okolicy Jerycha. W El Bukea odkryto trzy osady pochodzące z okresu żelaza.

11 Lecz was, którzy porzucacie Pana, zapominacie o mojej świętej górze, nakrywacie stół na cześć Gada i napełniacie czarkę wina na cześć Meniego,

65,11 Gad, aramejski bożek fortuny. Meni, nieznany bóg, może bożek przeznaczenia. W hebr. być może zamierzona gra słów: pierwszym wyrazem następnego wiersza jest manîtî, „przeznaczam”.

65,11. Los/przeznaczenie. Użyte tutaj (boskie?) imiona właściwe, Gad (NIV: „Los”) i Meni (NIV: „Przeznaczenie”) posiadają niejasne znaczenie. Wzmianki o Gadzie pojawiają się w tekstach kananejskich i fenickich, gdzie jest on bóstwem pomyślnego losu. Meni może mieć jakiś związek z otrzymanym działem, a zatem łączyć się z przeznaczeniem lub losem. Meni może też być imieniem arabskiej bogini Manat wspominanej w Koranie. W babilońskim panteonie bóg Nam-tar („Przeznaczenie”) był wezyrem podziemnego świata. Widać stąd, że los też był czasami poddawany uosobieniu i ubóstwieniu.

12 was przeznaczam pod miecz; wszyscy padniecie w rzezi, ponieważ wołałem, a nie odpowiedzieliście, przemawiałem, a nie słuchaliście. Dopuściliście się zła w moich oczach i wybraliście to, co Mi się nie podoba. Iz 50,2; Iz 66,4; Jr 7,13

13 Dlatego tak mówi Pan Bóg: Oto moi słudzy jeść będą, a wy będziecie łaknąć. Oto moi słudzy pić będą, a wy będziecie cierpieć pragnienie. Oto moi słudzy weselić się będą, a wy będziecie wstyd odczuwać. Łk 6,20-26

14 Oto moi słudzy śpiewać będą z radości serdecznej, a wy jęczeć będziecie z bólem w sercu i zawodzić będziecie przygnębieni na duchu.

Odpłata ostateczna

15 Pozostawicie swe imię moim wybranym na przekleństwo: Tak niechaj cię zabije Pan Bóg! Sługom zaś moim nadadzą inne imię. Iz 1,26+; Iz 56,5; Iz 62,2; Ap 2,17; Ap 3,12+

65,15 W trzecim stychu domyślne: „jak tych występnych”.

16 Kto w kraju zechce cię pobłogosławić, wypowie swe błogosławieństwo przez Boga wiernego. Kto w kraju będzie przysięgał, przysięgać będzie na Boga wiernego; bo dawne udręki pójdą w zapomnienie i będą zakryte przed mymi oczami.

65,16 Boga wiernego. W tekście hebr. w obydwu przypadkach dosł.: „Boga Amen”.

17 Bo oto Ja stwarzam nowe niebiosa i nową ziemię; nie będzie się wspominać dawniejszych dziejów ani na myśl one nie przyjdą. Iz 51,6; Iz 66,22; Ap 21,1 Iz 43,18

65,17 U dawnych proroków szczęście mesjańskie, zapowiedziane na przyszłość, było w mniejszym lub większym stopniu opisywane jako powrót do raju (por. Iz 11,6+), jednak w utworach apokaliptycznych prorok — nie rezygnując z dawnych wyobrażeń (por. 65,25 będące zacytowaniem 11,7.9) — ma na uwadze całkowite odnowienie. Jest to jakiś nowy świat, którego zapowiadaniem i opisywaniem zajmuje się cała literatura apokaliptyczna (por. Ap 21,1; 2 P 3,13).

