V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

Przesłuchanie dziecka było i jest zaliczane przez wielu kryminalistyków

do szczególnych form przesłuchania. Wynika to ze specyfiki podmiotu, ja-

kim jest dziecko. Tryb i taktyka przesłuchania dziecka powinny być dostoso-

wane indywidualnie do etapu jego rozwoju psychicznego i fizycznego oraz

charakteru zdarzenia, którego stało się świadkiem.

O tym, że dziecko należy przesłuchiwać inaczej niż dorosłych świadków

mówiono już przeszło 100 lat temu. Niestety wyniki badań naukowych nie za-

wsze trafiają na podatny grunt. O tym, jak trudno jest dotrzeć z nimi do praw-

ników, pisał już w 1907 r. Hugo Münsterberg w swojej książce „On the Wit-

ness Stand” („Z pozycji świadka”) (Münsterberg, 1907) – „Politycy, oficerowie,

a nawet przedstawiciele duchowieństwa dostrzegli użyteczność psychologii;

jedynie prawnicy pozostają nieprzekonani. [...] Prawnik, sędzia i członek ławy

przysięgłych są pewni, że psycholog eksperymentalny nie jest im potrzebny.

Trwają w przekonaniu, że wystarczą im prawniczy instynkt oraz zdrowy roz-

sądek”. Słowa wypowiedziane prawie sto lat temu są aktualne także dzisiaj.

Historia polskiego prawa w zakresie regulacji procedury przesłuchania dzieci

jest krótka, a rozwiązania prawne nie zawsze stosowane są w praktyce.

1. Dopiero w 2003 r. wprowadzono odrębny tryb przesłuchania małolet-

niego pokrzywdzonego z tym, że owa procedura dotyczyła tylko po-

krzywdzonych przestępstwami o charakterze seksualnym.

2. W 2005 r. ustawodawca zdecydował, by wspomnianą wyżej procedurę

rozszerzyć na dzieci pokrzywdzone przestępstwami przeciwko rodzi-

nie i opiece.

ROZWAŻANIA OGÓLNE

41

??

Przesłuchanie dziecka

w polskiej procedurze karnej

– rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k.

Violetta Kwiatkowska-Darul

przesluchanie_dziecka.indd 1

2007-08-30 15:07:53

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

3. W 2005 r. uregulowano również możliwość przesłuchania dziecka, któ-

re było świadkiem przestępstwa w trybie przewidzianym dla pokrzyw-

dzonego, w sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy

lub groźby bezprawnej oraz przestępstwa o charakterze seksualnym.

Zapis ten jest jednak fakultatywny.

4. Nadal istnieje możliwość przesłuchania dziecka pokrzywdzonego

i świadka poza trybami art. 185a i art. 185b, które chronią dzieci przed

wtórną wiktymizacją.

Tryb przesłuchania dziecka pokrzywdzonego reguluje art. 185a k.p.k.

Dotyczy on jednak tylko dzieci poniżej 15. roku życia, pokrzywdzonych

przestępstwami o charakterze seksualnym oraz przeciwko rodzinie i opiece.

Zgodnie z brzmieniem tego artykułu:

§1 „W sprawach o przestępstwa określone w rozdziałach XXV i XXVI Ko-

deksu karnego pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania nie ukończył

15 lat, powinno się przesłuchiwać w charakterze świadka tylko raz, chyba że

wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego

przesłuchania, lub zażąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie

pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego”.

Wprowadzając to uregulowanie ustawodawca miał na celu:

• szczególną ochronę dzieci poniżej 15. roku życia, wobec których do-

puszczono się przestępstw o charakterze seksualnym bądź przeciwko

rodzinie i opiece,

• uniknięcie wtórnej wiktymizacji i „wdrukowania” w pamięć dziecka

faktów nieistniejących, będących skutkiem wielokrotnych przesłuchań.

Możliwość powtórnego przesłuchania wchodziła w grę w przypadku wyj-

ścia na jaw nowych okoliczności, które wymagałyby wyjaśnienia lub gdyby za-

żądał tego oskarżony, który nie miał obrońcy w trakcie pierwszego przesłucha-

nia. Celem każdego postępowania jest dotarcie do prawdy obiektywnej i opar-

cia orzeczenia na prawdziwych ustaleniach faktycznych, dlatego możliwość

ponownego przesłuchania w wypadku wyjścia na jaw nowych okoliczności

wydaje się zasadna. Sprzeciw budzi natomiast możliwość żądania przez oskar-

żonego powtórnego przesłuchania, gdy podczas pierwszego nie miał obrońcy.

Podczas pierwszego przesłuchania dziecka w postępowaniu sąd zawsze powi-

nien wyznaczyć podejrzanemu obrońcę z urzędu, na mocy art. 79 § 3 k.p.k.

Paragraf 2 art. 185a k.p.k. dotyczy organu przesłuchującego i osób uczest-

niczących w przesłuchaniu i brzmi on następująco:

„Przesłuchanie przeprowadza sąd na posiedzeniu z udziałem psycho-

loga. Prokurator, obrońca oraz pełnomocnik pokrzywdzonego mają prawo

wziąć udział w przesłuchaniu. Osoba wymieniona w art. 51 § 2 k.p.k. (przed-

stawiciel ustawowy albo osoba, pod której pieczą pozostaje pokrzywdzony

– przyp. Autorki) ma prawo również być obecna przy przesłuchaniu, jeżeli nie

ogranicza to swobody wypowiedzi przesłuchiwanego”.

Ustawa nie określa miejsca posiedzenia, dlatego też możliwe jest prze-

słuchanie dziecka poza siedzibą sądu, w miejscu dla niego przyjaznym

43

42

przesluchanie_dziecka.indd 2

2007-08-30 15:07:53

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

i bezpiecznym. Od dawna psychologowie i kryminalistycy zwracają uwagę

na niekorzystny wpływ tradycyjnych pomieszczeń do przesłuchań – komi-

sariatów, gabinetów prokuratorskich i sal sądowych. Ich atmosfera bowiem

niekorzystnie odbija się na treści oraz formie zeznań zarówno dorosłych

świadków, jak i dzieci. Atmosfera miejsc urzędowych nie sprzyja także od-

twarzaniu zapamiętanych faktów oraz może powodować zahamowanie pro-

cesów intelektualnych, niepokój, onieśmielenie, nieufność, strach. To z ko-

lei może wpływać negatywnie na swobodę wypowiedzi. Dziecko bowiem

powinno być przesłuchiwane w warunkach jak najbardziej zbliżonych do

jego codziennego otoczenia. Już w 1976 r. na międzynarodowej konferencji

Unii Opieki nad Dzieckiem (UIPE) w Genewie postulowano wprowadzenie

zakazu przesłuchania przed sądem dzieci w wieku poniżej 13 lat. Obecnie,

jak już wspomniano, tworzy się specjalne pokoje przesłuchań dla dzieci.

W odpowiednio przygotowanym, przyjaznym miejscu dziecku łatwiej jest

mówić o przykrych sprawach. Taki pokój przesłuchań może się mieścić rów-

nież w siedzibie sądu.

