Piotr

Piotr

Piotr

Piotr Chmielowski,

Chmielowski,

Chmielowski,

Chmielowski, Utylitaryzm

Utylitaryzm

Utylitaryzm

Utylitaryzm w

w

w

w literaturze

literaturze

literaturze

literaturze

Utwór zależy od tworzącego; a tworzący od przyrodzonych usposobień swoich i od otoczenia, w którym żyje.

Dotąd artyści i literaci stanowili odrębną klasę w społeczeństwie: mieli swoje zwyczaje, swoje towarzystwo, swój

język nawet. Wyróżniali się – i co najważniejsza chcieli

chcieli

chcieli

chcieli się wyróżniać od reszty społeczeństwa, co im nadawało

pewną cechę oryginalności, jeżeli nie śmieszności. Niezgrabność, roztargnienie, zamyślenie, pochmurna

melancholia lub bachusowa wesołość, brak pojęcia praktycznej strony życia, a stąd niezaradność w interesach

materialnych, pewna miękkość charakteru, przemieniająca się niekiedy w mazgajstwo, pewna lekkość

usposobienia, brak stałych przekonań i zasad; to były główniejsze wady czy zalety – stosownie do sposobu

zapatrywania się osób oceniających – jakie dostrzec można było w dotychczasowych przedstawicielach piękna.

Nie mówię tu oczywiście o wyjątkach, które wszędzie znaleźć się muszą, ale o ogóle, o owym ogóle, który

stanowi większość. Otóż, jeżeli jeden z tej większości, natchniony jakąś poważniejszą myślą, zamierzył puścić się

drogą nową, nie utorowaną dotąd; jeżeli chciał w utworze swoim przeprowadzić jakąś tendencją, z konieczności

musiał pobłądzić, rysować szkielety zamiast ciał żywych, źle pojmować, fałszować i przekręcać dążenia

społeczne, gdyż nie miał najmniejszego we wszystkich tych sprawach doświadczenia; był zupełnie obcy całemu

ruchowi naukowemu, przemysłowemu, handlowemu i w ogóle społecznemu. Trudno narysować scenę sądu

przysięgłych temu, kto nigdy nic podobnego nie widział, a przynajmniej nie czytał dokładnego opisu.

Niepodobna znać dobrze potrzeby reform społecznych człowiekowi, który żył w jasnym kółku towarzyskim, nie

zaprzątając się nigdy naukami społecznymi, nie obserwując życia poza zakresem miłosnych westchnień i

przekleństw rozpaczy.

Ażeby więc tendencja nie szkodziła utworowi piękna, potrzeba przede wszystkim zaprowadzić reformę w

wykształceniu i w życiu samych artystów i literatów. Każdy człowiek danego społeczeństwa powinien

przyczyniać się, o ile siły mu starczą, do jego dobra; powinien być u

u

u

użżżżytecznym

ytecznym

ytecznym

ytecznym. Im kto wyższy zajmuje lub chce

zająć stopień na skali społecznego znaczenia, tym zakres użyteczności jego szerszymi promieniami zakreślać

musi. Kto zaś pragnie zostać przewodnikiem innych, niosącym pochodnią oświaty, ten powinien tych innych

przekonać, że zdoła im zapewnić jak najobfitszy zapas użyteczności. W każdym innym razie porywanie się do

przewodnictwa wyda się śmieszną pretensją dla oświeconych, mistrzostwem dla głupców, wysokim powołaniem

dla interesowanych, a najzgubniejszą zachcianką dla dobra ogółu.