18 Przeciwnie, będzie radość i wesele na zawsze z tego, co Ja stworzę; bo oto Ja uczynię z Jerozolimy wesele i z jej ludu – radość. Iz 1,26+; Iz 60,14+

19 Rozweselę się z Jerozolimy i rozraduję się z jej ludu. Już się nie usłyszy w niej odgłosów płaczu ani krzyku narzekania. Iz 62,5 Ap 21,4

20 Nie będzie już w niej niemowlęcia, co miałoby żyć tylko kilka dni, ani starca, który by nie dopełnił swych lat; bo najmłodszy umrze jako stuletni, a nie osiągnąć stu lat, będzie znakiem klątwy. Za 8,4

21 Zbudują domy i mieszkać w nich będą, zasadzą winnice i będą jedli z nich owoce. Iz 62,8; Pwt 28,30-33; Jr 31,5; Am 9,14

22 Nie będą budować, żeby ktoś inny zamieszkał, nie będą sadzić, żeby ktoś inny się karmił. Bo na wzór długowieczności drzewa będzie długowieczność mego ludu; i moi wybrani z radością używać będą tego, co uczynią ich ręce. 23 Nie będą się trudzić na próżno ani płodzić dzieci na zgubę, bo plemieniem błogosławionych przez Pana są oni sami i potomkowie ich wraz z nimi. 24 I będzie tak, iż zanim zawołają, Ja im odpowiem; oni jeszcze mówić będą, a Ja już wysłucham. 

25 Wilk i baranek paść się będą razem; lew też jak wół będzie jadał słomę; a wąż będzie miał proch ziemi jako pokarm. Zła czynić nie będą ani działać na zgubę na całej świętej mej górze – mówi Pan. Iz 11,7 Rdz 3,14 Iz 11,9

65,17-25. Utopijne wizje. Chociaż trudno znaleźć w literaturze starożytnej utwory przypominające utopijne wizje z Biblii, zachowały się apokaliptyczne (futurystyczne, profetyczne) wizje w literaturze akadyjskiej z II tysiąclecia przed Chr. Teksty akadyjskie mają jednak charakter pseudoprofetyczny, tj. są przepowiedniami napisanymi po zajściu zapowiadanego w nich wydarzenia. Wydaje się, że napisano je, by usprawiedliwić posunięcia, które już zaszły, lub instytucje, które już zostały powołane. Typowym zwrotem jest tam „powstanie książę”. Postać księcia jest zwykle anonimowa, łatwo jednak rozpoznać, o kogo chodzi. W jednej z kompozycji, Proroctwie Marduka, Marduk opowiada o przyszłym królu, który powstanie i „nakreśli plany nieba i ziemi” w świątyni Ekursagil. Zbierze też rozproszony lud, przyniesie pomyślność krajowi i okaże współczucie poddanym. Za jego panowania społeczeństwo będzie należycie funkcjonowało. W Księdze Izajasza, np. w Iz 66,1, widać jednak wyraźnie, że niebiosa i ziemia, kosmos cały, są świątynią Boga. Stwarzanie nowego nieba i nowej ziemi można więc porównać do wzniesienia nowych przybytków lub odnowienia starych. Nowa Jerozolima jest nową stolicą, która symbolizuje również miejsce wybrane przez Boga na mieszkanie. Podobnie Marduk nakazuje odbudowanie nowego świętego miasta bogów, Babilonu.

Iz 66

Prawdziwy kult Boga

1 Tak mówi Pan: Niebiosa są moim tronem, a ziemia podnóżkiem dla nóg moich. Jakiż to dom chcecie Mi wybudować i jakież miejsce dać Mi na mieszkanie? Mt 5,34n; Dz 7,49-55 1Krl 8,27

66,1-4 Proroctwo to nie ma związku z kontekstem. Potępia ono świątynię, którą zaczęto odbudowywać po powrocie z wygnania, jak to zrobił Natan za czasów Dawida (2 Sm 7,5-7) i jak to później zrobi Szczepan (Dz 7,48n), cytujący ten fragment Iz. Jest to odrzucenie religii nazbyt zmaterializowanej na rzecz religii „ubogich” (w. 2b; por. So 2,3+).

