1

STAROŻYTNOŚĆ ( ANTYK )

*STAROŻYTNOŚĆ – nazwa, którą ogarniamy ogrom epok – cały dorobek ludzkości przed naszą erą.
Kulturę, sztukę i literaturę różnych narodów, jakie istniały przed narodzinami Chrystusa. Do
starożytności należą: Biblia, dorobek starożytnej Grecji oraz Rzymu i Dalekiego Wschodu (Babilonii,
Egiptu, Japonii itd.)

*ANTYK – termin tradycyjnie przypisany kulturze starożytnej Grecji i Rzymu. Jest to jakby
„podzbiór” starożytności, ogarnia dorobek ludzi żyjących p.n.e. w basenie Morza Śródziemnego.

*MIT – (z gr. „mythos”- słowo, mowa, opowieść). To opowieść narracyjna organizująca i
wyrażająca wierzenia danej społeczności, ustnie przekazywana z pokolenia na pokolenie. Mity
mówią o początkach istnienia rodzaju ludzkiego, próbują wytłumaczyć po co stworzono świat i kto
go stworzył. Mówią również o bogach, którzy tym światem mieliby rządzić.

#PODZIAŁ MITÓW:
*TEOGONICZNE – o powstaniu i naturze bogów,
*KOSMOGENICZNE – o powstaniu świata,
*ANTROPOGENICZNE – o powstaniu człowieka,
*GENEALOGICZNE – o historii rodów.

#FUNKCJE MITÓW:
*POZNAWCZE – dzięki mitom ludzie próbowali wyjaśnić pewne niezrozumiałe zjawiska przyrody,
np. burzę,
*ŚWIATOPOGLĄDOWE – mity były podstawą wierzeń religijnych,
*SAKRALNE – mity przedstawiały wzorce rytualnych obrzędów, nakazywały jak czcić bogów.

*SYMBOL – motyw, obraz, postać, które pod znaczeniem dosłownym kryją wiele znaczeń
domyślnych, niejasnych, nieokreślonych, np. „pięta achillesowa” – słabość, czuły punkt,
bezbronność; z tej wieloznaczności i niejasności symbolu wynika wielość jego interpretacji.

*ALEGORIA – to również motyw posiadający znaczenie podane w tekście i ukryte. W tym
przypadku jednak, znaczenie ukryte jest jednoznacznie odczytywane przez każdego czytelnika,
decyduje o tym tradycja kulturowa, np. mit o Demeter i Persefonie – alegoria przemienności pór
roku.

*POLITEIZM – cechuje wielobóstwo, w mitach więcej niż jeden bóg.

*MONOTEIZM – uznaje tylko jednego Boga – Biblia.

*BIBLIA – (z gr. „biblios”), oznaczało początkowo „łodygę papirusu”. Z upływem czasu „biblios”
zaczęło znaczyć „zwój papirusu” czyli „księga”. Dosłownie więc biblia znaczy „księgi”.

2

#PODZIAŁ BIBLII ( zwana inaczej PISMEM ŚWIĘTYM ):

*STARY TESTAMENT – jest zbiorem pism judaistycznych – 46 ksiąg, był przekazywany ustnie już
od XVIII w. p.n.e., natomiast zapisany między XIII a I w. p.n.e., powstał w trzech językach:
hebrajskim, aramejskim i greckim.
*NOWY TESTAMENT – (z łac. „testamentum” – przymierze), zbiór pism chrześcijańskich – 27 ksiąg,
napisany między 51 a 96 r. n.e. , powstał w greckim języku.

#PODZIAŁ RODZAJOWY KSIĄG BIBLII:

*KSIĘGI HISTORYCZNE – to w S.T. Pięcioksiąg Mojżesza( księgi Rodzaju, Wyjścia, Liczb,
Powtórzonego Prawa, Kapłańska), w N.T. – Ewangelie(Mateusza, Marka, Łukasza, Jana) oraz Dzieje
Apostolskie.
*KSIĘGI DYDAKTYCZNE – (mądrościowe) , to w S.T. m.in. :Hioba, Przysłów, Psalmów, Mądrości,
Koheleta, natomiast w N.T.- Listy (gł. Św. Jana, św. Pawła, św. Judy)
*KSIĘGI PROROCZE – (prorockie) , to w S.T. księgi : Izajasza, Ezechiela, Daniela, Jeremiasza, a w
N.T. – Apokalipsa Św.Jana.

*ARCHETYP – (z gr. ”archetypon” – pierwowzór). To tkwiący w zbiorowej podświadomości
praobraz, głęboko utajone, pierwotne wyobrażenie właściwe wszystkim ludziom. Archetypy to
odziedziczone po przodkach obrazy. Dlatego pewne legendy, mity, wydarzenia są wspólne
wszystkim ludziom.

*KLASYCYZM – (z łac. „classicus” – pierwszorzędny, wzorowy, wyuczony). W ogólnym znaczeniu za
klasyczne uznano cechy charakterystyczne dla literatury starożytnej Grecji i Rzymu. Terminem tym
określa się nie tylko twórczość starożytnych artystów, a także wszystkie epoki nawiązujące do
reguł sztuki antycznej, czyli antycznych kanonów piękna ( np. renesans i oświecenie).

*MECENAT – to „instytucja” opieki możnych nad utalentowanymi, ale ubogimi artystami. W Rzymie
w I w. p.n.e. żył prawdziwy Mecenas, który wspierał poetów, np. Wergiliusza i Horacego.

*MIMESIS – (z gr. Naśladownictwo, naśladowanie). Jedna z głównych kategorii estetyki antycznej
ustalona przez Arystotelesa, dotycząca tworzenia sztuki. Polega na naśladowaniu rzeczywistości –
natury.

*PROMETEIZM – postawa samotnego, wzniosłego buntu jednostki, przeciw bogu , siłom natury i
ograniczeniom wolności ludzkiej. Zgoda na poświęcenie się jednostki dla dobra ludzkości, cierpienie
za ideę. Pochodzi od mitycznego Prometeusza, który wykradł bogom ogień, by podarować go
ludziom, za co został okrutnie ukarany.

*ZŁOTY WIEK – złoty, czyli najwspanialszy, idealny. Takim właśnie terminem określamy V i IV w.
p.n.e. w Atenach. Nastąpił wtedy rozkwit filozofii, architektury i rzeżby, rozkwitła demokracja
ateńska. Terminu tego używa się także przenośnie, mówiąc o idealnym czasie, etapie, który
ludzkość utraciła i do którego wciąż dąży.

3

ŚREDNIOWIECZE

*ŚREDNIOWIECZE – czyli „wieki średnie”, to nazwa, którą wprowadzili twórcy renesansu,
określając w ten sposób epokę poprzednią. W renesansie uważano średniowiecze za okres
przestoju, przejście między świetną epoką antyku a czasami nowożytnymi. Nazwa ta posiada
odcień lekceważący, zarzucano odejście od wartości starożytnych, ciemnotę i zacofanie.