Do pozytywnych rozwiązań należy zaliczyć wprowadzenie obligatoryj-

nego udziału psychologa w przesłuchaniu. Ten postulat wielokrotnie już

pojawiał się w literaturze (Wójcikiewicz, 1986, s. 116-117). Dzieci wymagają

szczególnego traktowania, nie tylko taktu i zrozumienia ze strony przesłu-

chujących, ale także opieki psychologicznej w trakcie przesłuchania. Powyż-

szy przepis zakłada aktywny udział biegłego w przesłuchaniu – „przesłu-

chanie przeprowadza sąd na posiedzeniu z udziałem biegłego psychologa”.

Każdy, kto przesłuchuje dziecko, powinien się wraz z psychologiem do

tego przygotować. Psycholog powinien wcześniej spotkać się z dzieckiem,

wytłumaczyć mu rolę, jaką ma pełnić i co się z nim będzie działo. Jak podkre-

ślają J. Lipovsky i P. Stern: „Termin „przygotowanie” nie oznacza, że dzieci

powinny nauczyć się na pamięć scenariusza przesłuchania, ani że należy je

poinstruować, jak mają odpowiadać. Przygotowanie do wystąpienia w są-

dzie oznacza po prostu udzielenie dziecku pomocy w osiągnięciu gotowości

do doświadczenia, jakim jest składanie zeznań (Lipovsky, Stern, 2004, s. 40).

W każdym procesie pokrzywdzonemu przysługują prawa strony. Dzieci

jednak nie mają zdolności procesowej i nie mogą występować w tym cha-

rakterze. Ich prawa wykonują przedstawiciele ustawowi albo osoby, pod

opieką których znajdują się pokrzywdzeni. Pokrzywdzone dzieci mogą być

poddane oględzinom i badaniom. Wynika to z art. 192 § 1 k.p.k., zgodnie

z którym, jeżeli karalność czynu uzależniona jest od stanu zdrowia pokrzyw-

dzonego, nie może się on sprzeciwić oględzinom i badaniom nie połączo-

nym z zabiegiem chirurgicznym czy też obserwacją w zakładzie leczniczym.

W omawianym przypadku to rodzic (opiekun) nie może się sprzeciwić takim

badaniom.

Konsekwencją uregulowań zawartych w § 1 i 2 art. 185a jest § 3, który

mówi, że: „Protokół przesłuchania odczytuje się na rozprawie głównej; jeżeli

został sporządzony zapis obrazu i dźwięku przesłuchania, należy go odtwo-

43

42

przesluchanie_dziecka.indd 3

2007-08-30 15:07:54

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

rzyć”. Wydaje się, że w przypadku przesłuchania dzieci należałoby obligato-

ryjnie sporządzać zapis obrazu i dźwięku.

Wprowadzony nowelą z czerwca 2005 r. art. 185b k.p.k. dotyczy możli-

wości przesłuchania w trybie omówionym powyżej małoletniego świadka,

który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat. Treść tego artykułu brzmi:

§ 1 „Świadka, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, można

przesłuchać w warunkach określonych w art. 185a w sprawach o przestęp-

stwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub przestęp-

stwa określone w rozdziale XXV Kodeksu karnego, jeżeli zeznania tego

świadka mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy”.

Z analizy tego uregulowania wynika fakultatywność zastosowania omó-

wionej powyżej procedury (możliwość przesłuchania), a warunkiem prze-

słuchania w tym trybie jest wartość zeznania (istotne znaczenie dla rozstrzy-

gnięcia), co niezwykle trudno ocenić a priori. Z badań przeprowadzonych

przez Autorkę wynika, że prokuratorzy i sędziowie nie angażują dzieci

w proces karny bezpodstawnie. Rezygnują z tego, gdy mają wystarczającą

ilość innych dowodów (Kwiatkowska-Darul, 2001, s. 257-258). Dlatego też

przepis ten jest swoistym „wytrychem”, umożliwiającym przesłuchanie

dziecka poza wszelką procedurą, chroniącą je przed wielokrotnym przesłu-

chiwaniem, bez udziału biegłego, a nawet bez rodzica czy opiekuna. Wo-

bec innych dzieci jako świadków ma zastosowanie art. 171 § 3 k.p.k., zgod-

nie z którym czynności z ich udziałem „powinny być, w miarę możliwości,

przeprowadzone w obecności przedstawiciela ustawowego lub faktycznego

opiekuna, chyba że dobro postępowania stoi temu na przeszkodzie”. Usta-

wodawca także i tutaj pozostawił furtkę, która uniemożliwia opiekunowi

obecność w trakcie przesłuchania

1

.

Istotną rolę w tej kwestii odgrywa prokurator, który powinien wystę-

pować do sądu z wnioskiem o przeprowadzenie przesłuchania dzieci jako

świadków w trybie art. 185a. Prokurator, by przekonać sąd, będzie musiał

zebrać dowody potwierdzające konieczność przesłuchania w omawianym

trybie. Jednakże, jak podkreślają, cytowani już wcześniej Lipovsky i Stern:

„(…) edukacja sądu jest procesem długotrwałym. Prokuratorzy muszą być

zatem przygotowani do uczenia sędziów przez przekazywanie im aktual-

nych informacji opartych na solidnych podstawach teoretycznych, praktyce

i dowodach naukowych” (Lipovsky, Stern, 2004, s. 40).

Rozróżnienie przez ustawodawcę dziecka–pokrzywdzonego i dziecka–

świadka oraz możliwość niezastosowania wobec tego drugiego trybu prze-

słuchania wynikającego z art. 185a jest przeciwstawne do spostrzeżeń psy-

chologów wskazujących, że bycie świadkiem przestępstwa często wiąże się

z traumą i poważnymi konsekwencjami psychologicznymi.

1

Autorka krytykowała to uregulowanie. Zob. Kwiatkowska-Darul V., Szczególny charakter

przesłuchania dziecka. W: Policja a przemoc. Przeciwdziałanie przemocy wobec dzieci, red. A. Tybur-

ska, J. Fiebig, G. Kędzierska (2004), Szczytno, s. 40.

45

44

przesluchanie_dziecka.indd 4

2007-08-30 15:07:54

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

Nie budzi natomiast wątpliwości uregulowanie art. 185b § 2 k.p.k., które

brzmi: „Przepisu § 1 nie stosuje się do świadka współdziałającego w popeł-

nieniu czynu zabronionego, o który toczy się postępowanie karne”.

Powyżej omówiony tryb przesłuchania dzieci nie obejmuje wszystkich

przypadków. W jakim trybie bowiem przesłuchać np. dziesięcioletnie dziec-

ko – jedyną ofiarę wypadku drogowego? Dziecko takie nie spełnia warunków

z art. 185a – nie stało się ofiarą przestępstwa o charakterze seksualnym ani

przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece. Także art. 185b nie wchodzi w grę,

gdyż wypadek drogowy nie zawiera w sobie elementów przemocy, groźby

etc. Należałoby wówczas przesłuchać dziecko, uwzględniając uregulowa-

nia, zawarte w Kodeksie postępowania karnego, stosowane przed wejściem

w życie omówionych nowelizacji (Kwiatkowska-Darul, 2001, s. 165-211).