66,1. Dom dla bóstwa. W cyklu ugaryckich opowieści o Baalu bóg ten wyraża pragnienie zbudowania sobie domu, by mógł odpocząć. Podobną prośbę ma Ningirsu, żądając, by Gudea zbudował mu w tym celu stosowny dom. Pierwszy z domów jest trwalszy, bowiem Baal sam zbudował go dla siebie, podobnie jak to uczynił Jahwe. W Enuma Elisz po pokonaniu swojego nieprzyjaciela, Tiamat, Marduk oznajmia, że zbuduje sobie dom nazwany Babilonem, który będzie służył za miejsce odpoczynku bogów. W końcowej części tabliczki piątej nieco fragmentaryczny tekst przypisuje Mardukowi stworzenie ziemi i sprawowanie nad nią władzy.

2 Przecież moja ręka to wszystko uczyniła i do Mnie należy to wszystko – wyrocznia Pana. Ale Ja patrzę na tego, który jest biedny i zgnębiony i który z drżeniem czci moje słowo. Ps 24,1-2

66,2 do Mnie należy. Według grec. i przekładu syr. Tekst hebr.: „było”.

Przeciw obcym domieszkom do kultu

3 Jest taki, co zabija w ofierze wołu, a morduje człowieka; ofiaruje barana, a psu łeb ukręca; składa ofiarę pokarmową, ale też z krwi wieprza; pali kadzidło, ale czci bóstwo nieprawe. Podobnie jak oni obrali sobie drogi i dusze ich upodobały sobie obrzydłych bożków,

66,3 W tekście zestawione cztery działania wchodzące w skład prawowitego kultu i cztery — kultów pogańskich: ofiary z ludzi, zabicie psa, spożywanie wieprzowiny, pozdrawianie idoli. To nie znaczy, że ten, kto zabija wołu, nie jest więcej wart od tego, kto składa w ofierze człowieka itd., gdyż tak radykalnego potępienia zewnętrznego kultu nie ma nigdzie w ST. Znaczy to, że ci, którzy spełniają akty prawowitego kultu, zachowują jednocześnie ryty pogańskie. Jest to więc potępienie synkretyzmu, praktykowanego przez kręgi wspomniane w 65,3-5 i 66,17.

66,3. Ukręcenie głowy psu. W Izraelu pies nie był zwierzęciem ofiarnym, chociaż składano go bogom w chetyckiej Anatolii.

66,3. Krew świni. Świnie i psy odgrywały ważną rolę w obrzędach rytualnych Chetytów w późnym okresie brązu. W celu usunięcia problemu związanego z pojawieniem się rytualnej nieczystości Chetyci często zabijali świnie (zwykle je przepoławiając). Świnie i psy zajmowały również poczesne miejsce w kulcie bóstw chtonicznych (mających związek ze światem umarłych lub urodzajnością ziemi). Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Iz 56,10-11; 65,4. Niektórzy badacze sugerowali, że używanie świni w tego rodzaju rytuałach było jednym z powodów, dla których zwierzęta te uznawano w Izraelu za nieczyste.

4 tak Ja również wybiorę dla nich utrapienia i sprowadzę na nich zło, którego się obawiają, ponieważ wołałem, a nikt nie odpowiadał, mówiłem, a nie słuchali. Tak, czynili, co złe w moich oczach, i wybrali to, co Mi się nie podoba. Iz 50,2; Iz 65,12

66,4 wybiorę dla nich utrapienia. BJ: „mam upodobanie w kpieniu z nich”. Tekst niepewny. Wyraz taki sam jak w 3,4 („młokosy”, por. przyp.). W grec. tłumaczone przez „kpiny”, co odpowiada kontekstowi, jednak niektórzy współcześni tłumacze (tak tutaj) wybierają znaczenie „złe traktowanie”, „nieszczęście” itd.