*UNIWERSALIZM – „jednolitość” epoki, polegał na tym, że państwa Europy były podporządkowane
jednej władzy kościelnej i świeckiej, Europa była uniwersalną całością.

*TEOCENTRYZM – filozofia, która w centrum świata umieszczała Boga (theos – Bóg). Bóg, który
stworzył świat uosabiał dobro, piękno i prawdę. Uznawano wyższość dóbr duchowych nad
doczesnymi.

*ANONIMOWOŚĆ – autorzy dzieł nie ujawniali swego nazwiska, bo ważna była wartość dzieła,
autor skromnie usuwał się w cień.

*DWUJĘZYCZNOŚĆ – równoczesne funkcjonowanie łaciny i języków narodowych, które się
wykształcały.

*DUALIZM – podział świata i wartości na dwie kategorie: dobro – zło, niebo – piekło, zbawieni –
potępieni, jasność – ciemność.

*MORALITET – sztuka dydaktyczna.

*EVERYMAN – czyli „Człowiek – Każdy”, który symbolizował każdą istotę ludzką. Spotykał on na
swej drodze alegorie – uosobione cnoty lub grzechy. Cnoty te obrazowały pokusy czyhające na
człowieka, roztrząsały abstrakcyjne kwestie moralne. Alegorie toczyły spór o duszę człowieka, zaś
droga Everymana symbolizowała uniwersalny ludzki los.

*MISTERIA – widowiska sceniczne, których treść dotyczyła najczęściej tematów ze Starego i
Nowego Testamentu.

*ILUMINACJA – znaczy „olśnienie”, „ oświecenie”.

*PARENEZA – dosłownie oznacza „pouczenie”.

*DANSE MACABRE – oznacza „taniec śmierci”, śmierć jest wszechobecna, wszechwładna i dotyczy
każdego człowieka.

*EGALITARYZM – jest to zrównanie wszystkich ludzi wobec jakiejś wartości ( np. wobec śmierci).

4

*ANTROPOMORFIZACJA – uosobienie

*HAGIOGRAFIA – to żywotopisarstwo świętych, inaczej tzn. „żywoty świętych”. Są to utwory
przedstawiające dzieje świętego, propagują one i konstruują wzór ascety – ideał do naśladowania,
np. „Legenda o Św. Aleksym”.

*HISTORIOGRAFIA – dział piśmiennictwa obejmujący gatunek o treści historycznej, czyli m.in.
„kroniki”. Kroniką nazywamy gatunek opisujący historię państwa. Do historiografii należą także
„gesta” – czyli „czyny”- utwory, w których opisywano dokonania wybitnych postaci. Czyli
historiografia to opis „historii” państwa w danym okresie.

*LAMENT – utwory wyrażające ból, skargę, żałobę – zwane też żalami. Są wyznaniem i opisem
stanu uczuć, wołaniem o współczucie, czasem przestrogą. Najbardziej znany „Lament
Świętokrzyski”.

*PLANKT - ( od łac. „planctus”) narzekanie – utwory żałobne, wyrażają ból, płacz po stracie kogoś
bliskiego.

*GOTYCYZM – nurt w kulturze, sztuce i obyczajach, który zaczął się już w II połowie XVIII w., a w
romantyzmie szczególnie przybrał na sile. Polegał na wskrzeszeniu i dowartościowaniu cech,
estetyki, motywów średniowiecza: kultury rycerskiej, architektury gotyckiej, cudowności,
baśniowości podań odległej epoki.

5

RENESANS

*RENESANS – ( z franc. znaczy odrodzenie) Wskrzesza ideały antyku, tłumaczy literaturę
starożytną, wznawia studia nad historią antyku, a uczonych tego okresu uznaje za autorytety.
Ideały mają być także odrodzeniem ludzkości, ideologii, w której centrum ma być człowiek.

*HUMANIZM – prąd, który w centrum zainteresowania myślicieli, artystów, uczonych stawia
człowieka. Humaniści głosili potrzebę poznania i kształtowania indywidualnej, silnej jednostki
ludzkiej. W myśl humanizmu człowiek jest wielce wartościowy, liczy się talent, liczy się każde
odrębne istnienie.

*ANTROPOCENTRYZM – pojęcie związane z humanizmem. Oznacza usytuowanie człowieka
(atropos) w centrum świata. Jest odwrotnością średniowiecznego teocentryzmu (Bóg w centrum
świata). Hasłem humanizmu stało się słynne zdanie Terencjusza: „ Człowiekiem jestem i nic co
ludzkie, nie jest mi obce.”


*REFORMACJA – wielki ruch religijny i narodowy XVI w., mający na celu reformę Kościoła
Katolickiego, jego praktyk i doktryn. Początkiem reformacji było wystąpienie Marcina Lutra w
1517r. Ruch reformacji stał się przyczyną wojen religijnych, podziałów między ludzmi, lecz
wzmocnił dążenia narodowościowe, przyniósł nowy typ sztuki, obyczajów, osłabił władze Kościoła a
umocnił władze świeckie.

*LUTERANIZM - nurt wyznaniowy powstały w Niemczech. Twórcą był Marcin Luter. Wyznawcy
głosili, że Biblię można interpretować indywidualnie, że należy ją tłumaczyć na języki narodowe.

*KALWINIZM – nurt, który objął Francję, Szwajcarię, Niderlandy. Założyciel Jan Kalwin. Głosił
teorię „ predestynacji”, tzn. wierzył w przeznaczenie, że każdy człowiek ma swój los zapisany w
gwiazdach, przeznaczone mu jest niebo lub piekło. Nauka tego ruchu propaguje ideał… pracy i
gromadzenie dóbr. „Posiadanie”- zasługą, bezczynność – grzechem.

*ANGLIKANIZM – nurt religijny powstały w Anglii. Tłem tego ruchu były sprawy natury politycznej i
prywatnej króla Henryka VIII.

*ARIANIE – czyli „bracia polscy” – nurt, który rozwinął się w Polsce. Był nurtem radykalnym, procz
założeń religijnych głosił hasła społeczne, np. bracia polscy potępiali poddaństwo chłopów, głosili
potrzebę wyrzeczenia się majątków. Wygnani z Polski w połowie XVII w.

*IRENIZM – pochwała pokoju i zgody, a przeciwstawienie się wszelkim waśniom, wojnom i
kłótniom.

*MACHIAVELIZM – doktryna dotycząca sprawowania władzy, która za cel najwyższy uważa dobro
państwa i rację stanu. W imię tych wartości dopuszcza podstęp, zdradę i zbrodnię w myśl hasła:
„cel uświęca środki”.

6

*UTOPIA – teoria idealistyczna, zakładająca pewną doskonałość, niestety niemożliwą do
zrealizowania.

*EGALITARYZM- równość ludzi wobec prawa, głosił ją T. Morus.

*HARMONIA – ideał powszechnie uznawany przez myślicieli renesansu za wysoką wartość. Do
ideału, harmonii, umiaru, równowagi w życiu i sztuce dążyli artyści, pisarze i filozofowie.

