S. Knutelski ©, Zoologia - bezkręgowce, wykłady dla I roku, Ochrona Środowiska

1

Eukaryota: Animalia: Radiata: Ctenophora, Cnidaria

Radiata (= Coelenterata) to drapieżne bezkręgowce wodne o pierwotnie promienistej lub

dwupromiennej symetrii ciała obejmujące dwa współcześnie żyjące typy: żebropławy (Ctenophora) i
parzydełkowce (Cnidaria). Dawniej były łączone w jeden wspólny typ jamochłony (Coelenterata), co okazało
się błędne.

Cechy charakterystyczne.



obecność epidermy i gastrodermy (zwierzęta dwuwarstwowe), warstw ciała rozdzielonych mezogleą



symetria promienista do zmodyfikowanej promienistej



jama trawiąca (opowiadająca gastrocelowi gastruli)



komórki parzydełkowe (nematocysty, knidocysty), brak u Ctenophora



siateczkowaty układ komórek nerwowych



postać polipa, meduzy, występuje metageneza

Brak szkieletu, za wyjątkiem stułbiopławów kolonijnych i koralowców, których miękkie ciała otoczone

są twardą, wapienną osłonką.

Radiata nie mają mózgów, a jedynie proste nerwy i mięśnie. Największe okazy znajdują się wśród

meduz, z których prawie wszystkie są zwierzętami o kształcie parasola lub dzwonu, z otworem gębowym na
spodniej części ciała. Większość meduz nie jest większa od spodka, jednak zdarzają się też prawdziwe giganty,
o średnicy ciała do 2 m i czułkach długości nawet 70 cm.

Typ Żebropławy (Ctenophora, Acnidaria)

Żebropławy, bezparzydełkowce (Ctenophora, Acnidaria) - typ bezkręgowców zaliczany do

dwuwarstwowców (Diblastica). Dawniej wraz z parzydełkowcami były zaliczane do jamochłonów, z którymi
są blisko spokrewnione. Tryb życia pelagiczny.

Ich ciało jest dwusymetryczne (lub promieniście-dwubocznie symetryczne), o kształcie wydłużonym,

jajowatym lub gruszkowatym. Charakterystyczną cechą morfologii jest obecność położonych wzdłuż ciała
ośmiu pasm żeberek, czyli zgrubień na zewnętrznej powłoce.

Zwierzęta te są drapieżnikami, poruszającymi się za pomocą wici, ułożonych wzdłuż żeberek w

grzebykokształtne zgrupowania.

Przedstawicieli tego typu dzieli się na dwie gromady: Tentaculifera (ramieniowe) i Nuda

(bezramieniowe). Do gromady ramieniowych należą te żebropławy, którym w zdobywaniu pożywienia
pomagają dwa krzaczasto rozgałęzione, kurczliwe ramiona, położone naprzeciwlegle w przedniej części ciała.
Ramiona te spełniają również funkcje obronne. Konsekwentnie, przedstawiciele gromady bezramieniowych
cechy tej nie posiadają.
Systematyka żebropławów:
Gromada: ramieniowe (Tentaculifera)



Podgromada: Typhlocoela



Podgromada: Cyclocoela

Gromada: bezramieniowe (Nuda)

o

Rząd: Beroida

Typ: parzydełkowce (Cnidaria) Hatschek, 1888

Parzydełkowce (Cnidaria, od gr. knide - pokrzywa) – wodne tkankowce dwuwarstwowe zaliczane do

królestwa zwierząt. Charakteryzują się symetrią promienistą. Zasiedlają środowisko wodne, przede wszystkim
wody słone.
Filogeneza

Przodkowie dzisiejszych parzydełkowców pojawili się na początku ery paleozoicznej. Przypuszcza się,