Poemat pocieszający

5 Słuchajcie słowa Pana, którzy z drżeniem czcicie Jego słowo. Powiedzieli bracia wasi, którzy was nienawidzą, którzy was odpychają przez wzgląd na moje imię: Niech Pan pokaże swoją chwałę, żebyśmy oglądali waszą radość. Lecz oni okryją się wstydem.

66,5-17 Na pozór jest to dalszy ciąg apokalipsy z rozdz. 65, pojawia się tu jednak nowy temat, wyrażający nadzieje ludu Bożego.

66,5 Piąty stych według grec. Tekst hebr.: „niech uwielbi”.

6 Odgłos wrzawy z miasta, głos ze świątyni – to głos Pana, który oddaje zapłatę swoim nieprzyjaciołom. Ap 16,17

7 Zanim odczuła skurcze porodu, powiła dziecię, zanim nadeszły jej bóle, urodziła chłopca. Ap 12,5

66,7 Obraz ten wyraża nagły i cudowny charakter nadejścia nowego świata. Por. 26,17-18, gdzie można znaleźć taki sam obraz porodu z nieco odmiennym zabarwieniem.

8 Kto słyszał coś podobnego? Kto widział takie jak te rzeczy? Czyż kraj się rodzi jednego dnia? Czyż naród rodzi się od razu? Bo Syjon ledwie zaczął rodzić, a już wydał na świat swe dzieci. 9 Czyżbym Ja, który otwieram łono matki, nie sprawił urodzenia dziecka? – mówi Pan. Czyżbym Ja, który sprawiam poród, zamykał łono? – mówi twój Bóg.

10 Radujcie się wraz z Jerozolimą, weselcie się w niej wszyscy, co ją miłujecie! Cieszcie się z nią bardzo wy wszyscy, którzy się nad nią smuciliście, J 16,20

11 ażebyście ssać mogli aż do nasycenia z piersi jej pociech; ażebyście ciągnęli mleko z rozkoszą z pełnej piersi jej chwały. 12 Tak bowiem mówi Pan: Oto Ja skieruję do niej pokój jak rzekę i chwałę narodów – jak strumień wezbrany. Ich niemowlęta będą noszone na biodrach i na kolanach będą pieszczone. 13 Jak kogoś pociesza własna matka, tak Ja was pocieszać będę; w Jerozolimie doznacie pociechy. 

14 Na ten widok rozradują się serca wasze, a kości wasze nabiorą świeżości jak murawa. Ręka Pana da się poznać Jego sługom, a gniew – Jego nieprzyjaciołom. 

J 16,22

15 Bo oto Pan przybywa w ogniu, a Jego rydwany [pędzą] jak burza, by zaspokoić swój gniew pożogą i groźby swoje płomieniami ognia.

66,15. Ogień, rydwany, burza. W obrazowości Bliskiego Wschodu głównym bóstwom towarzyszą czasami woźnice rydwanów. Bóg znany jako Rakib-El był woźnicą rydwanu kananejskiego boga Ela. W literaturze akadyjskiej Bunene, doradca boga Szamasza, określany jest mianem powożącego rydwanem. Woźnica taki był odpowiedzialny za przewożenie bóstwa, szczególnie podczas bitwy. W systemie religijnym Izraelitów Jahwe manifestuje swoją obecność w sposób znany myśli Bliskiego Wschodu. Na przykład w epizodzie współzawodnictwa Eliasza z prorokami Baala Jahwe przedstawiony został jako Bóg panujący nad płodnością oraz odpowiadający ogniem; wypowiedzi o charakterze przenośnym często też łączą Go ze słońcem (Ps 84,12). Ukazany tutaj wizerunek Jahwe może mieć pewne elementy wspólne z obrazem Hadada, boga burzy, któremu towarzyszył woźnica rydwanu. Podobieństwa te sugerują, że autor użył znanych elementów obrazowych, by jasno opisać zaangażowanie się Boga w tym bezprecedensowym wydarzeniu.

