opiekunka srodowiskowa 346[03] z1 06 n

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI
i NAUKI

Agnieszka Mikina

Przygotowywanie posiłków osobie niepełnosprawnej
346[03].Z1.06

Poradnik dla nauczyciela

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2005

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
dr Maria Bartecka-Straszny
dr Jerzy Krzyszkowski

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Katarzyna Maćkowska

Konsultacja:
dr Bożena Zając

Korekta:
mgr Joanna Iwanowska

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[03].Z1.06
Przygotowywanie posiłków osobie niepełnosprawnej zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa.

Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2005

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Przykładowe scenariusze zajęć

5. Ćwiczenia

5.1. Zasady racjonalnego odżywiania

5.1.1. Ćwiczenia

5.2. Żywienie osób o specjalnych potrzebach

5.2.1. Ćwiczenia

5.3. Sporządzanie posiłków

5.3.1. Ćwiczenia

5.4. Karmienie osoby chorej i niepełnosprawnej 17

5.4.1. Ćwiczenia

6. Ewaluacja osiągnięć ucznia

Literatura

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Przekazujemy Państwu Poradnik dla nauczyciela, który będzie pomocny w prowadzeniu

zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie Opiekunka środowiskowa.

Modułowy program nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa składa się z

zestawu modułów kształcenia w zawodzie i odpowiadających im jednostek modułowych. Dla
każdej jednostki modułowej opracowany został pakiet edukacyjny. Pakiet edukacyjny zawiera
poradnik dla nauczyciela oraz poradnik dla ucznia. Poradnik dla ucznia skonstruowany jest
tak, aby umożliwić uczniom ukształtowanie umiejętności, które pomogą im zaliczyć
jednostkę modułową.

W poradniku dla ucznia zamieszczono następujące części:

−

wymagania wstępne,

−

cele kształcenia,

−

materiał nauczania,

−

sprawdzian osiągnięć,

−

literatura.

Poradnik dla nauczyciela zawiera informacje i wskazówki niezbędne dla efektywnego

zorganizowania procesu kształcenia w jednostce modułowej. Zamieszczono w nim
następujące części:

−

wymagania wstępne,

−

szczegółowe cele kształcenia,

−

przykładowe scenariusze zajęć,

−

ćwiczenia,

−

ewaluacja osiągnięć ucznia,

−

literatura.

Wymagania wstępne określają umiejętności jakie uczeń powinien posiadać przed

rozpoczęciem pracy z poradnikiem. Należy zachęcić uczniów, aby zapoznali się
z wymaganiami i ocenili, czy je spełniają. Dotyczą one umiejętności, które uczniowie
ukształtowali podczas dotychczasowej nauki. Spełnienie wymagań wstępnych pozwoli
uczniom na skoncentrowanie się na kształtowaniu nowych umiejętności potrzebnych do
zaliczenia jednostki modułowej.

Szczegółowe cele kształcenia określają umiejętności, jakie uczeń powinien ukształtować

w wyniku procesu kształcenia w jednostce modułowej. Przed rozpoczęciem zajęć należy
zapoznać uczniów z celami kształcenia, aby dowiedzieli się, czego się nauczą.

W poradniku dla nauczyciela zamieszczono dwa przykładowe scenariusze zajęć.

Wskazują one sposób prowadzenia zajęć dydaktycznych z wykorzystaniem metod zalecanych
w programie jednostki modułowej.

Materiał nauczania w jednostce modułowej podzielony jest na tematy. Dla każdego

tematu zamieszczono w poradniku dla nauczyciela ćwiczenia (tożsame z tymi, które znajdują
się w poradniku dla ucznia), które zawierają polecenie, wskazówki do realizacji, zalecane
metody nauczania-uczenia się oraz środki dydaktyczne. Wykonując poszczególne ćwiczenia
uczeń powinien ukształtować umiejętności niezbędne do zaliczenia jednostki modułowej.

Ewaluacja osiągnięć ucznia powinna zostać przeprowadzona z pomocą testów osiągnięć

szkolnych. W poradniku dla nauczyciela zamieszczono dwa przykładowe narzędzia pomiaru
dydaktycznego. Wszystkie zadania zamieszczone w testach obejmują treści objęte programem
nauczania oraz sprawdzają, czy uczeń osiągnął założone w jednostce modułowej cele. Każdy
test zawiera:

−

plan testu sporządzony w formie tabelarycznej,

−

punktację zadań,

−

propozycję norm wymagań,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

instrukcję dla nauczyciela,

−

instrukcję dla ucznia,

−

kartę odpowiedzi,

−

zadania testowe i/lub zadania praktyczne.