że wywodzą się od zwierząt o symetrii dwubocznej.
Budowa

Parzydełkowce są zwierzętami tkankowymi, co odróżnia je od podobnych czasem z wyglądu gąbek. Ich

ciało zbudowane jest z dwóch warstw tkanki nabłonkowej: epidermy (zewnętrzna, odpowiada ektodermie) i
gastrodermy (wewnętrzna, odpowiada endodermie); stąd stosowana czasem dla parzydełkowców nazwa
"dwuwarstowce" (Diblastica). Warstwy te rozdzielone są bezpostaciową mezogleą i odpowiadają ektodermie
oraz endodermie gastruli. Główne typy komórek tworzących ektodermę i endodermę to: nabłonkowo-

S. Knutelski ©, Zoologia - bezkręgowce, wykłady dla I roku, Ochrona Środowiska

2

mięśniowe oraz komórki interstycjalne. W endodermie (gastroderma) występują również komórki gruczołowe,
które produkują enzymy trawienne. W ektodermie (epiderma) znajdują się komórki parzydełkowe
(nematocysty, knidocysty) oraz komórki nabłonkowo-nerwowe. Parzydełkowce rozmnażają się płciowo i
bezpłciowo, zwykle poprzez pączkowanie i strobilizację.

Wyróżnia się 3 postacie parzydełkowców: planula (forma larwalna), polip i meduza. Ciało polipa ma

kształt workowaty, meduzy dzwonkowaty. Warstwa mezoglei u polipa jest cienka i rozłożona równomiernie,
meduza charakteryzuje się obszerniejszą mezogleą. Wnętrze ciała parzydełkowców stanowi jama gastro-
waskularna (odpowiednik prajelita) może tworzyć system kanałów. Do jamy gastralnej prowadzi otwór
gębowy, który otoczony jest ramionami (czułkami) (u polipa), natomiast u meduz czułki znajdują się na brzegu
dzwonu. Tam też zlokalizowane są ciałka brzeżne (ropalia). Jest to narząd zmysłowy wyposażony w
wyspecjalizowane komórki odbierające bodźce świetlne (światłoczułe spełniające rolę soczewki), równowagi
(statocysta) i smakowe.

Statocysta składa się ze statolitu (grudki węglanu wapnia) oraz komórek czuciowych z wypustkami

komórkowymi. Statolit uciska określone wypustki w zależności od położenia zwierzęcia względem źródła
przyciągania ziemskiego, co pozwala meduzie zorientować się w jakiej pozycji względem ziemi płynie i "w
razie czego" może wyregulować swoją pozycję ruchami dzwonu.

Parzydełkowce nie posiadają układu krążenia, oddechowego i wydalniczego, a wymiana gazowa i

osmoregulacja następuje poprzez całą powierzchnię ciała.

Polipy prowadzą tryb życia osiadły, meduzy poruszają się ruchem odrzutowym lecz zaliczane są do

planktonu. Jamochłony żywią się zawiesiną organiczną, planktonem, ale niektóre gatunki potrafią polować na
większe zwierzęta. Występuje podwójne trawienie - zewnętrzne i wewnętrzne.

Większość parzydełkowców do chwytania zdobyczy używa ramion lub czułków, na końcach których

znajdują się parzydełka. Obezwładniają ofiarę i umieszczają pokarm w jamie gębowej, gdzie jest on częściowo
trawiony przez enzymy, a następnie w wodniczkach pokarmowych komórek gruczołowych gastrodermy.
Jamochłony wydalają zbędne składniki tą samą drogą, jaką pobierają pokarm. Nawet koralowce to drapieżcy,
wykorzystujący komórki parzydełkowe na swych czułkach do paraliżowania mikroskopijnych organizmów
wodnych.