*PREDESTYNACJA – pogląd o przeznaczeniu człowieka, odgórnie przez Boga, do danego
scenariusza, a potem do zbawienia lub potępienia, bez względu na starania jednostki. Głosił ją Jan
Kalwin.

7

BAROK

*BAROK – epoka trwająca od połowy XVI w. Do końca XVII w. Nazwa wywodzi się od
portugalskiego określenia perły o nieregularnym kształcie lub terminu oznaczającego w dawnej
logice niepoprawne myślenie. Pierwsze przemiany barokowe były we Włoszech!
Nazwa pochodzi z języka włoskiego (barocco = dziwny). Tak nazywano jedyną w swoim rodzaju
perłę, łowioną u brzegów Portugalii - niezwykle cenną, bo rzadką, lecz o dziwnym kształcie,
oryginalną, inną. Taki okazał się wiek XVII w literaturze i sztuce.

#CECHY STYLU BAROKOWEGO:
+NIEPOKÓJ – sztuka barokowa wywołuje u widza niepokój.
+RUCH – wszystko leci, płynie, zmienia się.
+NIEŁAD – pojawiło się wrażenie chaosu.
+SKOMPLIKOWANIE – Barok lubi formy trudne i skomplikowane (wiersze, budowle).
+NIEJASNOŚĆ – sztuka zmusza do namysłu nad swym sensem.
+INDYWIDUALIZM – każdy w swym dziele chce przekazać indywidualne prawdy.
+DYSHARMONIA – chęć ukazania porządku świata, którego nie ma.
+ZMYSŁOWOŚĆ – sztuka działa przede wszystkim na zmysły.

*RACJONALIZM – pogląd filozoficzny polegający na uznaniu rozumu. Wszystko opiera się na
rozumie i logice. Przykładem racjonalisty był Kartezjusz („Myślę więc jestem”).

*MARINIZM – Nazwę wywodzi od włoskiego poety Marina. Maryniści pisywali przeważnie utwory
erotyczne, popisywali się niezwykłymi pomysłami. Kierunek i zarazem styl poezji barokowej,
polegający na skłonności ku formalnej wirtuozerii, grze słowami; Najwybitniejszy polski marinista
to Jan Andrzej Morsztyn i jego dzieła: "Do trupa", "Cuda miłości".

*MISTYCYZM – kierunek religijno – filozoficzny zakładający możliwość bezpośredniej łączności z
Bogiem. Najsłynniejszy przedstawiciel to Baruch Spinoza.

*KONTRREFORMACJA – prąd powstały w Kościele Katolickim wobec zagrożenia reformacją.

*JEZUICI – szerzyli kontrreformację, głosili absolutne podporządkowanie i wyrzeczenia się
wolności.

*KULTURA DWORSKA - panująca na dworach królewskich i magnackich, zwykle powiązanych z
zagranicą; kultura otwarta na świat i obce wpływy, europejskie mody i style - szło zwłaszcza o
ceremoniał, etykietę i ubiór, choć też o literaturę i sztukę.

*KULTURA ZIEMIAŃSKA - typ kultury preferowanej przez średnią szlachtę, spędzającą większą
część życia na wsi, we własnym majątku.

8

*POEZJA METAFIZYCZNA - nurt, w którym dominuje refleksja natury religijnej, rozważania nad
pozycją człowieka w przemijającym nietrwałym świecie.

*SARMATYZM - ideologia szlachty polskiej, oparta na przekonaniu, iż pochodzi ona od
starożytnego, koczowniczego plemienia Sarmatów. Wyższość narodu szlacheckiego nad innymi
stanami i jego złota wolność.
Typowy staropolski Sarmata był przekonany o swej niekwestionowanej wyższości względem innych
stanów i narodów.
Kultura sarmacka ulegała orientalizacji (wpływy tureckie) w stroju i obyczajach: kontusze, żupany,
karabele, wschodnie kobierce, czapraki i buńczuki, pasy lite i jedwabne, złote guzy i janczarskie
kapele.

*ZŁOTA WOLNOŚĆ - popularna zbiorowa nazwa praw i przywilejów wywalczonych przez szlachtę w
dawnej Polsce, mających bronić ją przed despotyzmem i samowolą panujących oraz zapewnić jej
nieograniczoną wolność osobistą.

*KONCEPTYZM - jeden z nurtów XVII-wiecznej prozy hiszpańskiej, bliski gongoryzmowi,
charakteryzujący się niezwykłością myśli, nieoczekiwanymi asocjacjami i przeciwstawieniami.

9

OŚWIECENIE

*OŚWIECENIE - epoka myślenia, zasadnicza role odgrywa rozum, drugą wartością jest natura.
Nazwa wywodzi się od światła. XVIII w. myśliciele nazwali swój wiek oświeconym po „ciemnocie”

baroku, mieli zaś na myśli „światło rozumu” – najwyżej cenione wówczas wartości. Oświecenie
tworzy ideologia skierowana przeciwko feudalizmowi, panuje ideał encyklopedności wiedzy. Inne
wartości oświecenia: doświadczenie; praca; użyteczność; szczęście, tolerancja.

*ERUDYTA - człowiek wszechstronnie wykształcony. Inne wartości oświecenia: doświadczenie;
praca; użyteczność; szczęście, tolerancja.

#GŁÓWNE PRĄDY OŚWIECENIA:

*KLASYCYZM - jest to naśladowanie wzorów doskonałych, nawiązanie do antyku, dążenie do ideału
harmonijności, zasady złotego środka, kult proporcji, kompozycyjny geometryzm.

*EMPIRYZM - kierowanie się doświadczeniem. Rozum porządkuje wszystko staje się jasne a

zarazem piękne. Głównym przedstawicielem jest Ignacy Krasicki.

*RACJONALIZM – pogląd filozoficzny, zgodnie z którym rozum uważany jest za główne narzędzie

poznawania świata (twórca – Kartezjusz)

*SENTYMENTALIZM - prąd literacki który podkreśla rolę uczuć w poznaniu świata i człowieka. Nie
neguje wartości rozumu stawia cele dydaktyczne. Np. J. J. Rousseau „Nowa Heloiza”.

*KRYTYCYZM - wyróżnik oświecenia, krytyka religii, instytucji kościelnych.


*DEIZM - przedstawiciele Walter, jest to pogląd, że Bóg stworzył świat, ale nie ingeruje w bieg
przyrody. Istnieje, ale jego rola ogranicza się tylko do tego pierwszego impulsu i nie ma sensu
zrozumienia istoty Boga.

*ATEIZM - materializm, odrzuca istnienie Boga, człowiek to istota przyrodnicza i śmiertelna
obdarzona zdolnością ruchu.