Ostatnim elementem poradnika dla nauczyciela jest wykaz literatury. Zawiera on

zarówno pozycje przydatne uczniowi dla pogłębienia wiedzy z zakresu programu jednostki
modułowej, jak i pozycje metodyczne.

Jednostka modułowa: Przygotowywanie posiłków osobie niepełnosprawnej jest

elementem modułu Działalność opiekuńcza i socjalna. Moduł ten składa się z 6 jednostek:

−

Planowanie i organizowanie pracy opiekuńczej,

−

Posługiwanie się językiem migowym,

−

Wspomaganie niepełnosprawnego w rozwiązywaniu problemów i zaspokajaniu potrzeb,

−

Organizowanie miejsca i przestrzeni mieszkaniowej podopiecznego,

−

Pielęgnowanie osoby niepełnosprawnej,

−

Przygotowywanie posiłków osobie niepełnosprawnej.

Jednostka Przygotowywanie posiłków osobie niepełnosprawnej zawiera podstawowe

informacje na temat racjonalnego odżywiania, specyfiki przygotowywania posiłków dla osób
ze specjalnymi potrzebami oraz zasad karmienia osoby chorej i niepełnosprawnej i pozwala
na ukształtowanie umiejętności niezbędnych do wykonywania zawodu opiekunki
środowiskowej.

Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne w jednostce modułowej prowadzone były

różnymi metodami uwzględniającymi wszystkie strategie kształcenia wielostronnego.
Szczególny nacisk powinien zostać położony na wykorzystanie metod z zakresu strategii
problemowej (metody problemowe) i operacyjnej (metody praktyczne). Formy organizacyjne
pracy powinny być zróżnicowane począwszy od samodzielnej pracy uczniów do pracy
zespołowej.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

−

prezentować swoje zdanie,

−

współpracować w zespole przyjmując różne role,

−

rozpoznawać zagrożenia związane z przygotowywaniem posiłków,

−

stosować zasady bezpieczeństwa i higieny pracy,

−

udzielić pierwszej pomocy w przypadku poparzenia, skaleczenia, porażenia prądem.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji ćwiczeń podanych w poradniku uczeń powinien umieć:

−

określić wpływ racjonalnego odżywiania na zdrowie człowieka,

−

określić składniki odżywcze i ich rolę w organizmie człowieka,

−

rozpoznać błędy żywienia i niedobory składników pokarmowych,

−

rozróżnić rodzaje diet stosowanych w żywieniu podopiecznych,

−

zastosować dietę zleconą osobie starszej,

−

zastosować dietę specjalną zleconą podopiecznemu,

−

opracować indywidualny jadłospis dla podopiecznego zgodnie z zaleceniami dietetyczki,

−

zastosować zasady racjonalnego żywienia i przygotowywania posiłków,

−

sporządzić potrawy z różnych produktów spożywczych,

−

pomóc podopiecznemu w spożywaniu posiłków,

−

dostosować sposób żywienia do potrzeb i możliwości podopiecznego,

−

przekonać podopiecznego do stosowania zasad zdrowego żywienia.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. PRZYKŁADOWE SCENARIUSZE ZAJĘĆ

Scenariusz zajęć I

Temat: Zasady racjonalnego odżywiania

Czas trwania zajęć: 45 minut

Cele kształcenia

W wyniku przeprowadzonego procesu kształcenia uczeń będzie potrafił:

− zidentyfikować zasady racjonalnego odżywiania,

− wskazać wpływ racjonalnego odżywiania na zdrowie człowieka,
− uporządkować informacje,

− sformułować własne opinie i uzasadnienia.

Metody nauczania–uczenia się
Dyskusja wielokrotna, z wykorzystaniem mapy myśli, dyskusja frontalna.

Formy organizacyjne zajęć:

− praca grupowa,

− praca jednolita.

Środki dydaktyczne:
Duże arkusze papieru, mazaki, tablica flip-chart.