Nie chcąc się narazić na taki wypadek, artyści i literaci powinni być obywatelami jak wszyscy inni, tj. znać

wszystkie cele, do których społeczeństwo zdąża, przejąć się obowiązkami, jakie ono wkłada, i zgodnie dopiero z

tymi celami i z tymi obowiązkami pomysły swoje w utworach sztuki urzeczywistniać. Oburzyć się tu kto może,

że ubocznie zarzucamy nieobywatelskość naszym dotychczasowym pracownikom pióra. Jest to najfałszywszy, a

co gorzej, najniegodziwszy wniosek, jaki ze słów powyższych rozdrażniona namiętność wyciągnąć by mogła. Nie

o to mi idzie. Chcę tylko powiedzieć, że każdy pisarz powinien żyć życiem ogólnym, a nie swoimi osobistymi

przypadkami i awanturami; że potrzeba nie tylko czuć, ale i rozumie

rozumie

rozumie

rozumiećććć wszystkie potrzeby, jakie w danym czasie

w społeczeństwie powstają; że poza miłosną stroną życia, którą zazwyczaj poeci i powieściopisarze za temat

utworów swoich obierają, istnieje sfera cierpień i smutków przewyższających stokrotnie zawody erotyczne; że

wymagania czasu, zrozumienie jego ducha nie dadzą się ułowić wśród bezczynnego marzenia, w którym zostawia

się swobodny polot wszystkim myślom i wyobrażeniom, nie przebierając w nich wcale, nie kategoryzując ich.

Wyrobienie stałych, niewzruszonych zasad jest tu pierwszą i najważniejszą rzeczą. Na śmieszność by się

wystawił, kto by dziś chciał utrzymywać, że zasady niewiele ważą w utworach piękna. Doprawdy? Więcby tak

mało należało cenić publiczność, której się przedstawia jakiś obraz z jej życia, żeby powiedzieć jej z

prostodusznym uśmiechem: na dziś to dobre; ale jutro przyjdź, zobaczysz zupełnie co innego; wszakże tobie idzie

o to tylko, ażeby mile czas przepędzić; mniejsza, kosztem jakich przekonań; bawmy się, dopóki młodość i talent

służą...

Mamy te same szkoły, te same instytucje, żyjemy pod tymi samymi prawami; dlaczegóż od innych wymagamy

stałych zasad, od których zależy dzielność charakteru; a poetom i powieściopisarzom tak łatwo przebaczamy

chwiejność, a nawet sprzeczność najoczywistszą? Porzuciwszy raz mrzonki o nadziemskim rodzie natchnienia,

powinniśmy zastosować do niego te same wymagania, jakich żądamy od każdej innej działalności z zakresu

handlu, przemysłu itd. Sumienna kontrola myśli zarówno na polu publicznej kariery, jak i w książkach jest

podstawą dobrobytu społeczeństwa.

Tymczasem poeci wyrzekają na twarde warunki rzeczywistości, z którymi w wiecznej żyją niezgodzie, a my

im przyklaskujemy i pochwalamy, dla pięknego wiersza, wszystkie te kaprysy, chorobliwe objawy, które w

innych ludziach surowo byśmy potępili. Dziwna logika! Życie nasze nie jest rajem, to prawda; ale wszyscy je

znosimy, starając się zapobiec nadużyciom, zaprowadzić ulepszenia, zreformować zastarzałe instytucje, zamienić

utyskiwania na pożyteczną działalność; a poetom pozwalamy swobodnie kwilić jak niemowlętom, nie wiedzącym

co zrobić ze swą ręką!... Porzućcie, panowie, podniebne stropy i zejdźcie na ziemię pomiędzy pracujących i

cierpiących, wesołych i smutnych, zadowolonych i zrozpaczonych; stańcie się wieszczami tego, co widzicie i co

słyszycie; a głos wasz umili nam godziny biedy, opromieni ciemności... Bądźcie ludźmi takimi, jak my jesteśmy;

nie żądajcie dla siebie przywilejów; boście przecież ucywilizowani. Życie społeczne to nie zaścianek; znajdą się

w nim materiały do szerokiego poematu, jeżeli go ktoś wyśpiewać jeszcze zdoła, znajdzie się przedmiot do satyry,

która da wam sposobność wskazać istotne

istotne

istotne

istotne zło ogólne, a nie niezadowolenie indywidualne. Praca, na znajomości,

na dokładnej znajomości stosunków oparta, będzie prawdziwie u

u

u

użżżżyteczn

yteczn

yteczn

yteczną

ą

ą

ą.