*LIBERTYNIZM - wolnomyślicielstwo, laicyzm, sceptycyzm, ruch umysłowy skierowany przeciwko
autorytetom religijnym, scholastyce, obyczajom chrześcijańskim

*TABULARASA – pogląd, iż człowiek jest nie zapisaną kartką, zapisywana jest przez doświadczenie,
które rodzi się w kontakcie ze światem zewnętrznym.

*ENCYKLOPEDIA - słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł, największe naukowe i kulturalne
przedsięwzięcie epoki przedstawia dorobek oświecenia w dziedzinie nauki, filozofii, literatury,
sztuki, obyczajów.

*WOLTERANIZM - zespół tendencji estetycznych literackich, szydercza krytyka feudalnych
instytucji(monarchii, kościoła) i obyczajów, propagowanie tolerancji, libertynizmu idea postępu
niezależności i racjonalizm- kierowanie się rozumem.

10

*POWIASTKA FILOZOFICZNA - gat. Łączący cechy powieści awanturniczej z przypowieścią moralną
i traktatem filozoficznym, akcja powiastki służy ukazaniu zalet racjonalistycznego światopoglądu i
satyrycznego obrazu życia. Np. „Kandyd”.

*ROKOKO - kierunek w sztuce i obyczajowości związany z kulturą dworu, stawia cele rozrywkowe,
zabawowe, najwyraźniej widoczny jest w architekturze wnętrza(ściany zaokrąglone, ornamenty,
kolory pastelowe, moda na chińszczyznę) rokoko uśmiechnięty barok w miniaturze. Madrygał,
sielanka, obrazek pasterski.

*POEMAT HEROIKOMICZNY - parodia eposu bohaterskiego, której zasadniczy chwyt polega na
zderzeniu wzniosłej formy z błahą tematyką. Uwznioślenie za pomocą zastosowanych środków
stylistycznych sytuacji i zjawisk mało ważnych przynosi w efekcie ich żartobliwą heroizację. Rozkwit
gatunku nastąpił w XVI–XVIII w., uprawiali go m.in. we Francji Wolter (Dziewica Orleańska), we
Włoszech A. Tassoni (Porwane wiadro), w Polsce: I. Krasicki (Monachomachia, Antymonachomachia
i Myszeida), T. K. Węgierski (Organy) i J. Jasiński (Sprzeczki).

*POWIEŚĆ EPISTOLARNA - jako gatunek literacki. EPISTOGRAFIA:- (gr. epistole – list) – sztuka
pisania listów, ale też i dział piśmiennictwa zawierający utwory zbudowane z listów. Powieść w
listach popularna była w XVIII wieku. Taka forma utworu umożliwiała przedstawienie wewnętrznych
przeżyć bohaterów i pozwalała na ukazanie ich subiektywnego postrzegania rzeczywistości i ludzi.
Do najwybitniejszych dzieł tego gatunku należą m.in.: “Niebezpieczne związki” P. Ch. De Laclosa,
“Nowa Heloiza” J. J. Rousseau, “Cierpienia młodego Wertera” J. W. Goethego.

*KOMEDIA POLITYCZNA - Gatunek ten zachowywał w zasadzie wszelkie cechy komedii antycznej.
Respektując zasadę trzech jedności prowadził zabawną intrygę do szczęśliwego zakończenia.
Najważniejsze było jednak w tym gatunku ośmieszanie postaw przeciwników politycznych,
napiętnowanie negatywnych zjawisk społecznych czy schematów zachowań.

11

ROMANTYZM

*ROMANTYZM - Romantyzm rozwijał się w Europie od końca XVIII wieku do końca lat 40-tych

wieku XIX. Za początek umownie przyjmuje się rok 1789 (Wielka Rewolucja Francuska), za koniec
natomiast 1848 (Wiosna Ludów). W Polsce za początek okresu przyjmuje się najczęściej rok 1822
(rok wydania I tomu „Poezji” Adama Mickiewicza), za koniec rok 1863, czyli wybuch powstania

styczniowego. Romantycy wypracowali swój własny styl, charakterystyczny dla epoki.
Najważniejsze cechy stylu romantycznego to: elementy mowy codziennej (w tym wyrazy dosadne,
pospolite i regionalne), nawiązania do języka twórczości ludowej, słowa rzadkie i przestarzałe,
egzotyzmy (np. wyrazy orientalne), wyrażenia ekspresywne. Dzięki tym środkom osiągnęli

niezwykły stopień wyrazistości obrazu poetyckiego.

Wywodzi się pośrednio z łacińskiego "romanus”: rzymski - choć wcale nie o rzymską kulturę tu

chodzi. Nazwę "romańskie" stosowano wobec języków tubylczych w prowincjach rzymskich,
romansami zaś zwano podania i legendy tych ludów - pełne baśniowości i fantastyki.

#KIERUNKI FILOZOFICZNE I NURTY ARTYSTYCZNE:

*MESJANIZM - literatura romantyzmu propagowała mit jednostki, która spełnia misję poświęcenia
się za innych, indywidualnie walczy o daną ideę, cechami charakteryzującymi mesjasza są

prometeizm i tytanizm. Pogląd religijno-społeczny oparty na wierze w nadejście Mesjasza, który
odkupi winy ludzkości i przez własne cierpienie otworzy jej drogę do wiecznego szczęścia. Pogląd
historiozoficzny przypisujący jednostkom lub narodom szczególne posłannictwo wobec ludzkości. W
literaturze polskiej mesjanizm wyraża przekonanie o szczególnej roli Polski w dziejach świata, roli

Mesjasza narodów. Elementy mesjanizmu pojawiły się w XVII w. jako jeden ze składników
sarmatyzmu – wiara w misję dziejową narodu polskiego jako przedmurza chrześcijaństwa. Rozkwit
filozofii i literatury mesjanizmu przypada na okres romantyzmu, gdy kształtowała się nowożytna

świadomość narodowa.

*IRRACJONALIZM - pogląd przeciwstawiający się racjonalnemu! czyli rozumowemu, naukowemu

poznawaniu rzeczywistości.

*ORIENTALIZM - zachwyt obcą, gł. Wschodnią kulturą, tradycjami, ubiorem

*MISTYCYZM – termin mistycyzm wiąże się z jednostkowym doświadczeniem Tajemnicy, jaką jest
bezpośrednie spotkanie z Bogiem. Choć doznanie to, przyjmujące postać widzenia, proroczej wizji,

snu, ekstazy czy olśnienia, zdaje się trudne do wyrażenia, mistycy często odczuwają wewnętrzny
przymus zapisania objawionej im prawdy. Doświadczenie to znane jest wyznawcom różnych religii;
instytucje religijne zazwyczaj ostrożnie odnoszą się do mistycznych objawień.

*INDYWIDUALIZM ROMANTYCZNY - jednostkowość, poczucie odrębności i wyizolowania człowieka,
zwłaszcza bohatera romantycznego.

*MIŁOŚĆ ROMANTYCZNA - jest prywatnym wątkiem postaci w utworze, jest także głosem krytyki w
sprawie istniejącego porządku społecznego i obyczajowego. Jest to miłość tragiczna, nieszczęśliwa,
prowadząca do obłędu i samobójstwa. Stanowi też odbicie w literaturze osobistych losów twórców.