Przebieg zajęć:
1. Przedstawienie celów zajęć.
2. Zapoznanie uczniów z zasadami tworzenia mapy myśli:

− w centrum arkusza zapisuje się problem (temat) w formie słownej lub graficznej,

− poszczególne hasła, stwierdzenia, rysunki umieszcza się na całym arkuszu

porządkując
i łącząc liniami według występujących pomiędzy nimi związków,

− hasła zapisuje się wzdłuż linii wyraźnie, drukowanymi literami lub umieszcza

w połączonych liniami kołach,

− linie powinny wychodzić ze środka arkusza (od zapisanego problemu - tematu),

a następnie się rozgałęziać,

− na każdej linii (w kole) zapisuje się jedno słowo (hasło) lub umieszcza jeden symbol,

− do tworzenia mapy myśli warto używać kolorów,
− należy zapisywać wszystko, co przychodzi do głowy, starając się umieszczać hasła

(symbole) w logiczny sposób według łączących je związków.

3. Przedstawienie zadania do wykonania (ćwiczenie 1).
4. Podział uczniów na 4–5 osobowe zespoły.
5. Rozdanie dużych arkuszy panieru i mazaków.
6. Uczniowie wykonują ćwiczenie zgodnie z instrukcją zamieszczoną w poradniku dla

ucznia.

7. Przedstawiciel każdej grupy (lider) prezentuje opracowaną mapę myśli.
8. Uczniowie oceniają pracę koleżanek/kolegów, zadają dodatkowe pytania.
9. Podsumowanie zajęć – należy zwrócić uwagę na wpływ racjonalnego odżywiania na

zdrowie człowieka.

10. Ocena pracy uczniów.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Scenariusz zajęć II

Temat: Przygotowywanie posiłków według zleconej diety

Czas trwania zajęć: 5 x 45 minut

Cele kształcenia

W wyniku przeprowadzonego procesu kształcenia uczeń będzie potrafił:

− zastosować zasady racjonalnego żywienia i przygotowywania posiłków,
− przygotować stanowisko pracy,

− dobrać właściwe produkty spożywcze,
− dobrać sprzęt potrzebny do przygotowania posiłku,

− sporządzić potrawy z różnych produktów spożywczych,

− przestrzegać przepisów bhp podczas pracy w kuchni.

Metody nauczania – uczenia się
Uczniowie wykonują ćwiczenie praktyczne indywidualnie lub w parach.

Formy organizacyjne zajęć:

− praca indywidualna,

− praca jednolita.

Środki dydaktyczne:

Standardowe stanowisko kuchenne, różnorodne produkty spożywcze, książki kucharskie,

tablice wartości odżywczych produktów.

Przebieg zajęć:
1. Przedstawienie przez nauczyciela celów zajęć.
2. Przed przystąpieniem do pracy na stanowisku uczniowie powinni przypomnieć zasady

bhp obowiązujące podczas pracy w kuchni.

3. Uczniowie wykonują ćwiczenie w parach w zależności od liczebności grupy i ilości

stanowisk kuchennych.

4. Uczniowie zapoznają się z treścią ćwiczenia (ćwiczenie 3 w poradniku dla ucznia) oraz

z instrukcją wykonania tego ćwiczenia.

5. Uczniowie przypominają sobie informacje na temat wskazanej w ćwiczeniu diety.
6. Uczniowie zapoznają się z dostępnymi produktami i projektują posiłek, korzystając

z dostępnych książek kucharskich, tablic wartości energetycznych produktów.

7. Nauczyciel sprawdza propozycje uczniów i koryguje ewentualne błędy.
8. Uczniowie przygotowują posiłek z przygotowanych, dostępnych produktów korzystając

ze sprzętu kuchennego z zachowaniem zasad bhp.

9. Nauczyciel obserwuje pracę uczniów, służy pomocą i na bieżąco koryguje ewentualne

błędy.

10. Uczniowie nakrywają do stołu.
11. Uczniowie przygotowują posiłek do podania i podają do stołu.
12. Nauczyciel podsumowuje zajęcia – zwraca uwagę na ciekawe rozwiązania zaproponowane

przez uczniów, wskazuje najczęściej popełniane błędy.