REALIZAcjA ObOWIąZkÓW I PRAW dZIEckA–śWIAdkA W PROcEsIE

Kodeks postępowania karnego nie podaje definicji świadka, jednak można

wywieść ją z art. 177 § 1 k.p.k. Jest nim każda osoba wezwana w tym charakterze,

mająca obowiązek stawić się i złożyć zeznania. Nie jest przy tym podany cen-

zus wieku, co pozwala wnioskować, że w procesie karnym świadkami mogą być

nawet małe dzieci. Dziecku należy przekazać informacje dotyczące jego udziału

w procesie, oczywiście w formie dostosowanej do jego wieku i poziomu rozwoju.

Szczególne znaczenie ma przekaz, dotyczący przysługujących mu praw i obo-

wiązków, o czym powinien wcześniej porozmawiać z dzieckiem psycholog.

Na każdym świadku, także dziecku ciążą określone obowiązki oraz przy-

sługują mu określone prawa. Do obowiązków świadka należy:

• obowiązek stawiennictwa na wezwanie organu procesowego,

• obowiązek pozostawania do jego dyspozycji,

• obowiązek zeznawania,

• obowiązek złożenia przyrzeczenia,

• obowiązek zeznania prawdy i nie zatajania jej.

Obowiązek stawiennictwa wynika z art. 177 § 1 k.p.k. Nie jest on jednak

bezwzględny, gdyż § 1a tegoż artykułu stwarza możliwość przesłuchania

na odległość przy użyciu odpowiednich urządzeń technicznych. Dotyczy to

zarówno przesłuchania w postępowaniu przygotowawczym, jak i przez sąd.

Ustawodawca przewidział także możliwość przesłuchania świadka w miej-

scu jego pobytu, gdy nie może stawić się na przesłuchanie z powodu choro-

by, kalectwa lub innej, nie dającej się pokonać przyczyny (art. 177 § 2 k.p.k.).

Jeżeli świadek nie może stawić się do sądu z powodu trudnych do usunięcia

przeszkód, wówczas sąd może zlecić przesłuchanie świadka sędziemu wy-

znaczonemu ze swego składu lub sądowi wezwanemu, w którego okręgu on

przebywa (art. 396 § 2 k.p.k.).

Na świadka, który nie stawił się na wezwanie i nie usprawiedliwił swo-

jej nieobecności, można nałożyć karę pieniężną (art. 285 § 1 k.p.k.), a także

45

44

przesluchanie_dziecka.indd 5

2007-08-30 15:07:54

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

zarządzić przymusowe jego doprowadzenie (art. 285 § 2 k.p.k.). W wypad-

ku dziecka–świadka wezwanie należy skierować do rodziców (opiekunów).

Przedtem jednak rodzice (opiekunowie) powinni wyrazić zgodę na udział

ich dziecka (podopiecznego) w procesie w charakterze świadka. W wypadku

braku obecności dziecka, wspomniana kara pieniężna mogłaby być nałożona

na jego rodziców lub opiekunów.

Z obowiązkiem stawiennictwa związany jest kolejny – obowiązek pozo-

stawania do dyspozycji organu procesowego. Nie jest on jasno określony

w przepisach, ale można wywieść go z samej istoty czynności przesłuchania

świadka, bowiem dopóki świadek nie zostanie zwolniony, musi pozostawać

do dyspozycji organu, który go wezwał. O tym, że na świadku ciąży ten obo-

wiązek świadczy uregulowanie zawarte w art. 285 § 1 k.p.k., przewidujące

możliwość nałożenia kary pieniężnej na świadka, jeśli bez zezwolenia or-

ganu wzywającego oddalił się z miejsca czynności przed jej zakończeniem.

Niestety w praktyce zarówno długie oczekiwanie, jak i wielokrotność prze-

słuchań stanowią dużą niedogodność dla świadków. Powoduje to niechęć do

występowania w tym charakterze. Długie oczekiwanie dzieci–świadków na

przesłuchanie jest przyczyną zmęczenia, zniecierpliwienia i eskalacji stresu.

Obowiązek zeznawania wynika natomiast z art. 177 § 1 k.p.k. – osoba

wezwana w charakterze świadka ma nie tylko obowiązek stawić się, ale i zło-

żyć zeznania, tj. przekazać organowi procesowemu posiadanych informacji

w sprawie. Nie jest to obowiązek bezwzględny, gdyż ustawodawca przewi-

dział wiele wyjątków, z których najistotniejszymi są prawo odmowy zeznań

oraz uchylenia się od odpowiedzi na niektóre pytania.

Obowiązek złożenia przyrzeczenia, zgodnie z art. 189 pkt 1 k.p.k. nie doty-

czy osób poniżej 17. roku życia. Obowiązek mówienia prawdy i nie zatajania

jej jest zabezpieczony sankcją karną przewidzianą w art. 233 § 1 k.k. w przy-

padku osób powyżej 17. roku życia i dotyczy odpowiedzialności za złożenie

fałszywych zeznań lub zatajenia prawdy. Pozostaje on w ścisłym związku ze

składanym przyrzeczeniem (art. 188 § 1 k.p.k.) oraz z uprzedzeniem o odpo-

wiedzialności karnej (art. 190 § 1 k.p.k.). Dzieci nie składają przyrzeczenia

i nie uprzedza się ich o odpowiedzialności za składanie fałszywych zeznań.

Należy im natomiast wytłumaczyć, że uczestniczą w przesłuchaniu, by opo-

wiedzieć o tym, co się naprawdę wydarzyło. Kłamstwo nie leży w naturze

dzieci. Pokusę kłamstwa podsuwają im dorośli i kontakty z nimi. Dzieciom

bardzo łatwo jest zarzucić kłamstwo, choć one, w wielu wypadkach, nie po-

trafią rozróżnić prawdy od fantazji (kłamstwo pozorne). Najnowsze badania

wykazują, że dzieci odczuwają wiele lęków, im jest ich więcej, tym częściej

będą uciekać się do kłamstwa (Muszyński, 1999, s. 25-27).

Instytucja świadka wiąże się nie tylko z obowiązkami, ale również z pew-

nymi uprawnieniami. Do najważniejszych z nich należą:

• prawo do odmowy zeznań (art. 182 k.p.k.),

• prawo uchylenia się od odpowiedzi (art. 183 k.p.k.),

• możliwość zwolnienia od zeznawania (art. 185 k.p.k.).

47

46

przesluchanie_dziecka.indd 6

2007-08-30 15:07:55

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

Prawo do odmowy zeznań jest jednym z najistotniejszych praw świadka,

mającym na celu nie tylko dobro wymiaru sprawiedliwości (ochrona przed

nieprawdziwymi zeznaniami), ale także chroniącym więzy rodzinne oraz

samopoczucie świadka, który musiałby wybierać mniejsze zło i pozostawał-

by w konflikcie z własnym sumieniem, niezależnie od tego, jakiego wyboru

by dokonał. Zgodnie z art. 182 k.p.k. osoba najbliższa oskarżonemu może

odmówić zeznań. W przypadku dziecka mogą to być rodzice, dziadkowie

i rodzeństwo. Decyzja o odmowie zeznań należy wyłącznie do osoby, której

przysługuje prawo do odmowy, a zatem także dziecku. Pojawia się jednak

problem zrozumienia przez dziecko przysługującego mu prawa oraz jego

obaw o osoby najbliższe, którym zeznania mogą zaszkodzić. Istotną rolę

odgrywa tutaj biegły psycholog, który wytłumaczyłby dziecku, że pomimo

istnienia takiego prawa, bliski oskarżony postępował źle i tylko gruntow-

na analiza jego postępowania pozwoli na prawidłową ocenę tego, co zrobił.