*FILOMACI - głosili ideały, które śmiało możemy uznać, za jeszcze oświeceniowe. Cnotą główną
była wszak wiedza, a autorytetem Wolter. Z poetów polskich uznawano Trembeckiego i

Karpińskiego. Do Filomatów należało początkowo tylko 6 osób - młodzieńcy spotykali się, by
odczytywać swoje utwory poetyckie i dyskutować. Ubierali się w czarne fraki, głosili patriotyzm i
ideał pracy

*POEZJA I ROLA POETY - to ogromnie ważny temat literatury romantycznej. Mit poety to obraz
człowieka wyniesionego ponad tłumy, samotnego i wyobcowanego. Poeta jawi się na górskich
szczytach, pojedynkuje się z Bogiem, sam walczy o idee narodów. Poezja jest siłą stwarzającą, a

zatem niemal mocą Boską. Nawołuje do walki (tyrteizm), lub uspokaja, może być także skarbnicą
świętości narodowych i więzią zespalającą pokolenia.

*NATURA - jest nie tylko tłem wydarzeń w romantycznych utworach. Jest inspiracją dla wyobraźni

12

poetyckiej, jest żywym i znaczącym elementem świata, "współodczuwa" cierpienia postaci, stwarza
nastrój.

*BYRONIZM - ogólnoeuropejski prąd literacko-społeczny początku XIX wieku, ukształtowany pod
wpływem twórczości i biografii angielskiego poety romantycznego G.G. Byrona. Charakteryzuje się
romantyzmem rewolucyjnym, ideą wyzwolenia narodowego, buntem przeciwko panującym

stosunkom społecznym i politycznym oraz przeciw zasadom moralnym, zachowując ironiczny
dystans wobec świata.

*EPIGONIZM - to nietwórcze, często nieświadome naśladowanie utalentowanych poprzedników. W
kulturze polskiej zjawisko to po raz pierwszy pojawiło się w epoce romantycznej wraz z wybuchem
„balladomanii” i „sonetomanii”, kiedy to nagminnie zaczęto powielać Mickiewiczowskie wzory.

*GOTYCYZM - nurt literacki o charakterze preromantycznym, zrodzony w angielskiej prozie XVIII
w. Nazwa gotycyzm wywodzi się z odmiany powieści angielskiej zwanej powieścią gotycką lub też
powieścią grozy i czarnym romansem. Przeciwstawiała ona racjonalizmowi i dydaktyzmowi

literatury oświecenia wizję świata nieuporządkowanego, pełnego zjawisk nadprzyrodzonych.
Nawiązując do średniowiecznych legend i kronik, rozgrywała romansowe perypetie fabuły w
mrocznej scenerii dawnych zamków, w atmosferze tajemniczości, napięć, gwałtownych uczuć i

okrucieństwa, wśród duchów, wampirów i zbrodniarzy o demonicznej sile zła. Głównymi
przedstawicielami byli: H. Walpole, C. Reeve, A. Radcliffe. Gotycyzm wywarł wpływ także na
późniejszą literaturę i sztukę (m.in. współczesny film grozy).

*GROTESKA - jest to ukazywanie rzeczywistości w literaturze, teatrze, filmie i dziełach
plastycznych w sposób, w którym odbiorca uznaje go za nierealistyczny, obcy, absurdalny.

Groteska cechuje się deformacją rzeczywistości, mieszaniem elementów kontrastowych,
pozostających ze sobą w sprzeczności (np. bieli z czernią, dobra ze złem itp.), zakłóceniem
zdrowego rozsądku (nonsensu) i zasad logicznych. W dziełach literackich, w których występuje
groteska, znajduje się często parodia i skłonność do swobodnego mieszania cech różnych gatunków

i stylów.

*IRONIA ROMANTYCZNA – jest stylem wypowiedzi pozwalającym na zabawy dwuznacznością słów,

lecz romantycy nadali jej wyższą rangę. Uczynili z niej postawę wobec życia. Ich ironia służy
zaznaczeniu dystansu (wobec świata, ludzi, sztuki). Podkreśla zatem odrębność i wolność
romantycznego „ja”

*KATASTROFIZM – przekonanie o nieuchronności katastrofy. Wizja Krasińskiego, w której ludzkości
brakuje jakiejkolwiek odnowicielskiej siły, jest przykładem historiozoficznego katastrofizmu, w myśl

którego cywilizacja utraciła zdolność rozwoju, a jej podstawowe wartości i dokonania są skazane na
zagładę. Wyjątkowy pesymizm tego obrazu wyraźnie odcina się od romantycznych marzeń o
przyszłości i daje się porównać jedynie z wizjami katastroficznymi, które pojawiły się w sztuce po
najstraszniejszych doświadczeniach wieku XX.

*LIST ROMANTYCZNY – romantyzm stworzył własną kulturą listu. Jej początki sięgają
sentymentalizmu, kiedy to korespondencja stała się sztuką. Popularne wówczas powieści w listach

były dla romantyków źródłem inspiracji i zachętą do wyrażania życia wewnętrznego w prywatnej
korespondencji. Forma epistolarna sprzyjała relacjom najbardziej intymnym, takim jaj miłość i
przyjaźń. Prócz listów-wyznań popularnością cieszyły się listy z podróży, listy-medytacje.

*PATOS - kategoria estetyczna, np. w literaturze, muzyce, teatrze, oznaczająca przedstawienie
zjawisk wyjątkowo doniosłych, monumentalnych, o niezwykłych walorach emocjonalnych

(namiętność, rozpacz) za pomocą środków artystycznych (zwłaszcza z repertuaru retoryki)
zapewniających wywołanie u odbiorców stanów intensywnego napięcia uczuciowego. Jedna z
podstawowych kategorii estetycznych epok klasycyzujących.

*POEMAT DYGRESYJNY - ukształtowany w okresie romantyzmu gatunek poezji narracyjnej łączący
elementy epickie z lirycznymi i dyskursywnymi. Jest to rozbudowany utwór wierszowany o

charakterze fabularnym, mający fragmentaryczną i pozbawioną rygorów kompozycję, złożony z
luźnych epizodów spojonych zwykle wątkiem podróży bohatera. Na plan pierwszy, przed fabułę,
wysuwa się w nim zazwyczaj postać narratora, który traktuje opowiadane zdarzenia w sposób

żartobliwy i ironiczny.

*POEZJA MELICZNA - jest efektem szczególnego zbliżenia słowa i muzyki, kiedy teksty są śpiewane

13

lub recytowane przy dźwiękach instrumentu. Muzyka kształtuje wówczas rytm, intonacje i
brzmienie wiersza , co zdarza się często w poezji ludowej i w romantycznej.