13. Nauczyciel ocenia pracę uczniów.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. ĆWICZENIA

5.1. Zasady racjonalnego odżywiania

Przystępując do wykonania ćwiczeń uczeń powinien umieć odpowiedzieć na następujące

pytania:
1. Dlaczego prawidłowe odżywianie decyduje o zachowaniu zdrowia?
2. Jakie jest zapotrzebowanie kaloryczne organizmu dorosłego człowieka?
3. Jakie znasz rodzaje składników odżywczych?
4. W jakich produktach znajdują się białka pełnowartościowe, a w jakich niepełnowartościowe?
5. Jakie znaczenie w żywieniu człowieka mają węglowodany?
6. Jakie występują rodzaje tłuszczów i w jakich proporcjach należy je spożywać?
7. W jakich produktach występują witaminy?
8. W jakich produktach występują podstawowe składniki mineralne?
9. Jakie jest znaczenie błonnika w żywieniu człowieka?
10. Co przedstawia piramida zdrowego żywienia?
11. Jakie są podstawowe zasady zdrowego żywienia?

5.1.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Opracuj mapę myśli na temat „Zasady racjonalnego odżywiania”.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przedyskutować w 4–5-osobowej grupie podany temat mapy myśli,
2) zapisać w centralnym miejscu dużego arkusza papieru temat,
3) wybrać najważniejsze jego zdaniem zasady racjonalnego odżywiania,
4) zapisać je dookoła tematu zgodnie z zasadami tworzenia mapy myśli,
5) wybrać i zapisać inne ważne informacje związane z wypisanymi zasadami,
6) zaprezentować efekty pracy grupy (mapę myśli) na forum klasy,
7) uczestniczyć w podsumowaniu ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się

Uczniowie wykonują ćwiczenie w grupach z wykorzystaniem metody dyskusji

wielokrotnej. Wyniki dyskusji zapisują w formie mapy myśli. W podsumowaniu zajęć
wykorzystana jest dyskusja frontalna.

Środki dydaktyczne:

−

duże arkusze papieru, mazaki, tablica flip-chart.

Ćwiczenie 2

Dobierz do każdej grupy składników odżywczych konkretne przykłady produktów.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przypomnieć sobie, jakie zna rodzaje składników odżywczych i wpisać je

w odpowiednim miejscu poniższej tabeli,

2) dobrać i wpisać do tabeli przykłady produktów,
3) zastanowić się, czy podane produkty są źródłem jeszcze innych składników odżywczych

– wpisać do tabeli,

4) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Składniki odżywcze Przykłady produktów

Inne składniki odżywcze

b)
c)

Zalecane metody nauczania–uczenia się

Uczniowie wykonują ćwiczenie indywidualnie, korzystając z materiałów zawartych

w poradniku dla ucznia oraz z innych dostępnych w pracowni pozycji literatury.

Środki dydaktyczne:

−

literatura zgodna z punktem 7 poradnika.

Ćwiczenie 3

Skomponuj przykładowy posiłek zgodnie z piramidą zdrowego żywienia.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przypomnieć sobie optymalny model żywienia (piramida zdrowego żywienia),
2) dobrać produkty w odpowiednich proporcjach,
3) zaprezentować przykładowy posiłek uzasadniając swój wybór,
4) uczestniczyć w ocenie wykonania ćwiczenia przez koleżanki/kolegów. Zwróć uwagę, czy

nie popełnili błędów żywieniowych.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zalecane metody nauczania–uczenia się

Uczniowie wykonują ćwiczenie indywidualnie lub w parach. W podsumowaniu należy

wykorzystać metodę dyskusji frontalnej.

Środki dydaktyczne:

−

literatura zgodna z punktem 7 poradnika.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.2. Żywienie osób o specjalnych potrzebach

Przystępując do wykonania ćwiczeń uczeń powinien umieć odpowiedzieć na następujące

pytania:
1. Jakie zalecenia żywieniowe dotyczą osób starszych?
2. Jakie rodzaje diet mają charakter leczniczy?
3. Co należy wziąć pod uwagę ustalając jadłospis?
4. Jakie zasady powinny obowiązywać podczas przygotowywania jadłospisu?

5.2.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przygotuj dla siebie dzienny jadłospis w okresie letnim.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) ustalić zapotrzebowanie energetyczne swojego organizmu uwzględniając wiek, płeć, tryb

życia,

2) przypomnieć sobie, jakie produkty sezonowe występują w okresie letnim,
3) zaproponować odpowiednią liczbę posiłków,
4) rozplanować zapotrzebowanie kaloryczne na poszczególne posiłki,
5) zaplanować poszczególne posiłki korzystając z tabeli zawierającej wartości energetyczne

poszczególnych produktów,

6) zaprezentować przygotowany jadłospis,
7) ocenić propozycje jadłospisu opracowane przez koleżanki/kolegów.