J. Sokołowska uważa, że dziecko poniżej 10. roku życia nie jest zdolne do

zrozumienia treści tego prawa. Jej zdaniem, jeśli organ procesowy ma pod-

stawę przypuszczać, że dziecko nie zrozumiało treści tego prawa, a jego wy-

powiedzi są niekorzystne dla jego najbliższych, zwłaszcza gdy przesłuchi-

wane dziecko nie jest przez nich pokrzywdzone, wówczas przesłuchujący

nie powinien wyciągać informacji od nieświadomego swych praw dziecka

(Sokołowska, 1959, s. 124). W takich wypadkach gwarantem uprawnień pro-

cesowych mógłby być, uczestniczący w przesłuchaniu rodzic czy też opie-

kun dziecka.

Kolejnym prawem przysługującym świadkowi jest prawo uchylenia

się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli jej udzielenie mogłoby narazić jego

lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub

przestępstwo skarbowe (art. 183 § 1 k.p.k.). Oprócz tego świadek może

żądać, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli

treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą

(art. 183 § 2 k.p.k.). W tym przypadku chodzi o sytuacje, w których nie

zastosowano trybu przesłuchania, wynikającego z art. 185a i art. 185b. Te

niezwykle istotne uprawnienia powinny być zagwarantowane także dzie-

ciom. Mogą jednak pojawić się wątpliwości co do zrozumienia przez dziec-

ko znaczenia słów „narażenie”, „przestępstwo”, „hańba”. W wyjaśnieniu

znaczenia tych uprawnień, a także rozumienia znaczenia użytych przez

ustawodawcę słów, ponownie szczególna rola przypada przesłuchujące-

mu oraz psychologowi.

Organ procesowy może także zwolnić świadka, jeżeli o to wnosi, od zło-

żenia zeznania lub odpowiedzi na pytania, jeżeli pozostaje z oskarżonym

w szczególnie bliskim stosunku osobistym (art. 185 k.p.k.). Chodzi o ochro-

nę więzi istniejących pomiędzy świadkiem a oskarżonym, a wynikających

z pokrewieństwa, przyjaźni, opieki etc. Organ procesowy powinien zagwa-

rantować realizację tego prawa także dziecku.

47

46

przesluchanie_dziecka.indd 7

2007-08-30 15:07:56

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

Podjęcie decyzji o przesłuchaniu dziecka w charakterze świadka (Kwiat-

kowska-Darul, 2007), powinny poprzedzić rozważania co do powołania

dziecka w charakterze świadka w ogóle, szczególnie w sytuacjach, gdy sta-

ło się ono ofiarą przestępstwa, było świadkiem dramatycznego przebiegu

przestępstwa, przestępstwo dotknęło bliskie dla niego osoby etc. Przeżyty

w związku z przestępstwem stres może spowodować zaburzenia funkcjono-

wania zmysłów i pamięci (Kwiatkowska-Darul, 2007).

Przygotowanie się przesłuchującego do przesłuchania jest istotnym ele-

mentem, zapewniającym prawidłowy przebieg samej czynności. Przesłu-

chujący powinien przede wszystkim zapoznać się z zebranym dotychczas

materiałem (protokoły przesłuchań innych świadków, ewentualnych podej-

rzanych w sprawie, opinie biegłych, protokoły oględzin itp.). Przygotowując

się do przesłuchania powinien także sporządzić jego plan, ustalić czas i miej-

sce oraz przeprowadzić rozmowę z rodzicami czy też opiekunami dziecka.

To rodzice powinni być głównym źródłem informacji o dziecku i jego psy-

chice, zachowaniu etc. Byłoby wskazane przygotowanie dziecka do przesłu-

chania przez psychologa, który wyjaśniłby dziecku sens i znaczenie sytuacji,

w której będzie uczestniczyło. Jeżeli chodzi o czas, w jakim powinno nastąpić

przesłuchanie, to badania wykazały, że najpełniejsze i najwierniejsze zezna-

nia można uzyskać w okresie od 2-3 do 8 dni (Adamczak, Hanausek, Jarosz,

1971, s. 79), co sprzyja też wygaśnięciu czy osłabieniu emocji związanych

z przeżywanym zdarzeniem, gdyż mogą zniekształcać przekazywane tre-

ści. Daje to możliwość przemyślenia i uporządkowania materiału pamię-

ciowego.

Przesłuchanie powinno być tak zaplanowane, aby świadek nie musiał na

nie zbyt długo czekać. Może to bowiem wywołać stan przemęczenia. Także

samo przesłuchanie, trwające zbyt długo, może powodować taki stan – nale-

ży pamiętać, że im młodsze dziecko, tym szybciej się męczy.

Jeżeli małoletni świadek nie został, z różnych względów, objęty trybem

przesłuchania, wynikającego z art. 185b k.p.k., to w szczególnie uzasadnio-

nych wypadkach można by zrezygnować z udziału małoletniego świadka

w postępowaniu sądowym. Wówczas sąd odczytałby protokół przesłucha-

nia świadka z postępowania przygotowawczego. Podstawę mógłby stano-

wić art. 391 § 1 k.p.k., który przewiduje taką możliwość w wypadku gdy:

• świadek bezpodstawnie odmawia zeznań,

• zeznaje wyraźnie odmiennie niż poprzednio,

• oświadczy, że pewnych okoliczności nie pamięta,

• przebywa za granicą,

• nie można mu doręczyć wezwania,

• nie stawił się z powodu nie dających się usunąć przeszkód,

• prezes sądu zaniechał jego wezwania na podstawie art. 333 § 2 k.p.k.,

• w przypadku śmierci świadka.

stAdIA PRZEsłuchANIA dZIEckA

49

48

przesluchanie_dziecka.indd 8

2007-08-30 15:07:56

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

W przypadku małoletniego świadka nie dającą się usunąć przeszkodą

mógłby być zły stan jego zdrowia psychicznego i zagrożenie jego pogorsze-

nia w trakcie przesłuchania w sądzie. W tej kwestii zajął stanowisko Sąd Naj-

wyższy, który w swoim orzeczeniu stwierdził, że „Nie stwarza obrazy art.

337 § 1 k.p.k. (obecnie jest to art. 391 § 1 k.p.k. – przyp. Autorki) odczytanie

[...] zeznań świadka pokrzywdzonego przestępstwem, który z powodu złe-

go stanu zdrowia psychicznego, zwłaszcza spowodowanego przestępstwem

i realnej możliwości pogorszenia się tego stanu na skutek przeżyć związa-

nych ze stawieniem się przed sądem, nie stawić się w celu złożenia zeznań.

Ta właśnie realna możliwość może stanowić »nie dającą się usunąć przeszko-

dę« w rozumieniu art. 337 § 1 k.p.k.” (Wyrok SN, 1988).