*POWIEŚĆ POETYCKA – to dłuższy utwór wierszowany, łączący elementy liryczne i epickie, którego
luźna, fragmentaryczna fabuła obfituje w momenty dramatyczne. Towarzyszy jej aura
zagadkowości i niedomówień oraz emocjonalna i subiektywna narracja. Twórca gatunku był Walter

Scott, lecz dopiero dzięki BYRONOWI powieść poetycka zdobyła ogromną popularność. Stało się tak
głównie za sprawą nowego typu bohatera – samotnie powstającego przeciw światu indywidualisty,
którego gwałtowne namiętności mogą doprowadzić aż do zbrodni i samozagłady, przekonująco

uosabiającego wewnętrzne rozdarcie jednostki między dobrem a złem.

*PREROMANTYZM – jest to zespół zjawisk artystycznych, które zapowiadały nadejście
romantycznego przełomu w kulturze europejskiej. Należały do nich: sentymentalizm, eksponujący

rolę uczuć; „powieść gotycka”, intrygująca opisami zdarzeń niezrozumiałych i przerażających;
zwrot do przeszłości (przede wszystkim do średniowiecza), a więc do czasów sprzed panowania
„cywilizacji rozumu”.

*RAPSOD – to pieśń epicka będąca częścią większego poematu lub samodzielny utwór poetycki
sławiący w podniosłym stylu bohatera albo ważne wydarzenie w dziejach narodu. W starożytnej

Grecji rapsodami nazywano pieśniarzy, którzy recytowali utwory epickie podczas świąt bądź
uroczystości.

*SYNKRETYZM – to łączenie w całość różnych, często wykluczających się elementów. Romantycy,
porzucając klasycystyczny wymóg czystości gatunków, celowo mieszali formy, style, a nawet
rodzaje sztuk.

*TRAGIZM ROMANTYCZNY – bohaterowie romantyczni nieraz stają wobec wyboru tragicznego –
między dwiema równorzędnymi wartościami. Toteż podejmując decyzję, zmierzają do nieuchronnej
katastrofy, podobnie jak niegdyś bohaterowie tragedii antycznej. O tragiczności ich sytuacji nie

decyduje jednak niepojęty los, lecz – wypadki dziejowe. Romantyczny tragizm ma bowiem wymiar
historyczny.

*TYRTEIZM - aktywna postawa jak powinien zajmować romantyczny poeta wobec współczesnych
zdarzeń oznaczała połączenie twórczości i czynu, myśli i działania. Na wzór spartańskiego wodza i
poety, Tyrteusza, który wcielił ten ideał.

*WALLENRODYZM – Mickiewicz stworzył literacką postać patrioty uciekającego się do zdrady. I
choć wkrótce ostro potępił tę metodę walki , było już za późno. Jego bohater przeniósł się z

literatury do życia. Dla polskich spiskowców, rewolucjonistów i opozycjonistów walenrodyzm stał
się jednym ze wzorów działania. Żyjąc pod zaborami, w okupowanym kraju, Polacy musieli
prowadzić grę pozorów. Jednak nie tylko konspiratorzy, ale także i kolaboranci przyjmowali czasem
miano Wallenrodów, a romantyczny mit zdrajcy dostarczał im malowniczej zasłony dla działań

moralnie dwuznacznych lub zasługujących na potępienie.

*WALTERSKOTYZM - zespół cech charakteryzujących jeden z typów powieści historycznej,
ukształtowany w literaturze europejskiej na początku XIX w. za sprawą twórczości pisarza szkocko-

angielskiego Waltera Scotta. Uformował on wzorzec powieści historycznej pozostający w opozycji
wobec tradycyjnego eposu oraz romansu historycznego. W utworach W. Scotta żywa akcja i
wyraziście charakteryzowane postacie osadzone były w szerokim tle doniosłych wydarzeń z dziejów

narodowych, realiów społeczno-obyczajowych epoki, osobliwości kulturowych i krajobrazowych,
fikcyjna fabuła umieszczona była na tle historycznym, wprowadzone były elementy przygody i
grozy. Walterskotyzm wywarł wielki wpływ na epikę romantyzmu i stał się jednym z przejawów
romantycznego historyzmu.

*WERTERYZM – mianem werteryzmu określa się postawę człowieka, który chce być uważany za
jednostkę obdarzoną szczególną wrażliwością. Pragnie, by dostrzeżono, ze ta wyjątkowość wynosi
go ponad przyziemne życie, lecz zarazem skazuje na głębokie cierpienie i samotność.

*WIESZCZ - w dawnej Polsce Wieszcz był synonimem poety lecz romantycy wydobyli pierwotny

sens tego słowa i nadali mu nowe znaczenie. Odtąd miano to odnosiło się do poety łączącego
wielką moc twórczą z darem widzenia przyszłości. Wybrał go Bóg by jego słowami objawić ludziom
porządek świata i sens istnienia.

14

*WZNIOSŁOŚĆ – odczucie wzniosłości wywoływane jest przez rzeczy wielkie, niezwykłe, budzące
podziw, zdumienie, a nawet grozę, która zdaje się przekraczać nasze pojęcia i wyobrażenia tak

bardzo, że nie potrafimy ich opisać czy wyrazić. W naturze, szczególnie w sile żywiołów, romantycy
podziwiali bardziej wzniosłość niż piękno.

15

POZYTYWIZM

*POZYTYWIZM – (REALIZM lub NATURALIZM) nazwa epoki pochodzi od kierunku filozoficznego

zapoczątkowanego przez A. Comte’a, autora „Wykładu filozofii pozytywnej”, pojmującego naukę
jako badanie faktów oparte na metodach nauk przyrodniczych, głoszący hasła usunięcia z myślenia
naukowego wszelkiej metafizyki.

*EWOLUCJONIZM – wyjaśniał formy istnienia i strukturę rzeczywistości przyrodniczej i społecznej
jako rezultat praw ewolucji.

*MONIZM PRZYRODNICZY - jedność świata natury i ludzi, bo cały świat podlega tym samym
prawom; konsekwencją jest stosowanie do badania sfery ludzkiej metod biologii i fizyki,
eksperymentu i obserwacji

*SCJENTYZM - zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu, bo one są źródłami
rzetelnej wiedzy, pozyskiwanie prawdziwej wiedzy o rzeczywistości jest możliwe tylko przy
zastosowaniu w badaniach naukowych metod nauk przyrodniczych.

*PRAKTYCYZM - stawianie sobie osiągalnych, rozsądnych celów, troska o dobór środków do ich
urzeczywistnienia; odwrotność romantycznego "mierz siły na zamiary"

*SCEPTYZM – postawa wątpienia i niedowierzania

*AGNOSTYCYZM - zakłada, że nie można do końca poznać świata i praw nim rządzących; są
rzeczy, których rozum nie ogarnia - są i będą, lecz nie należy się nimi zajmować; opracować trzeba
tylko dostępne zmysłom zjawiska i ich związki.

*ORGANICYZM - pochodna ewolucjonizmu i patrzenia na świat człowieka z punktu widzenia
biologa; społeczeństwo = organizm; jeśli zachoruje drobna nawet jego część, to całe społeczeństwo
to odczuje.