Parzydełka niektórych meduz są bardzo niebezpieczne dla pływaków. Jad australijskiej meduzy z grupy

kostkowców (Cubozoa) zwanej "osą morską" lub „usztywniaczem” (Chironex fleckeri) może zabić nawet
człowieka w kilka minut.
Systematyka
Gromada Anthozoa - koralowce
Gromada Cubozoa - kostkowce
Gromada Scyphozoa – krążkopławy
Gromada Hydrozoa - stułbiopławy

Gromada: koralowce (Anthozoa) Ehrenberg, 1834

Koralowce (Anthozoa, z gr. anthos - kwiat + zoon - zwierzę) – tworzą gromadę zaliczaną do typu

parzydełkowców. Występują kolonijnie w formie polipów w morzach strefy ciepłej, przytwierdzone do dna
morskiego. W budowie koralowców wyróżnić można warstwę zewnętrzną, tzw. epidermę (ektodermę), która w
górnej części tworzy otwór gębowy i gardziel, przechodzącą w jamę gastralną. Wewnętrzna strona ściany ciała,
endoderma, tworzy wypustki do jamy gastralnej. Przestrzeń pomiędzy ektodermą a entodermą wypełnia
warstwa mezoglei, w której u wielu gatunków znajdują się skleroblasty, które pełnią rolę komórek
szkieletotwórczych.

Koralowce są zazwyczaj rozdzielnopłciowe, rozwój ze stadium larwy (planula). Należą do jednych z

głównych organizmów skałotwórczych.

Znanych jest ok. 6,5 tys. gatunków koralowców, zaliczanych do podgromad:



Alcyonaria - koralowce ośmiopromienne



Ceriantipatharia - szorstniki



Hexacorallia - koralowce sześciopromienne



Zoantharia - koralowce wielopromienne

Do najbardziej znanych przedstawicieli koralowców należą m.in.: koral czerwony (Corallium rubrum), zwany
również szlachetnym, korale madreporowe (Madreporaria), tworzące rafy koralowe, koral korkowiec
(Alcyonium palmatum).

S. Knutelski ©, Zoologia - bezkręgowce, wykłady dla I roku, Ochrona Środowiska

3

Gromada: kostkowce (Cubozoa)

Kostkowce (Cubozoa) - gromada zwierząt wodnych z typu parzydełkowców.

Kostkowce przypominają w dużym stopniu krążkopławy; są jednak dość łatwe do odróżnienia od swoich
bliskich kuzynów: widziane z góry są kwadratowe, a nie okrągłe.
Jest to niewielka grupa, do której należy 19 znanych nauce gatunków (niektóre bardzo jadowite, np. Chironex
fleckeri), grupowanych w dwie rodziny:



rodzina: Chirodropidae

o

Chironex fleckeri



rodzina: Carybdeidae

o

Carukia barnesi

Gromada: stułbiopławy (Hydrozoa) Owen, 1843

Stułbiopławy (Hydrozoa) - gromada wodnych tkankowców z typu parzydełkowców. Większość

gatunków to formy kolonijne, pokrywające podmorskie skały. Kolonie powstają przez pączkowanie osiadającej
na twardym podłożu larwy. Najstarsze stułbiopławy znane są z najwyższego prekambru.
Do gromady stułbiopławów zalicza się tradycyjnie sześć rzędów:



rząd: Actinulida



rząd: Capitata



rząd: Filifera



rząd: Hydroida - stułbiowce



rząd: Siphonophora - cewiopławy, rurkopławy



rząd: Trachylina

Krajowe słodkowodne stułbiopławy należą do czterech rodzajów i prawdopodobnie 8 gatunków.

Rozmiary ciała u różnych gatunków wynoszą od 0,5 do 30 mm, długość ramion od 15 do 50 mm, a nawet do 25
cm (ale wtedy są one prawie niedostrzegalne gołym okiem). U jednego gatunku ramion brak. Tylko jeden
gatunek (Craspedacusta soverbyi) przechodzi w swoim rozwoju przez stadium meduzy, pozostałe występują
wyłącznie w postaci polipa. Stułbiopławy występują w różnych typach wód, najczęściej w stawach i drobnych
zbiornikach, głównie na roślinach zanurzonych. Często wybierają miejsca nasłonecznione. Stułbiopławy
słodkowodne są formami drapieżnymi, półosiadłymi, o ogromnych zdolnościach regeneracyjnych. Oznaczanie
ich jest trudne i oparte jest głównie na mikroskopowej budowy komórek parzydełkowych (knidoblastów).