W tym przypadku sąd może, na mocy art. 360 k.p.k. § 3, „wyłączyć jaw-

ność całości lub części rozprawy, jeżeli choćby jeden z oskarżonych jest nie-

letni lub na czas przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat”. Także

w tym przypadku istnieje możliwość przesłuchania dziecka z udziałem psy-

chologa na mocy art. 192 § 2.

Ze wspominanego już art. 171 k.p.k. wynika, że ustawodawca przyjął tzw.

metodę przesłuchania mieszaną – swobodną relację i pytań ukierunkowa-

nych.

Przesłuchanie prowadzone metodą mieszaną można podzielić na cztery

fazy: wstępną, wypowiedzi spontanicznej, zadawania pytań oraz czynności

końcowych. W wypadku przesłuchania dzieci, zwłaszcza małych, można po-

przestać tylko na dwóch etapach – wstępnym i zadawania pytań. Dzieci nie

potrafią snuć opowieści, a tym samym trudno jest od nich uzyskać relację

spontaniczną.

FAZA cZyNNOścI WstęPNych

Przesłuchanie, zgodnie z brzmieniem art. 191 § 1 k.p.k., rozpoczyna się

od zapytania świadka o imię, nazwisko, wiek, zajęcie, miejsce zamieszka-

nia, karalność za fałszywe zeznania lub oskarżenia oraz stosunek do stron.

W przypadku dzieci należy pominąć pytania dotyczące karalności za fałszy-

we zeznania lub oskarżenia. W dalszej części należy świadka poinformować

o prawie odmowy zeznań. W wypadku, gdy dla oskarżonego jest on osobą

najbliższą (art. 182 k.p.k.), także o możliwości uchylenia się od odpowiedzi

na pytanie, gdyby odpowiedź naraziłaby jego lub osobę najbliższą na odpo-

wiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe (art. 183 k.p.k.).

Należy także poinformować świadka o możliwości wnoszenia przez niego

o zwolnienie od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania, gdy pozostaje

on z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym (art. 185 k.p.k.)

– oczywiście, jeżeli takie okoliczności będą miały miejsce (art. 191 § 2 k.p.k.).

W wypadku, gdy zachodzi uzasadniona obawa użycia przemocy lub groź-

by bezprawnej wobec świadka lub osoby dla niego najbliższej w związku

49

48

przesluchanie_dziecka.indd 9

2007-08-30 15:07:56

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

z wykonanymi czynnościami, może on zastrzec dane dotyczące miejsca jego

zamieszkania do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu (art. 191 § 3

k.p.k.). Realizację tych praw powinien zapewnić organ przesłuchujący, a ich

zagwarantowanie stanowi rodzic uczestniczący w przesłuchaniu (art. 171 § 3

k.p.k.). Poza tym należy wcześniej z dzieckiem porozmawiać i przygotować

je do przesłuchania. Także należy powiedzieć dziecku, że przesłuchanie bę-

dzie rejestrowane (art. 147 § 1 k.p.k.).

W dalszej części tej fazy przesłuchania wskazana jest ogólna rozmowa,

zmierzająca do nawiązania kontaktu ze świadkiem, ośmielenia go. Umożli-

wia ona wstępną ocenę jego stanu emocjonalnego, kondycji psychicznej oraz

poziomu intelektualnego. W tym przypadku rozładowaniu napięcia może

służyć rozmowa na tematy neutralne, takie jak ulubione zajęcia, książki, krąg

przyjaciół etc. Umożliwi to organowi procesowemu poznanie specyficzne-

go języka przesłuchiwanego dziecka, co z kolei pozwoli na właściwe for-

mułowanie pytań. Przesłuchujący powinien również dążyć do wyciszenia

emocji przesłuchiwanego, bowiem mogą one wpływać hamująco, zwłaszcza

w wypadku przesłuchania świadka–ofiary przestępstwa. Przesłuchujący po-

winien okazać przesłuchiwanemu współczucie i stworzyć ciepłą atmosferę,

bowiem chłodna atmosfera i brak zaangażowania wpływa bardzo negatyw-

nie na świadka. W przypadku nasilenia się emocji u przesłuchiwanego dziec-

ka, przesłuchujący powinien delikatnie zmienić temat, a później powrócić

do głównego wątku. Przesłuchujący powinien także czuwać nad kondycją

fizyczną i psychiczną dziecka, umożliwić mu wyjście do toalety, zaspokoje-

nie głodu lub pragnienia.

FAZA RELAcjI sPONtANIcZNEj

Relacja spontaniczna to swobodna wypowiedź, na ogół nie przerywana,

osoby przesłuchiwanej (świadka, oskarżonego) na temat przedmiotu pro-

cesu. Uzyskanie relacji swobodnej jest jednak trudne, gdyż spostrzeganie

i zapamiętywanie odbywa się w określonym kontekście sytuacyjnym, dla-

tego też trudno jest z niego wyrwać konkretne zdarzenie. Swobodna wypo-

wiedź nie oznacza dowolności i dlatego w wielu wypadkach konieczna jest

ingerencja przesłuchującego. Zdaniem niektórych procesualistów, gdy prze-

słuchiwany odbiega od tematu przesłuchania, należy mu delikatnie zwrócić

uwagę. Natomiast Autorka uważa, że taką ingerencję należy ograniczyć do

minimum, gdyż świadek może wiedzieć więcej niż przewiduje przesłuchują-

cy. Poza tym nieprzerywana relacja spontaniczna sprzyja poznaniu świadka

i ułatwia przypominanie kolejnych, następujących po sobie zdarzeń, nawet

jeżeli nie jest bezpośrednio związana z tematem. Zdarzenie, które relacjonuje

przesłuchiwany, miało określony przebieg, było powiązane z innymi zdarze-

niami i tak zostało zapamiętane. Tym bardziej nie należy przerywać dziecku,

które samo opowiada o zdarzeniu, nawet jeżeli znacznie odbiega od tema-

51

50

przesluchanie_dziecka.indd 10

2007-08-30 15:07:58

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

tu. Mogłoby to negatywnie wpłynąć na swobodę wypowiedzi, zwłaszcza

że bardzo trudno jest uzyskać spontaniczną wypowiedź od małych dzieci.

Zdaniem A. Sokołowskiej „nie powinno się świadka ograniczać do zeznań

tylko na temat wybranych zagadnień, zwalniając go, gdy zaczyna dotykać

szczegółów już sądowi znanych, lecz cierpliwie wysłuchać go do końca, na

wszystkie okoliczności, które mu są znane w sprawie, gdyż jego relacje mogą

dać istotne oświetlenie faktów i zajść, będących przedmiotem śledztwa” (So-

kołowska, 1973, s. 418). Szczególnie trudno jest nawiązać kontakt z ofiarami

przestępstw o charakterze seksualnym. Badania (Jaśkiewicz-Obydzińska,

Kowanetz, Wach, 1997, s. 56-62; Jaśkiewicz-Obydzińska, Czerederecka, 1995,

s. 26-35) wykazały, że zwłaszcza zeznania ofiar kazirodztwa charakteryzują

się brakiem spontaniczności, ogólnikowym i ubogim w szczegóły opisem zaj-

ścia, dlatego nieodzowny jest aktywny udział psychologa w przesłuchaniu.