*RELATYWIZM - głosi, że pojęcia takie jak dobro, zło, piękno, prawda są względne, zależne od
relacji i okoliczności (czyli są relatywne)

*IDEALIZM – uznanie ducha (idei, myśli, świadomości) za czynnik pierwotny w stosunku do materii
(bytu, substancji i rzeczy)

*DETERMINIZM – pogląd filozoficzny głoszący, że życie i działalność człowieka są z góry określone,
czyli zdeterminowane rasą (czynniki genetyczne), pochodzeniem (warunki życia) i momentu
dziejowego. Twórcą Hipolit Taine.

*MINIMALIZM - człowiek powinien być minimum - ten zbiór zagadnień, który jest mu dostępny, i
który jest możliwy do zbadania

*NATURALIZM - metoda twórcza i kierunek literacki, będący swoistą odmianą późnego realizmu
XIX-wiecznego. Polegał na postawie skrajnie obiektywistycznej, komentowanie zjawisk świata

16

współczesnego w postaci surowej. Powstał we Francji, z twórczości Flauberta, braci Goncourt,
Taine’a i Zoli.

*UTYLITARYZM – użyteczność społeczna, praca dla dobra społeczeństwa, kult pracy jako kryterium
wartości człowieka, dążenie do osiągania celów praktycznych, korzyści, wygód; doktryna etyczna
głosząca, że pożytek jednostki bądź społeczeństwa powinien stanowić najwyższy cel moralny
postępowania ludzi i że działanie dla dobra własnego nie powinno stać w sprzeczności z interesami
ogółu, lecz przeciwnie, powinno służyć pomnażaniu ogólnospołecznego dobra i szczęścia.

*PRACA ORGANICZNA – wzajemna współpraca wszystkich warstw społecznych w dążeniu do
rozwoju ekonomicznego, gospodarczego, społecznego w celu osiągnięcia najwyższego stopnia
postępu.

*PRACA U PODSTAW – uświadamianie, oświecanie ludu w celu stworzenia z przedstawicieli
najniższych warstw pełnoprawnych członków społeczeństwa.

*ASYMILACJA ŻYDÓW – uprzedzenie, wrogość i nienawiść w stosunku do Żydów.

*EMANCYPACJA KOBIET – dążenie do równouprawnienia kobiet

–

zwiększenie udziału kobiet w

życiu publicznym

,

zapewnienie im dostępu do szkół średnich i wyższych

:

poszerzenie ich

aktywności zawodowej

.

17

MŁODA POLSKA

(przełom XIX i XX wieku)

*MODERNIZM – nazwa wywodzi się od francuskiego słowa „moderne”, co znaczy nowoczesny,

współczesny. Modernizm określał tendencje artystyczne i światopoglądowe o charakterze
nowatorskim.

*NEOROMANTYZM – podkreślał przynależność literatury epoki do tradycji romantycznej i
nawiązania do dzieł jej twórców i konieczność kontynuowania działań niepodległościowych.

*NEOKLASYCYZM – zespół tendencji w poezji XX wieku charakteryzujący się nawiązaniem do
tradycji, dyscypliną formalną, tendencją do stylizacji. Kształtował się w opozycji do awangardowych
ruchów poetyckich.

*DEKADENTYZM – z fr. „decadence” znaczy schyłek, niemoc, przesilenie, koniec. Terminem tym
określano nastroje zwątpienia, znużenia, przeświadczenie o kryzysowym charakterze kultury
europejskiej końca XIX wieku. Podstawę światopoglądu dekadentów stanowił pesymizm, negacja,

zwątpienie, zanik woli życia.

*FIN DE SIECLE – koniec wieku, odpowiednik dekadentyzmu.

# TENDENCJE W SZTUKACH PLASTYCZNYCH I LITERATURZE :

*SYMBOLIZM – narodził się we Francji w latach dziewięćdziesiątych XIX w. Jest to wyrażanie tego,
co niewyrażalne, ukazanie świadomych i nieświadomych stanów psychicznych za pomocą symbolu,
czyli znaku, pojęcia lub układu pojęć użytych dla oznaczenia innego przedmiotu. Symbol jest

konstrukcją dwupoziomową, tzn. poza znaczeniem pierwszym, bezpośrednim, ukryte jest inne
znaczenie. Symbol jest niejednoznaczny i dopuszcza wielość interpretacji.

*IMPRESJONIZM – nazwa wywodzi się z fr. „impression”, czyli wrażenie. Narodził się w latach
siedemdziesiątych XIX w we Francji jako kierunek malarstwa. Opierał się na przekonaniu, że
źródłem efektów kolorystycznych jest gra światła, jego nasilenie i kąt padania. Impresjoniści
operowali jasną, pastelową kolorystyką. W liryce impresjonizm przejawiał się jako dążność do

utrwalania w utworze poetyckim przelotnych wrażeń i nastrojów.

*EKSPRESJONIZM – ukazywał silne przeżycia psychiczne, dążył do ich uzewnętrznienia, akcentował

ostre kontrasty w obrazie rzeczywistości, posługiwał się jaskrawymi środkami wyrazu.

*SECESJA – pozostawała w ścisłym związku z symbolizmem. Jej wyróżnikiem stała się falista i

płynna linia, upodobanie do niezwykłych proporcji, asymetryczność, wypukłe, lekkie kształty,
motywy roślinne, szczególnie kwiatowe, oraz subtelna i jasna kolorystyka. Najpełniej przejawiła się
w architekturze wnętrz, złotnictwie, ceramice, szkle artystycznym.

*”BIBLIA PAUPERUM” – (łac. biblia ubogich) Była to anonimowa księga dewocyjna
rozpowszechniana w średniowieczu i przeznaczona dla nie umiejących czytać. Zawierała obrazki ze
scenami ze Starego Testamentu oraz z życia Chrystusa. Do tej formuły nawiązał m.in. J.

Kasprowicz tytułując swój tom wierszy „Księga ubogich”.

*CHŁOPOMANIA – fascynacja chłopami, ich siłą fizyczną, bliskością z naturą. Wynikała z poglądu, iż

odrodzenie wartości moralnych może nastąpić tylko poprzez powrót do wartości pierwotnych, do
ludu, jego obyczajów i kultury. Podziw dla chłopów był połączony z całkowitym brakiem
zrozumienia dla ich ciężkiej pracy, obyczajów i praw regulujących życie na wsi.

*CYGANERIA ARTYSTYCZNA (BOHEMA) – Luźne ugrupowanie artystów prowadzących nieregularne,
indywidualistyczne, niekiedy ekscentryczne życie, będące protestem przeciwko normom

społecznym, konwenansom, Obowiązującym poglądom estetycznym. Nieodzownym atrybutem
cyganerii stały się obszerne, czarne peleryny, duże berety lub kapelusze z szerokim rondem.
Pierwsza grupa cyganerii powstała we Francji około 1830 roku. Na ziemiach polskich już w latach

40. pojawiła się tzw. Cyganeria warszawska, jednak najsłynniejszą okazała się być cyganeria
krakowska, powstała u schyłku XIX wieku i skupiona wokół postaci S. Przybyszewskiego.