Powieściopisarz i poeta musi znać wszystkie kierunki swojej epoki i być ich wyobrazicielem. W tym jedynie

razie można mu przyznać prawo przewodniczenia swemu społeczeństwu. Jakież bowiem rady dać może człowiek,

który pogardza rzeczywistością, a w swoim tylko wnętrzu szuka środków działania na masy? Działalność jego

będzie bezpłodna, a rady śmieszne albo niedorzeczne. Poeta usuwa się od spraw ogólnych albo też na jak

najgorsze prowadzi je drogi. Zarówno z naszych, jak z dziejów Francji można by tu kilka dla unaocznienia

naszych myśli przytoczyć przykładów.

Poeta staje się bufonem albo mazgajem, jeśli szczelnie się zamknie w swojej jaźni, nie dając posłuchania

sprawom obchodzącym resztę obywateli kraju. Nawoływanie do utylitaryzmu w życiu i w pismach odrywa ludzi

od bufonady i mazgajstwa, a prowadzi ku celom nie jednostkowego, ale ogólnego znaczenia. Niepodobna tu

nawet mówić o zarzucie, który zacofani idealiści czynią rozpowszechniającym ową naukę, jakoby pozbawiali

ludzkość ideałów, jakoby poniżali sztukę, dając jej za podstawę poziomy realizm

realizm

realizm

realizm

*

. Cóż bowiem może

przedstawić większy i wspanialszy ideał, jak urzeczywistnienie dobra społeczeństwa?... Na to nie ma odpowiedzi;

każdy zgodzić się musi, że w takiej dążności jest najwyższe podniesienie sztuki, a nie jej upadek. Im szersze

umysłowość nasza koła zakreśli, im głębiej wnikniem w otwarte rany społeczeństwa, im rzetelniej je odczujemy

jako obywatele, tym słowo nasze większej nabierze potęgi, tym pewniejsi będziemy, że działalność nasza nie jest

dziennym wyrobnictwem, lecz w przyszłość sięgającym zasiewem dobrego, użytecznego ziarna.

Chcąc spełnić to zadanie potrzeba mieć samowiedz

samowiedz

samowiedz

samowiedzęęęę swych czynów, to znaczy: znać cele i środki, przyczyny i

skutki wszystkiego, co praktycznie przeprowadzić zamierzamy. Mówiliśmy już o tym wymaganiu każdej

rozumnej działalności w artykule

Bierność

(nr 14); powtarzać się więc nie będziemy. Literacka działalność, jak

każda inna, tym samym podlega warunkom. Precz więc z bez

bez

bez

bezśśśświadomym

wiadomym

wiadomym

wiadomym natchnieniem

natchnieniem

natchnieniem

natchnieniem! Precz ze wszystkimi

głupstwami, które mamiąc poetów, wskazywały im łatwą drogę próżniactwa i duchowego ospalstwa. Dopóki

umysłowość społeczeństwa obwinięta była w pieluchy, wystarczały jej bajeczki i powiastki o zaczarowanych

księżniczkach. Dopóki nauka nie weszła w krew znacznej klasy ludności, teoria nieświadomego tworzenia mogła

samowładnie panować w estetyce i krytyce. Dzisiaj te czasy minęły. Samowiedza przebudziła się w narodzie,

odrzuca więc od siebie wszystko, co jest niewyraźnym bełkotaniem dziecka.

Dzisiaj powiadamy sobie: albo literatura pójdzie ręka w rękę z najdroższymi naszymi interesami – zarówno

materialnymi, jak duchowymi – albo też pozostanie w tyle, odśpiewując stare litanie nieutulonego żalu i

bezmyślnego majaczenia. W pierwszym wypadku przyjmiemy ją do swego towarzystwa i cenić będziemy na

równi z innymi użytecznymi produkcjami; w drugim zaś – niech umiera, nam jej nie potrzeba. My wiemy, co

robimy, dokąd dążymy, jakich środków do spełnienia swych celów użyć mamy. Cóż nam po maruderach,

sprawiających tylko nieporządek, a nie przynoszących żadnej korzyści. Nie zwracajmy na nich uwagi; nawrócą

się, zaczną świadomie uczestniczyć w pracy społecznej albo też poginą. Żal nam tych biedaków; ale cóż robić?