16 Bo Pan sądu dokonuje ogniem i mieczem swym – nad wszelkim ciałem, tak iż wielu będzie pobitych przez Pana.

Przeciw pogańskim praktykom

17 Ci, którzy się poświęcają i oczyszczają, by wejść do ogrodów za innym, który już jest w środku, którzy jedzą wieprzowe mięso i płazy, i myszy, zginą razem – wyrocznia Pana.

66,17 Wiersz odizolowany od kontekstu i można go wiązać z 65,3-5. Jest w nim aluzja do jakiegoś tajemnego kultu, któremu przewodniczy kapłan („za innym, który już jest w środku”) lub kapłanka (jeżeli za qere i 1 QIza czytać jako rodz. ż.: „za inną...”; por. Ez 8,11). Ów paralelizm wskazuje, że ten tekst może być zrozumiały bez odwoływania się do misteriów hellenistycznych, które są późniejsze.

— Koniec w. 17 w BJ: „którzy jedzą mięso wieprzowe, rzeczy obrzydliwe i szczury, / zginą razem, wyrocznia Jahwe, / ich czyny i ich zamysły”. Tu ostatni stych tego cytatu jest początkiem w. 18, choć te słowa z niczym w nim się nie wiążą. Co do „rzeczy obrzydliwych” (por. Kpł 7,21; 11,10-42) — nie ma potrzeby zamieniać szeqec, „obrzydliwości”, na szerec, „płazy” (tak BT; por. Rdz 1,20; itd.).

66,17. Rytuały odprawiane w ogrodzie. Zob. komentarz do Iz 65,3.

66,17. Jedzenie mięsa świń i szczurów. To opis kolejnych cudzoziemskich obrzędów, przypuszczalnie o pochodzeniu kananejskim (zob. komentarz do Kpł 11,7). Nie ma jednak pozabiblijnych faktów, które rzucałyby światło na ten obrzęd. Hebrajskie słowo przetłumaczone jako „szczur” może się odnosić do wielu różnych gryzoni.

Przepowiednie o rzeczach przyszłych

18 A Ja znam ich czyny i zamysły. Przybędę, by zebrać wszystkie narody i języki; przyjdą i ujrzą moją chwałę.

66,18-24 Wiersze prawdopodobnie dodane jako zakończenie rozdz. 40-66 lub może nawet całej księgi. Cały ten fragment w pierwotnej postaci został napisany wierszem, później jednak uległ zniekształceniu przez dodanie spisu narodów (w. 19) oraz spisu środków transportu (w. 20). Wszystkie narody się nawrócą i zaprowadzą rozproszonych Izraela do Jerozolimy na ofiarę Bogu, ale to Izrael otrzymuje wiekuiste obietnice. Nigdzie indziej w ST nie stoją tak blisko siebie uniwersalizm i partykularyzm.

19 Ustanowię u nich znak i wyślę niektórych ocalałych z nich do narodów Tarszisz, Put, Lud, Meszek i Rosz, Tubal i Jawan, do wysp dalekich, które nie słyszały o mojej sławie ani nie widziały mojej chwały. Oni rozgłoszą chwałę moją wśród narodów. Ez 34,13; Mt 24,31; Mt 25,32

66,19 ocalałych z nich. Owi „ocaleni” z narodów (por. 45,20-25) to nawróceni. Są oni posłani, by przepowiadać wiarę aż po krańce ziemi. Znamienne, że owymi pierwszymi „misjonarzami”, o których tu chodzi, są nawróceni poganie.

— Podany tu spis jest dodatkiem, do którego zapożyczono dane z Ez 27,10-13. A oto prawdopodobne identyfikacje: Tarszisz = Hiszpania; Put (tak grec; hebr. Pul) = Libia; Lud = Lidia; Meszek (tak grec; tekst hebr.: moszke qeszet, „napinacze łuków”) = Frygia; Tubal = Cylicja; Jawan = Jończycy i ogólniej Grecy.