Zalecane metody nauczania–uczenia się

Uczniowie wykonują ćwiczenie indywidualnie lub w parach. W podsumowaniu należy

wykorzystać metodę dyskusji frontalnej.

Środki dydaktyczne:

−

tabele zawierające wartości energetyczne produktów.

Ćwiczenie 2

Twoja podopieczna jest starszą osobą. Ma trudności z poruszaniem się, ma nadwagę.

Dietetyczka zaleciła stosowanie diety ubogoenergetycznej. Przygotuj dzienny jadłospis dla
podopiecznej w okresie późnej wiosny (maj–czerwiec).

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Uczeń powinien:

1) zapoznać się z zasadami diety ubogoenergetycznej,
2) przypomnieć sobie, jakie produkty sezonowe występują późną wiosną,
3) zaproponować odpowiednią liczbę posiłków,
4) rozplanować zapotrzebowanie kaloryczne na poszczególne posiłki,
5) zaplanować poszczególne posiłki korzystając z tabeli zawierającej wartości energetyczne

poszczególnych produktów,

6) zaprezentować przygotowany jadłospis,
7) ocenić propozycje jadłospisu opracowane przez koleżanki/kolegów.

Zalecane metody nauczania–uczenia się

Uczniowie wykonują ćwiczenie indywidualnie lub w parach. W podsumowaniu należy

wykorzystać metodę dyskusji frontalnej.

Środki dydaktyczne:

−

tabele zawierające wartości energetyczne produktów.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.3. Sporządzanie posiłków

Przystępując do wykonania ćwiczeń uczeń powinien umieć odpowiedzieć na następujące

pytania:
1. Jakie zasady higieniczne powinny obowiązywać przy przygotowywaniu posiłków?
2. Jakich zasad należy przestrzegać przy przechowywaniu produktów?
3. Jakich zasad należy przestrzegać przygotowując posiłki do podania?
4. Jakich zasad należy przestrzegać nakrywając do stołu?

5.3.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Sprawdź poprawność przechowywania produktów w lodówce.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przypomnieć sobie w jaki sposób powinny być rozmieszczone i przechowywane

produkty w lodówce,

2) sprawdzić, czy produkty w lodówce są przechowywane zgodnie z tymi zasadami,
3) jeżeli potrzeba zmienić miejsce lub sposób przechowywania produktu,
4) uzasadnić swoją decyzję.

Zalecane metody nauczania–uczenia się

Uczniowie wykonują ćwiczenie praktyczne indywidualnie. Pozostali uczniowie w grupie

obserwują i oceniają poprawność wykonania ćwiczenia.

Środki dydaktyczne:

−

lodówka,

−

produkty potrzebne do sporządzenia posiłków podczas zajęć.

Ćwiczenie 2

Zaparz herbatę i kawę w szklance (filiżance) oraz w ekspresie z zachowaniem zasad

bezpieczeństwa i higieny. Nakryj i podaj do stołu.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować potrzebny sprzęt,
2) przestrzegać przepisów bhp,
3) przygotować potrzebne produkty,
4) zaparzyć herbatę (kawę) w szklance (filiżance),

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5) zaparzyć herbatę (kawę) w ekspresie,
6) nakryć do stołu,
7) podać do stołu,
8) po zakończeniu zadania posprzątać stanowisko pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się

Uczniowie wykonują ćwiczenie praktyczne indywidualnie. Pozostali uczniowie w grupie

obserwują i oceniają poprawność wykonania ćwiczenia.

Środki dydaktyczne:

−

czajnik, ekspres do herbaty/kawy, szklanki, filiżanki, łyżeczki, kawa, herbata, cukier.

Ćwiczenie 3

Z dostępnych produktów przygotuj posiłek dla osoby starszej, której lekarz zalecił dietę

ubogosodową z zachowaniem zasad bezpieczeństwa i higieny. Nakryj i podaj do stołu.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zapoznać się z dostępnymi produktami,
2) zaproponować posiłek,
3) przygotować potrzebny sprzęt,
4) przestrzegać przepisów bhp,
5) przygotować potrzebne produkty,
6) przygotować posiłek pamiętając o przestrzeganiu zasad bhp,
7) nakryć do stołu,
8) przygotować posiłek do podania,
9) podać posiłek do stołu,
10) po zakończeniu zadania posprzątać stanowisko pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się

Uczniowie wykonują ćwiczenie praktyczne indywidualnie lub w parach. Nauczyciel

obserwuje uczniów podczas wykonywania ćwiczenia.