Pochód społeczeństwa przerywać się nie może. Nie jest to teoria bezlitosnego gnębienia, ale przyrodzonej

duchowej konieczności. "Kto nie pracuje, nie powinien jeść", powiedział św. Paweł

*

, i miał najzupełniejszą

słuszność. Marnowanie sił na niedorzeczności jest społeczną zbrodnią. Gdyby się szczerze przejęto tą zasadą,

mniej by było bawidełek i świecidełek, a więcej dzieł użytecznych. Jeżeli bowiem autor zawsze i wszędzie

występować będzie jako obywatel, jeżeli biorąc do ręki pióro nie będzie wprzód przemyśliwał, jakie frazesy

najmilej wpadną w ucho czytelnikom, ale zastanowi się nad treścią swego utworu i zda sobie sumiennie sprawę z

celu, do którego ma dążyć i ze środków, jakie do tego celu doprowadzić mogą, jeżeli wymagania i potrzeby

społeczne, nie zaś oklaski bezmyślnego tłumu będą jego przewodnikami, to utwór jego zadowoli zarówno

estetyczne poczucia, jak i prawidła myślenia. Idzie tylko o harmonijne zespolenie wszystkich wymagań w jedną

całość. Ostatecznie bowiem to, cośmy powiedzieli powyżej, odnosi się do wychowania i wykształcenia

literackiego, do urobienia charakteru przedstawicieli piękna; przy samym tworzeniu wszystkie owe czynniki zlać

się muszą w przedstawieniu takich postaci, w skreśleniu takich sytuacyj, które by były jak najżywszym obrazem

danej chwili w danym społeczeństwie albo też chwili analogicznej podobnej w dziejach tego samego albo innego

społeczeństwa. Rozdwojenie artysty tu nie istnieje, wychowanie i wykształcenie popchnęło go już w oznaczonym

kierunku; dzie

dzie

dzie

dziełłłła

a

a

a jego

jego

jego

jego b

b

b

bęęęęd

d

d

dą

ą

ą

ą jednolite

jednolite

jednolite

jednolite, bo odbijać będą myśl jednolitą. Obawa więc, o której poprzednio przy

określeniu znaczenia tendencji mówiliśmy, jest najzupełniej płonną: nie ma podstawy w samej definicji

utylitaryzmu. Panuje tu jedność; ogólna bowiem zasada zdążania do rozwoju i udoskonalenia społeczeństwa

wszystkie różnobarwne promienie działalności autorskiej skupia w jeden promień biały, jasny jak światło

słoneczne. Pod sztandar ten wszyscy szlachetni zapisać się muszą; a jeżeli były dotąd spory nieraz nawet zacięte,

pochodziło to z nieporozumienia, co pod wyrażeniem: utylitaryzm

utylitaryzm

utylitaryzm

utylitaryzm w

w

w

w literaturze

literaturze

literaturze

literaturze rozumieć należy. Nie mamy

nadziei ażebyśmy artykułem naszym spory te załagodzili, zwłaszcza pomiędzy osobami interesowanymi, które po

większej części przekonane aż do oczywistości, nie chcą złożyć broni raz podniesionej i wolą się raczej narazić

na zarzut niekonsekwencji aniżeli uznać się za zwyciężonych. Szło nam głównie o czytelników bezstronnych,

nieuprzedzonych; chcieliśmy wskazać nasze zapatrywanie się na zadanie i cel poezji i beletrystyki, która z

powodu nadmiernego rozpowszechniania, a bardzo wielkiej nieużyteczności, wymaga prędkiej i stanowczej

reformy, skąpania w nurcie myśli zdrowych, mogących wlać w jej żyły nowe życie i przemienić ją na istotny

czynnik produkcji społecznej, nie wskutek pozoru, nie wskutek szumnych wykrzykników frazeologii, ale

wskutek istotnej, prawdziwej użyteczności.

Programy i dyskusje literackie pozytywizmu, oprac. J. Kulczycka-Saloni, Wrocław 1985, BN I 249.