W sytuacjach, kiedy uzyskanie spontanicznej relacji od dziecka jest bar-

dzo trudne, przesłuchujący powinien poprosić dziecko o narysowanie tego,

o czym trudno jest mu powiedzieć. Sporządzony wcześniej rysunek może

być następnie poddany analizie przez przesłuchującego i przesłuchiwanego

po fazie pytań lub w jej trakcie. Z badań Autorki wynika, że na takim rysunku

mogą znaleźć się treści, które nie znalazły się ani w relacji spontanicznej ani

w odpowiedziach na zadane pytania (Kwiatkowska-Darul, 2001, s. 113-121).

Rysunek wraz z zaprotokołowanym komentarzem należy załączyć do akt.

W trakcie spontanicznej wypowiedzi przesłuchujący powinien powstrzy-

mać się od zadawania pytań oraz od wypowiedzi na tematy relacjonowane

przez świadka (Kempisty,1986, s. 112).

FAZA PytAń sZcZEGÓłOWych

Do fazy pytań szczegółowych przesłuchujący powinien przejść niepo-

strzeżenie, po relacji spontanicznej. Powinno się to odbyć bez jakichkolwiek

uwag zwracających uwagę świadka, np. „teraz będziesz odpowiadał na

pytania” czy też „a teraz zadam ci kilka pytań”. Może to bowiem wywołać

u dziecka obawę, czy będzie potrafiło udzielić na nie odpowiedzi.

Zajmujący się procesami pamięciowymi A. Baddeley twierdzi, że „Prze-

chowujemy ponad wszelką wątpliwość znacznie więcej informacji, niż mo-

żemy w danym momencie wydobyć. Niektórzy nawet twierdzą, że przecho-

wujemy każdą odrobinę, jaka kiedykolwiek do nas dotarła, że wszystko leży

w naszym banku pamięci, czekając, aż przekręci się odpowiedni klucz, aby

mogły powrócić z całą siłą” (Baddeley, 1998, 112). Proces wydobywania z pa-

mięci wynika z interakcji informacji zarejestrowanej w pamięci z informacją,

która zawarta jest w pytaniu. Dochodzi wówczas do ponownej aktywizacji

tego, co zostało przyswojone i przechowane, swego rodzaju zlokalizowania

konkretnej informacji w pamięci i jej wyciągnięcia do świadomości (Rathus,

2004, s. 337). Podkreślił to E. Tulving, stwierdzając: „osiągnięcia pamięciowe

51

50

przesluchanie_dziecka.indd 11

2007-08-30 15:07:58

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

są lepsze, gdy wskazówki obecne przy pomiarze odpowiadają tym, które zo-

stały zakodowane wraz z informacją w chwili uczenia się” (Wrzałka, 2005,

s. 160). Poszukiwane są wówczas informacje, które spełniają kryteria zawarte

w pytaniu, czyli musi być w nim zawarta wskazówka dla ich wydobycia,

wspomniany przez A. Baddeleya „klucz”. Funkcję klucza spełniają prawi-

dłowo skonstruowane pytania. Tylko krótkie i zrozumiałe wpływają na sku-

teczność przypominania (Hanusek, 1969, s. 724; Ellonen, Blatier, 1995, s. 2)

oraz tworzą płaszczyznę porozumienia pomiędzy przesłuchującym i prze-

słuchiwanym. Nabiera to szczególnego znaczenia w przypadku przesłuchi-

wania dzieci, które dysponują niewielkim zasobem słownictwa i mogą nie

zrozumieć tego, o co się je pyta. Najprostszymi pytaniami są pytania typu:

co?, gdzie?, kiedy?, jak?, czym? dlaczego?, kto? – takimi powinien się posłu-

giwać przesłuchujący. Nie powinno się zadawać pytań wielokrotnie złożo-

nych, skomplikowanych, niezrozumiałych, dotyczących więcej niż jednego

problemu lub tematu, wymagających więcej niż jednej odpowiedzi etc. Zada-

wane pytania nie powinny zawierać w sobie zarzutu winy. Zarzut taki może

wynikać z użytego w pytaniu zaimka przysłówkowego „dlaczego”. Użyty

w trakcie przesłuchania, np. Dlaczego tam stałeś?, Dlaczego wcześnie o tym

nie powiedziałeś?, może wzbudzić poczucie winy.

Niedopuszczalne jest używanie zwrotów z żargonu zawodowego oraz

zawierających w sobie ładunek emocjonalny. Niewskazane jest również uży-

wanie języka prawniczego, ponieważ pewne sformułowania mogą być nie-

zrozumiałe nawet dla dorosłych.

Istotne znaczenie ma też odpowiednie tempo wypowiedzi, gdyż za szyb-

ką i płynną mową przesłuchującego dziecko może nie nadążyć. Ważne, by

pytania trudne lub przykre dla przesłuchiwanego zadawać na końcu.

Ustawodawca przewidział możliwość zadawania osobom przesłuchiwa-

nym pytań zmierzających do uzupełnienia, wyjaśnienia lub kontroli wypo-

wiedzi (art. 171 § 1 k.p.k.), wykluczył natomiast zadawanie pytań sugeru-

jących treść odpowiedzi (art. 171 § 4 k.p.k.), pytań nieistotnych (art. 171 § 6

k.p.k.) oraz niestosownych (art. 370 § 4 k.p.k.).

Pytania uzupełniające mają na celu wzbogacenie treści relacji sponta-

nicznej o informacje istotne dla odtworzenia zdarzenia, a pominięte przez

świadka. Zmierzają do usunięcia luki w zeznaniu spontanicznym. Pytania

wyjaśniające mogą mieć dwojaki charakter – precyzujący i przypominający.

Pytania wyjaśniające–precyzujące są zbliżone do pytań uzupełniających, jed-

nak dotyczą bardziej szczegółowych kwestii. Mają one umożliwić przesłu-

chującemu dotarcie do bardziej dokładnych informacji o zdarzeniu, osobie,

jej zachowaniu, sytuacjach i rzeczach, o których świadek co prawda mówił

podczas relacji spontanicznej, ale bardzo ogólnikowo. Pytania wyjaśniające–

przypominające mają na celu przypomnienie przesłuchiwanemu okoliczno-

ści, o których mógł zapomnieć. Ciąg zadawanych pytań przypominających

sprzyja aktywizacji pamięci świadka. W wypadku powtórnego przesłucha-

nia w sądzie, przesłuchujący powinien śledzić zgodność składanych zeznań

53

52

przesluchanie_dziecka.indd 12

2007-08-30 15:07:58

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

z zeznaniami złożonymi w postępowaniu przygotowawczym i w wypadku

rozbieżności dążyć do ich wyjaśnienia właśnie za pomocą pytań (Kempisty,

1986, s. 142). Pytania kontrolne nie zmierzają bezpośrednio do ustalenia sta-

nu faktycznego, lecz dotyczą: źródła wiadomości o przestępstwie, informacji

o dalszych źródłach dowodowych okoliczności spostrzegania, funkcjonowa-

nia zmysłów, spostrzegawczości przesłuchiwanego, podatności na sugestię

prawdomówności, poziomu inteligencji oraz rozumienia używanych pojęć

(Kulicki, Kwiatkowska-Darul, Stępka, 2005, s. 201-205; Kołakowska, Lach,

1998, s. 19-20). Pytania kontrolne mają istotne znaczenie w przesłuchaniu

dzieci, zwłaszcza w zakresie używanych pojęć i rozumienia słów.