Środki dydaktyczne:

−

standardowe stanowisko kuchenne,

−

różnorodne produkty spożywcze,

−

tabele zawierające wartości energetyczne produktów.

Ćwiczenie 4

Z dostępnych produktów przygotuj posiłek dla osoby z wysokim poziomem cholesterolu

z zachowaniem zasad bezpieczeństwa i higieny. Nakryj i podaj do stołu.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Uczeń powinien:

Zalecane metody nauczania–uczenia się

Uczniowie wykonują ćwiczenie praktyczne indywidualnie lub w parach. Nauczyciel

obserwuje uczniów podczas wykonywania ćwiczenia.

Środki dydaktyczne:

−

standardowe stanowisko kuchenne,

−

różnorodne produkty spożywcze,

−

książki kucharskie,

−

tabele zawierające wartości energetyczne produktów.

Ćwiczenie 5

Z dostępnych produktów przygotuj kolację dla podopiecznego starszego wymagającego

diety lekkostrawnej z zachowaniem zasad bezpieczeństwa i higieny. Nakryj i podaj do stołu.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

[

Uczeń powinien:

Zalecane metody nauczania–uczenia się

Uczniowie wykonują ćwiczenie praktyczne indywidualnie lub w parach. Nauczyciel

obserwuje uczniów podczas wykonywania ćwiczenia.

Środki dydaktyczne:

−

standardowe stanowisko kuchenne,

−

różnorodne produkty spożywcze,

−

książki kucharskie,

−

tabele zawierające wartości energetyczne produktów.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.4. Karmienie osoby chorej i niepełnosprawnej

Przystępując do wykonania ćwiczeń uczeń powinien umieć odpowiedzieć na następujące

pytania:
1. Jaki sprzęt należy przygotować dla nakarmienia osoby leżącej w łóżku?
2. Jakich zasad należy przestrzegać karmiąc podopiecznego leżącego w łóżku?
3. W jaki sposób należy karmić lub poić podopiecznego leżącego w łóżku?
4. W jaki sposób należy postąpić przy karmieniu osoby psychicznie chorej?

5.4.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj zasady karmienia i pojenia podopiecznego leżącego w łóżku. Wskaż trzy,

według Ciebie najważniejsze, które obowiązują opiekuna podczas karmienia i pojenia.
Uzasadnij swój wybór.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) dokonać analizy zamieszczonych w poradniku zasad karmienia i pojenia podopiecznego

leżącego w łóżku,

2) wybrać 3, według niego najważniejsze, które obowiązują opiekuna podczas karmienia i

pojenia,

3) uzasadnić i zaprezentować na forum klasy swój wybór.

Zalecane metody nauczania–uczenia się

Uczniowie wykonują ćwiczenie indywidualnie lub w parach. Podsumowanie powinno

odbyć się w formie dyskusji frontalnej.

Środki dydaktyczne:

−

literatura zgodna z punktem 7 poradnika.

Ćwiczenie 2

Z dostępnego w pracowni sprzętu skompletuj potrzebny do podania podopiecznemu

leżącemu w łóżku obiadu składającego się z dwóch dań i napoju.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zapoznać się z dostępnym w pracowni sprzętem,
2) wybrać sprzęt potrzebny do podania podopiecznemu leżącemu w łóżku obiadu

składającego się z dwóch dań i napoju,

3) zaprezentować swój wybór na forum klasy.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zalecane metody nauczania–uczenia się
Uczniowie wykonują ćwiczenie praktyczne indywidualnie. Pozostali uczniowie

w grupie obserwują i oceniają poprawność wykonania ćwiczenia.

Środki dydaktyczne:

−

sprzęt dostępny w pracowni, w tym zestaw sprzętu potrzebny do podania podopiecznemu
leżącemu w łóżku obiadu składającego się z dwóch dań i napoju.

Ćwiczenie 3

W warunkach symulowanych zastosuj technikę karmienia i pojenia podopiecznego, który

jest unieruchomiony w łóżku.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przyjąć rolę podopiecznego, opiekuna lub obserwatora.,
2) jako podopieczny położyć się w łóżku,
3) jako opiekun przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania,
4) wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
5) jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonywania czynności,
6) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie zostały

popełnione błędy,

7) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
8) ćwiczenie powtarzać aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.

Zalecane metody nauczania–uczenia się

Uczniowie wykonują ćwiczenie praktyczne w 3-osobowych zespołach. Nauczyciel

obserwuje uczniów podczas wykonywania ćwiczenia.