Ryc. Pokrój niektórych krajowych stułbiopławów (Hydrozoa) – a) przedstawiciele rodziny Hydridae,
b) Craspedacusta soverbyi (gatunek prawdopodobnie zawleczony).

Gromada: krążkopławy (Scyphozoa)

Krążkopławy (Scyphozoa) - gromada parzydełkowców; dominującym stadium w cyklu życiowym

krążkopławów jest meduza. Zdarza się, że stadium polipa w ogóle nie występuje. Krążkopławy zasiedlają
przeważnie morza o dużym zasoleniu. Niektóre z nich osiągają bardzo duże rozmiary (2 m średnica dzwonu, a
długość ramion i czułków nawet kilkanaście metrów). Charakteryzują się grubą warstwą mezoglei i
stosunkowo przejrzystym ciałem. Posiadają ropalia, czyli ciałka brzeżne, będące narządami zmysłu.

S. Knutelski ©, Zoologia - bezkręgowce, wykłady dla I roku, Ochrona Środowiska

4

Meduzy rozmnażają się płciowo, ale występuje także zjawisko strobilizacji, które jest częścią przemiany
pokoleń (metageneza).

Przemiana pokoleń (metageneza).
Zapłodnienie następuje w wodzie poza organizmami macierzystymi. Komórka jajowa łącząc się z

plemnikiem tworzy zygotę (2n). Z zygoty po wielu podziałach mitotycznych powstaje wolno pływająca,
pokryta rzęskami larwa – planula. Po pewnym czasie planula przekształca się w polipa, przytwierdzonego do
podłoża stopą. Polip rośnie, a po jakimś czasie w organizmie jego zachodzi bardzo charakterystyczne zjawisko,
noszące nazwę strobilizacji – czyli tworzenia młodych meduz w wyniku bezpłciowego podziału poprzecznego.
Zjawisko to polega na wyodrębnianiu, a później oddzielaniu się od ciała polipa płaskich krążków, jednego po
drugim. Począwszy od góry polip dzieli się na krążki, aż w końcu przyjmuje wygląd zbliżony do stosu
ułożonych na sobie talerzyków. Organizm stanowiący szereg kolejno powstałych i nierozłącznych jeszcze
krążków nazywa się strobilą. Z upływem czasie krążki stopniowo odrywają się od polipa i rozpoczynają
samodzielne życie jako młode meduzy. Takie młode meduzy różnią się od dorosłych i uważane są za stadium
larwalne; zwane są efyrami (lub efirami). Po upływie kilku miesięcy osiągają ostateczną wielkość, dojrzewają
płciowo i przekształcają się w dorosłe meduzy. W tym czasie polip w dalszym ciągu rośnie i ponownie zaczyna
strobilizować.
Bałtyk zasiedla jedna przedstawicielka gromady: chełbia modra, gatunek nie parzący i dobrze znoszący niskie
zasolenie Bałtyku.
Krążkopławy są złożoną grupą, obejmującą szereg rzędów żyjących i wymarłych:



podgromada: Scyphomedusae

o

rząd: Stauromedusae (słupomeduzy)

o

rząd: Coronatae (koronowce)

o

rząd wymarły: † Lithorhizostomatida

o

rząd: Rhizostomeae (korzeniogębe)

o

rząd: Lobomedusae (płatomeduzy/płatowatogębe) - tu należy wspomniana chełbia modra

o

rząd wymarły: † Brachinida



podgromada wymarła: † Conulata

o

rząd wymarły: † Conchopeltida

o

rząd wymarły: † Conulariida