66,19. Tarszisz. Tarszisz oznacza najdalej położone ziemie po drugiej stronie morza, na zachodzie. Zob. komentarz do Iz 23,1.

66,19. Libijczycy [BT: „Put”]. Mianem Libii określa się czasami hebrajskie „Put”, lecz w Na 3,9 są to wyraźnie dwa różne miejsca. Starożytna Libia rozciągała się na wybrzeżu, na zachód od Aleksandrii, obejmowała też jednak długi pas pustyni na zachód od doliny Nilu. Trudniej ustalić, co oznacza Put. Najprawdopodobniej Put to inna nazwa Libii. Obydwie nazwy mogą łącznie oznaczać obszar leżący na zachód od starożytnego Egiptu, odpowiadający terytorium współczesnego państwa o tej samej nazwie. Byłby to więc najodleglejszy obszar na południowym zachodzie, do którego można dotrzeć drogą lądową.

66,19. Lidyjczycy [BT: „Meszek i Rosz”]. Lud ten zamieszkiwał przypuszczalnie obszar Lidii położony w zachodniej części centralnej Turcji. Lidyjczycy posługiwali się językiem anatolijskim podobnym do języka chetyckiego. W VI w. przed Chr. stworzyli oni duże imperium na obszarze Turcji, zostali jednak pokonani przez króla Persji, Cyrusa. Był to więc najodleglejszy obszar na północnym zachodzie, do którego można dotrzeć drogą lądową.

66,19. Tubal. Tubal oznacza prawdopodobnie obszar rozciągający się na południe od Morza Czarnego. W rocznikach asyryjskich występuje on pod nazwą Tabal, zaś w Dziejach Herodota jako Tiberanoi. Był to najodleglejszy obszar na północnym wschodzie.

66,19. Grecja. Jawan oznacza przypuszczalnie obszar po grecku nazywany Jonią - grecką część zachodniego wybrzeża Turcji oraz Wyspy Egejskie. Jońscy Grecy osiedlili się w tym rejonie pod koniec II tysiąclecia przed Chr. Istnieją dowody potwierdzające ich kontakty z Asyryjczykami w VIII w. przed Chr. Wydaje się, że klasyczna literatura grecka (Homer) i filozofia miały swoje korzenie właśnie w Jonii.

20 Z wszelkich narodów przyprowadzą jako dar dla Pana wszystkich waszych braci na koniach, na wozach, w lektykach, na mułach i na dromaderach – na moją świętą górę w Jeruzalem – mówi Pan – podobnie jak Izraelici przynoszą ofiarę pokarmową w czystych naczyniach do świątyni Pana. 

21 Z nich także wezmę sobie niektórych jako kapłanów i lewitów – mówi Pan. Ps 87,7+

66,21 Niektórzy nawróceni poganie będą mogli pełnić funkcje liturgiczne. To samo nadzwyczajne otwarcie jak w w. 19.

22 Bo jak nowe niebiosa i nowa ziemia, które Ja uczynię, trwać będą przede Mną – wyrocznia Pana – tak będzie trwało wasze potomstwo i wasze imię. Iz 65,17

23 Sprawdzi się to, że każdego miesiąca podczas nowiu i każdego tygodnia w szabat przyjdzie każdy człowiek, by Mi oddać pokłon – mówi Pan. 

24 A gdy wyjdą, ujrzą trupy ludzi, którzy się zbuntowali przeciwko Mnie: bo robak ich nie zginie, i nie zagaśnie ich ogień, i będą oni wzbudzać odrazę u wszelkiej istoty żyjącej. Mk 9,48; Jdt 16,17; Syr 7,17

66,24 Wiecznemu kultowi, jaki będą oddawać Jahwe Jego czciciele (w. 22-23), jest przeciwstawiona niekończąca się kara, która spadnie na Jego nieprzyjaciół (w. 24). By nie kończyć lektury księgi tą straszną perspektywą, Synagoga miała zwyczaj powtarzać po tym wierszu jeszcze raz obietnicę z w. 23.