Środki dydaktyczne:

−

łóżko, zestaw sprzętu potrzebny do podania podopiecznemu leżącemu w łóżku obiadu
składającego się z dwóch dań i napoju.

Ćwiczenie 4

Twój podopieczny (mężczyzna 75 lat) jada nieregularnie. Lubi słodycze, często je

jednostajnie, posiłki nie są urozmaicone. Przekonaj podopiecznego, że powinien przestrzegać
zasad racjonalnego żywienia.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) dobrać partnera do wykonania ćwiczenia,
2) przyjąć rolę opiekuna lub podopiecznego,
3) przygotować racjonalne argumenty,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4) jako opiekun przeprowadzić rozmowę z podopiecznym wykorzystując przygotowane

argumenty,

5) zamienić się z koleżanką/kolegą rolami.

Zalecane metody nauczania–uczenia się

Uczniowie wykonują ćwiczenie w parach z wykorzystaniem metody gry ról. Nauczyciel

obserwuje uczniów podczas wykonywania ćwiczenia.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. EWALUACJA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego

Sprawdzian I

Sprawdzian zawiera zestaw zadań testowych (test dwustopniowy) oraz zadanie

praktyczne do jednostki modułowej „Przygotowywanie posiłków osobie niepełnosprawnej”.

Zadania testowe to zadania wielokrotnego wyboru z poziomu podstawowego.
Zadanie praktyczne jest z poziomu ponadpodstawowego.
Punktacja zadań wielokrotnego wyboru 1–10: 0 lub 1 punkt. Za każdą prawidłową

odpowiedź uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedź lub jej brak uczeń otrzymuje 0
punktów.

Kryteria oceny zadania praktycznego:

−

Struktura posiłku: zupa, drugie danie, deser (napój) – 1 punkt,

−

Zgodność posiłku z zaleceniami diety lekkostrawnej – 2 punkty – pełna zgodność;
1 punkt – drobne błędy, nie wykluczające możliwości zaliczenia zadania,

−

Posiłek urozmaicony pod względem doboru produktów – 1 punkt,

−

Poprawność i zgodność sezonowa produktów (produkty dostępne we wskazanej porze
roku) – 1 punkt,

−

Posiłek urozmaicony pod względem metod przyrządzania – 1 punkt,

−

Właściwy dobór produktów – 1 punkt.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzyma

następujące oceny szkolne:

−

dopuszczający – za uzyskanie co najmniej 7 punktów, w tym co najmniej 5 za zadania
testowe,

−

dostateczny – za uzyskanie co najmniej 10 punktów, w tym co najmniej 8 za zadania
testowe,

−

dobry – za uzyskanie co najmniej 13 punktów, w tym co najmniej 4 za zadanie
praktyczne,

−

bardzo dobry – za rozwiązanie 10 zadań testowych i uzyskanie przynajmniej 6 punktów
za zadanie praktyczne.

Klucz odpowiedzi dla zadań testowych: 1 – c, 2 –b, 3 – d, 4 – b, 5 – b, 6 – b,
7 – b, 8 – a, 9 – c, 10 – b

W zadaniu praktycznym uczeń powinien:

−

zaplanować obiad składający się z zupy, drugiego dania, deseru (napoju),

−

dobrać posiłek zgodnie z zasadami diety lekkostrawnej,

−

zaproponować posiłek urozmaicony pod względem doboru produktów,

−

zaproponować posiłek przyrządzony z produktów dostępnych w okresie letnim,

−

zaproponować posiłek urozmaicony pod względem metod przyrządzania,

−

wskazać właściwe produkty do zaproponowanych potraw.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Plan testu

zad.

Cel operacyjny (mierzone

osiągnięcia ucznia)

Kategoria celu

Poziom

wymagań

Poprawna

odpowiedź

1 Rozróżnić rodzaje i

przeznaczenie diet zleconych
podopiecznemu

B P C

2 Identyfikować zasady diet

specjalnych zleconych
podopiecznemu

B P B

3 Identyfikować zasady diet

specjalnych zleconych
podopiecznemu

B P D

4 Identyfikować zasady diet

specjalnych zleconych
podopiecznemu

B P B

5 Identyfikować zasady diet

specjalnych zleconych
podopiecznemu

B P B

6 Identyfikować zasady

racjonalnego żywienia i
przygotowania posiłków

A P B

7 Określić składniki odżywcze i

ich rolę w organizmie
człowieka

B P B

8 Określić składniki odżywcze i

ich rolę w organizmie
człowieka

B P A

9 Identyfikować zasady

racjonalnego żywienia
i przygotowania posiłków

A P C

10 Rozpoznać błędy żywieniowe i

niedobory składników
pokarmowych

B P B

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej

jednotygodniowym.