*DULSZCZYZNA – Mieszczańska, kołtuńska hipokryzja, obłuda, ciasnota horyzontów, przekonanie o

własnych walorach moralnych i obywatelskich. Charakteryzowała się także dbałością o pozory, tzw.

18

podwójną moralnością, chciwością, pruderią. Określenie to się wzięło od nazwiska bohaterki
dramatu G. Zapolskiej – Anieli Dulskiej.

*FILISTER – człowiek ograniczony, małostkowy, pozbawiony wyższych aspiracji, mieszczuch,
kołtun. Mianem tym określano przedstawicieli drobnomieszczaństwa, atakowanych w okresie
Młodej Polski.

*HEDONIZM – Doktryna filozoficzna sformułowana przez Arystypa z Cyreny(435-350 p.n.e.),
uznająca przyjemność, rozkosz za cel i najwyższe dobro człowieka, za główny motyw działania, a

uniknięcie przykrości, bólu za warunek szczęścia.

*NITZSCHEANIZM – Tendencja w europejskiej literaturze i filozofii przełomu XIX i XX w.
ukształtowana pod wpływem myśli F. Nietzschego. Wyrażała się ona w krytyce współczesnej

kultury i kwestionowaniu chrześcijańskich ideałów moralnych. Głosiła kult nadczłowieka, jego
psychicznej i fizycznej siły, wzywała do samodoskonalenia się.

*NIRWANA – (dosł. wygaśnięcie) Jest to jedno z podstawowych pojęć religii i filozofii indyjskiej.
Oznacza stan, w którym następuje zanik bytu indywidualnego, pragnień i pożądań. Jest to stan,
który uniemożliwia ponowne narodziny. Potocznie nirwana to zapomnienie, niebyt, unicestwienie.

*SYNESTEZJA – Przypisywanie wrażeń pochodzących z jednego zmysłu innemu, np.
przekształcenie wrażeń słuchowych na wzrokowe. Metaforyką synestezyjną posługiwali się

szczególnie twórcy symbolizm.

*SYNKRETYZM GATUNKOWY – Zjawisko polegające na połączeniu w jednym utworze literackim

kilku różnych gatunków literackich.

*TRAGIFARSA – występująca niekiedy nazwa komedii łączących farsowe chwyty z istotną
problematyką społeczno-obyczajową danego czasu.

19

XX-LECIE MIĘDZYWOJENNE

(1918 – 1939)

*FUTURYZM - (łac. futurus) "przyszły " - prąd w kulturze (zwłaszcza w literaturze), który narodził
się we Włoszech i Rosji na początku XX w. Założeniem futuryzmu było "patrzenie w przyszłość",
odrzucanie przeszłości i tradycji. Jego twórcy buntowali się przeciwko utartym konwencjom i

schematom obyczajowym. Byli zafascynowani rozwojem techniki, rytmem wielkomiejskiego życia,
mechanizacją.

*AWANGARDA – (z franc. – „straż przednia”) ruch artystyczny, cechuje go opozycja wobec
istniejących systemów, oraz zrywanie ze starymi i tworzenie nowych form wyrazu, zrywających ze

starym porządkiem rzeczy.

*BEHAWIORYZM – kierunek w psychologii, którego zwolennicy wzorowali zachowania ludzi na
zachowaniach zwierząt.

*DADAIZM – ruch w sztuce XX wieku, który ukształtował się we Francji, Szwajcarii, Niemczech i
USA w latach 1916-1924. Głównymi hasłami były anarchistyczna dowolność wyrazu, zerwanie z

wszelką tradycją i odrzucenie całości dotychczasowego dorobku kulturalnego, instytucji
społecznych i politycznych. Twórczość artystyczna miała być spontaniczną działalnością wolnej
fantazji, której nie krępuje logika, moralność, kanony estetyczne. Według przekazów, nazwa ruchu

wzięła się od słowa "dada", wybranego przez Hugo Balla na chybił trafił ze słownika Larousse'a i
oznaczającego w języku francuskim drewnianą zabawkę, konika.

*EGZYSTENCJALIZM – kierunek filozoficzny rozwijający się w latach 20-tych XX w. w Niemczech i
w latach 40-tych we Francji. Egzystencjaliści interesowali się szczególnie problemem ludzkiego
istnienia, jego absurdalnością, wynikającą z braku przyczyn i celów.

*GROTESKA – to metoda przedstawienia świata polegająca na łączeniu sprzeczności: tragizmu z
komizmem, realizmu z fantastyką, grozy z humorem. Groteskę cechuje absurdalność, deformacja,
nielogiczność.

*INTROWERSJA – cecha osobowości polegająca na braku zainteresowania światem zewnętrznym,
skupianiu się na własnych przeżyciach wewnętrznych.

*IRONIA – jest cechą stylu, polegającą na sprzeczności między dosłownym a ukrytym znaczeniem
wypowiedzi.

*KATASTROFIZM – przekonanie, że świat, cywilizacja, kultura zmierzają do nieuchronnej zagłady.
Katastrofizm ukształtował się w XX w. jako wynik kryzysu kultury europejskiej.

*NEOKLASYCYZM - zespół dwudziestowiecznych, różnorodnych tendencji w sztuce, literaturze i
architekturze nawiązujących do nurtu klasycystycznego lub baroku.

*PANTEIZM - światopogląd religijny utożsamiający boga (bóstwo) ze światem przyrody. Panteista
powiedziałby, że bóg jest ze światem w pełni tożsamy, nie jest jego stworzycielem, lecz nim
samym (Inaczej: bóg jest światem - świat jest bogiem).

*SURREALIZM – (nadrealizm), kierunek w sztuce, który miał wyrażać podświadome stany psychiki,
czemu służyło zerwanie z życiowym prawdopodobieństwem i logiką, czyli z realistycznym

naśladowaniem rzeczywistości.

*UTOPIA – wizja idealnego społeczeństwa opartego na zasadach sprawiedliwości i równości.

Tworzone były na zasadzie opozycji wobec istniejącej rzeczywistości społecznej w celu zachęty do
podjęcia reform lub wykazania ułomności panującego systemu.

20

LITERATURA WSPÓŁCZESNA

*ANTYUTOPIA – negatywna utopia, polegająca na stworzeniu wizji społeczeństwa na pozór
doskonale funkcjonującego, ale ograniczającego swobodę jednostki poprzez podporządkowanie jej

systemowi społeczno – politycznemu. W XX wieku antyutopie krytykowały totalitarne wizje
społeczne.

*LITERATURA FAKTU – tendencja w literaturze współczesnej polegająca na ograniczaniu fikcji w
utworach narracyjnych i zastępowaniu jej prezentacją konkretnych faktów, autentycznych
wydarzeń.