Bardzo niebezpiecznym sposobem komunikacji w trakcie przesłuchania

może być sugestia, która zmierza do bezkrytycznego akceptowania przeka-

zywanej propozycji, pomimo braku logicznych przesłanek do jej przyjęcia

(Gheorghiu, 1987, s. 21). Następstwem pytania sugestyjnego może być od-

powiedź niezgodna z tym, co świadek widział i zapamiętał. Pytania takie

„uniemożliwiają dotarcie do prawdy materialnej” (Kruszyński, 1999, s. 171).

Dlatego też w zakresie prawidłowego formułowania pytań ogromna rola

przypada przesłuchującemu, gdyż nie zawsze możliwe jest uzyskanie relacji

spontanicznej. Najbardziej sugestyjnymi pytaniami są pytania wyczekujące

i nierozdzielcze. Pytania wyczekujące można podzielić na twierdzące (np.

czyżby sprawca miał w ręku nóż?) oraz przeczące (np. czy sprawca nie miał

przypadkiem w ręku siekiery?). Pytania nierozdzielcze zawierają alternaty-

wę lub dysjunkcję, np. czy sprawca miał w ręku siekierę czy nóż?

W literaturze zwraca się też uwagę na tzw. sugerujący przymus, czyli

stosowanie technik nakłaniających lub zmuszających dzieci do rozmowy na

określony temat czy też złożenia konkretnych zeznań. Przykładem może być

odwołanie się do oczekiwań osób bliskich dziecku, dawanie dziecku nagród

za wypowiedź itp. (MacFarlane, Feldmeth, i in. 2002, s. 68).

Nie należy zapominać, że świadek, a zwłaszcza dziecko, może ulec suge-

stii nie tylko zawartej w pytaniach, ale także z powodu:

• niepewnych wspomnień co do tego, co się wydarzyło,

• autorytetu przesłuchujących osób,

• wypowiedzi innych świadków, z którymi wcześniej się zetknęło, np.

podczas oczekiwania na przesłuchanie,

• wieloznaczności sytuacji,

• trudności w podejmowaniu decyzji.

Sugestia pozawerbalna może przejawiać się w tonacji głosu, jego modu-

lacji, rozłożeniu akcentów, gestach (np. kiwnięcie głową), mimice (np. unie-

sienie brwi) etc. Sugestyjnie oddziałują także własne, poprzednie zeznania

świadka, co stanowi asumpt do jednorazowego przesłuchania. Szczególnie

podatne na sugestię jest dziecko zmęczone czy chore.

Pytania niestosowne (art. 370 § 4 k.p.k.) mogą zostać postawione przez

przesłuchujących w każdym stadium postępowania, dlatego może wywołać

zdziwienie fakt umieszczenia ich przez ustawodawcę w przepisach dotyczą-

53

52

przesluchanie_dziecka.indd 13

2007-08-30 15:07:58

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

cych rozprawy głównej. Słusznie zatem R.A. Stefański w swoim komentarzu

do k.p.k., dotyczącym tego uregulowania proponuje dopuszczalność uchyla-

nia pytań niestosownych w każdym stadium procesu (Kodeks postępowania

karnego, 1998, s. 458). Niestosowność pytania może polegać na:

• błędzie logicznym w stylizacji pytania (jego wieloznaczności, niezro-

zumiałości, błędzie wielu pytań, fałszywego założenia w osnowie py-

tania),

• proceduralnej niedopuszczalności pytania (zadający pytanie zmierza do

ujawnienia treści zeznań osoby, która po ich złożeniu uchyliła się od

zeznań),

• niedostosowaniu pytania do roli procesowej pytanego (pytanie, które

powinno być skierowane do biegłego, zadano świadkowi),

• braku związku ze sprawą,

• podstępnym charakterze pytania,

• obrażającym, dokuczliwym lub trywialnym wystylizowaniu pytania,

• niedostosowaniu pytania do poziomu intelektualnego przesłuchiwanego

(Kulicki, Kwiatkowska-Darul, Stępka, 2005, s. 208; Lipczyńska, 1963, s. 351).

Pytania nieistotne to pytania nie mające związku ze sprawą. Nie wywie-

rają one tak negatywnych skutków jak omówione powyżej pytania sugestyj-

ne i niestosowne. Przedłużają jednak przesłuchanie.

Podczas przesłuchania w sądzie świadkowi mogą zadawać pytania oprócz

sądu, także strony. Nad prawidłowością zadawanych pytań powinien czuwać

przewodniczący i w razie potrzeby je uchylać. Może on także zarządzić zada-

wanie pytań świadkowi za jego pośrednictwem (Kempisty, 1986, s. 142-143).

Zdaniem Autorki wszystkie pytania kierowane do dziecka-świadka powin-

ny być zadawane zawsze za pośrednictwem sądu. Uwzględniając tryb prze-

słuchania uregulowany w art. 185a i art. 185b, gdzie podmiotem przesłu-

chującym jest sąd przy aktywnym udziale psychologa, można spotkać się

z zarzutem stron, zwłaszcza podejrzanego, iż uniemożliwiono mu zadanie

pytań. Zdaniem Autorki ważnym rozwiązaniem, rozstrzygającym kwestię,

mogłoby być przesłuchanie na zasadzie telekonferencji.

FAZA cZyNNOścI kOńcOWych

Podczas czynności końcowych przesłuchujący sprawdza czy nie zachodzi

potrzeba uzupełnienia czynności. W postępowaniu przygotowawczym świa-

dek powinien zapoznać się z protokołem przesłuchania poprzez jego osobiste

odczytanie. W wyjątkowych wypadkach protokół należy mu odczytać (jeżeli

świadek ma kłopoty ze wzrokiem, protokół jest dla świadka mało czytelny).

W przypadku przesłuchania dziecka protokół powinien odczytać rodzic czy

opiekun, jeżeli uczestniczył w przesłuchaniu. W sytuacji zastosowania trybu

wynikającego z art. 185a i art. 185b, gdy podmiotem przesłuchującym jest

sąd, protokół podpisuje sąd i protokolant, a protokołu nie odczytuje się.

55

54

przesluchanie_dziecka.indd 14

2007-08-30 15:07:59

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

Niestety obecnych uregulowań prawnych nie można uznać za zadowala-

jące, dla wielu dzieci mogą okazać się dyskryminujące, bowiem ustawodaw-

ca polski podzielił dzieci na trzy kategorie:

1. Pokrzywdzone przestępstwami o charakterze seksualnym oraz prze-

ciwko rodzinie i opiece, które podlegają najwyższej ochronie w trybie

art. 185a k.p.k.

2. Świadków przestępstw popełnionych z użyciem przemocy lub groźby

bezprawnej oraz przestępstw określonych w rozdziale XXV Kodeksu

karnego, którzy podlegają ochronie w trybie art. 185b k.p.k.

3. Pokrzywdzonych przestępstwami innymi niż wymienione w art. 185a,

świadków pozostałych przestępstw popełnionych bez użycia przemo-

cy, groźby karalnej i tych świadków, których zeznania zostały ocenione

jako nieistotne dla rozstrzygnięcia sprawy.

Grupa dzieci wymienionych w trzecim punkcie pozostaje poza szczegól-

ną ochroną. Można je chronić na podstawie uregulowań, na mocy których

chroniono dzieci (Kwiatkowska-Darul, 2001, s. 165-211) przed nowelizacjami

z 2003 i 2005 r. W XXI w. nie powinno się jednak odmawiać ochrony dzieciom,

których zeznania oceniane są jako nieistotne bądź mało istotne dla rozstrzy-

gnięcia sprawy. Decyzja o udziale dzieci w procedurach powinna wiązać się

z gwarancją ich bezpieczeństwa, wszechstronną ochroną, a temu nie służą

wielokrotne przesłuchania, brak udziału biegłego w przesłuchaniu, rodzica

czy opiekuna. Dlatego też de lege ferenda należy postulować wprowadzenie

stosownych, jednolitych uregulowań chroniących dzieci.

Przesłuchanie dziecka, jak starano się wykazać, wymaga powzięcia specy-

ficznych metod i taktyki. Nie należy zapominać także o tym, że ta szczegól-

na forma przesłuchania może nakładać się także na inne szczególne formy

przesłuchania, gdy będziemy musieli przesłuchać dziecko: zaburzone psy-

chicznie, znajdujące się w ciężkim stanie zdrowia, w ramach konfrontacji,

w celu odtworzenia wyglądu osoby lub rzeczy, okazania, w celu odtwo-

rzenia sytuacji lub postępowania na miejscu zdarzenia, za pośrednictwem

tłumacza i gdy nadamy mu status świadka incognito (Kwiatkowska-Darul,

2001, s. 214-249).

POdsuMOWANIE

Literatura

Adamczak S., Hanausek T., Jarosz J. (1971), Kryminalistyka. Zagadnienia wy-

brane. Dla studentów wydziału prawa, red. T. Hanusek, Kraków.

Baddeley A. (1998), Pamięć. Poradnik użytkownika. Warszawa.

Ellonen E., Blatier C. (1995), Child witnesses in police interviews: traininig

keys. Materiały z konferencji naukowej „Psychology and Law”, Bu-

dapeszt 31 VIII.

55

54

przesluchanie_dziecka.indd 15

2007-08-30 15:07:59

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

Fenik K. (2006), Jak dzieci radzą sobie z urazem psychicznym? Wybrane elemen-

ty pracy terapeutycznej z dzieckiem wykorzystanym seksualnie. „Dziecko

krzywdzone. Teoria. Badania. Praktyka” nr 16.

Gheorghiu V.A. (1987), Sugestia. Warszawa.

Hanausek T. (1969), Braki pamięciowe w zeznaniach świadków. „Problemy Kry-

minalistyki” nr 82.

Herman J.L. (1998), Przemoc. Uraz psychiczny i powrót do równowagi. Gdańsk.

Ignatowicz J. (2000), Prawo rodzinne, Wyd. IV zmienione, zaktualizował i uzu-

pełnił M. Nazar, Warszawa.

Jaśkiewicz-Obydzińska T., Czerederecka A. (1995), Wpływ relacji sprawca-ofia-

ra na wybrane cechy zeznań małoletnich świadków pokrzywdzonych w spra-

wach o przestępstwa seksualne. „Acta Sexologica. Journal of Sex Crime

and Social Pathology”, Vol. 1, No 1.

Keller-Hamela M. (2002), Idę do sądu, Warszawa.

Jaśkiewicz-Obydzińska T., Kowanetz M., Wach E. (1997), Sytuacja rodzinna

a zeznania ofiar czynów kazirodczych. „Prokuratura i Prawo” nr 5.

Kempisty H. (1986), Metodyka pracy sędziego w sprawach karnych. Wyd. III po-

prawione i uzupełnione. Warszawa.

Kodeks postępowania karnego. Komentarz. (1998), T. 1, red. Z. Gostyński,

Warszawa.

Kołakowska W., Lach B. (1998), Psychologiczne determinanty zeznań świadków

i osób składających wyjaśnienia (wybrane zagadnienia), Szczytno.

Kulicki M., Kwiatkowska-Darul V., Stępka L. (2005), Kryminalistyka. Wybrane

zagadnienia teorii i praktyki śledczo-sądowej, Toruń.

Kwiatkowska-Darul V. (2007), Przesłuchanie małoletniego świadka w polskim

procesie karnym, TNOIK, Toruń.

Kwiatkowska-Darul V. (2001), Przesłuchanie dziecka, Zakamycze.

Kwiatkowska-Darul V. (2001), Wartość dowodowa zeznań dzieci w świetle badań

empirycznych. W: Przemoc w rodzinie i w szkole. Materiały z sesji naukowej,

Toruń 5 IV.

Lipczyńska M. (1963), Pytania w procesie karnym, „Problemy Kryminalistyki”

nr 43.

Lipovsky J., Stern P. (2004), Przygotowanie dziecka do roli świadka w sądzie,

„Dziecko krzywdzone. Teoria. Badania. Praktyka” nr 6.

Łopatkowa M. (1986), Ścigane z mocy prawa. Warszawa.

MacFarlane K., Feldmeth J.R. we współpracy z K. Saywitz, L. Damon,

S. Krebs, M. Duga (2002), Wykorzystywanie seksualne dzieci. Przesłuchanie

i diagnoza małego dziecka, Warszawa.

Muszyński H. (1999), Gdy Jaś kłamie..., „Charaktery” nr 2(25).

Münsterberg H. (1907), On the Witness Stand. New York: Doubleday, Page

& Company.

Nowe uregulowania prawne w kodeksie postępowania karnego z 1997 r.

(1999), red. P. Kruszyński, Wrocław.

Rathus S. A. (2004), Psychologia współczesna, Gdańsk.

57

56

przesluchanie_dziecka.indd 16

2007-08-30 15:07:59

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

V

ioletta

K

wiatKowsKa

-D

arul

Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k

Sokołowska A. (1973), Psychologia na usługach śledztwa. Materiały do nauczania

psychologii, Seria III, T. 2, Metody badań psychologicznych, red. L. Wo-

łoszynow, Warszawa.

Sokołowska J. (1959), Dziecko jako świadek, Warszawa.

Wiśniacka R., Psychologia zeznań świadków. Archiwum Kryminologii 2\1933

Wójcikiewicz J. (1986), Glosa do wyroku z dnia 23 listopada 1984 r.

(Rw 445\84), „Nowe Prawo” nr 6.

Wrzałka B. (2005), „Pomieszanie zmysłów” tajemnica synestezji, W: Pamięć zjawi-

ska zwykłe i niezwykłe, red. E. Czerniawska , Warszawa.

Wyrok SN z dnia 4.XI.1988 r., IV KR 291/88, OSNKW 1989, z. 3-4, poz. 31.

57

56

przesluchanie_dziecka.indd 17

2007-08-30 15:07:59