2. Przed rozpoczęciem sprawdzianu przedstaw uczniom zasady przebiegu testowania.
3. Podkreśl wagę samodzielnego rozwiązania zadań testowych.
4. Rozdaj uczniom przygotowane dla nich materiały (instrukcję, zestaw zadań testowych,

kartę odpowiedzi, książki kucharskie, tabelę wartości odżywczych ).

5. Udzielaj odpowiedzi na pytania formalne uczniów.
6. Przypomnij o upływającym czasie na 10 i 5 minut przed końcem sprawdzianu.
7. Po upływie czasu sprawdzianu poproś uczniów o odłożenie przyborów do pisania.
8. Zbierz od uczniów karty odpowiedzi oraz zestawy zadań testowych.

Instrukcja dla ucznia

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Udzielaj odpowiedzi wyłącznie na załączonej karcie odpowiedzi.
5. Wybraną przez siebie prawidłową odpowiedź zakreśl krzyżykiem.
6. Jeżeli się pomylisz zakreśl kółkiem błędną zakreśloną krzyżykiem odpowiedź,

a następnie zakreśl krzyżykiem odpowiedź prawidłową.

7. W miejscu wskazanym na karcie odpowiedzi udziel wyczerpujących i zwięzłych

odpowiedzi dotyczących wykonania zadania praktycznego.

8. Na wykonanie sprawdzianu osiągnięć masz 45 minut.
9. Jeżeli masz pytania i wątpliwości, podnieś rękę i zadaj pytanie nauczycielowi.
10. Pamiętaj, że Twoja praca musi być samodzielna.
11. Przed oddaniem karty odpowiedzi sprawdź poprawność wybranych i udzielonych

odpowiedzi.

12. Sprawdź ponownie, czy Twoja karta odpowiedzi jest prawidłowo podpisana.

Powodzenia.

Materiały dla ucznia

− instrukcja dla ucznia,
− zestaw zadań testowych,

− zadanie praktyczne,

− karta odpowiedzi,
− książki kucharskie,

− tablica wartości energetycznych produktów.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zestaw zadań testowych

1. Dieta lekkostrawna jest przeznaczona dla:

a) małych dzieci, sportowców, rekonwalescentów,

b) osób w podeszłym wieku, sportowców, rekonwalescentów,

c) małych dzieci, osób w podeszłym wieku, rekonwalescentów,

d) osób w podeszłym wieku, osób pracujących fizycznie, w chorobach

gorączkowych.

2. W diecie lekkostrawnej należy unikać:

a) potraw gotowanych,

b) potraw smażonych,

c) potraw rozdrobnionych,

d) potraw duszonych.

3. W diecie lekkostrawnej należy spożywać:

a) 1–2 posiłki dziennie,

b) 2–3 posiłki dziennie,

c) 3–4 posiłki dziennie,

d) 4–5 posiłków dziennie.

4. W przypadku diety lekkostrawnej należy:

a) jadać regularnie przynajmniej jeden główny posiłek,

b) jadać regularnie wszystkie posiłki,

c) zmieniać godziny przyjmowania posiłków,

d) nie ma znaczenia, czy posiłki są przyjmowane regularnie, czy nie.

5. Dieta osoby starszej w zakresie spożywania tłuszczów powinna zawierać

a) głównie tłuszcze nasycone,

b) głównie tłuszcze nienasycone,

c) tłuszcze nasycone i nienasycone w równych ilościach,

d) należy w ogóle wyeliminować tłuszcze.

6. Podstawę piramidy zdrowego żywienia stanowią:

a) słodycze,

b) produkty zbożowe,

c) nabiał,

d) owoce i warzywa.

7. Najważniejszy składnik energetyczny w żywieniu człowieka to:

a) białka,

b) węglowodany,

c) tłuszcze,

d) witaminy.

8. Główny składnik budulcowy w żywieniu człowieka to:

a) białka,

b) węglowodany,

c) tłuszcze,

d) witaminy.

9. Zapotrzebowanie energetyczne dorosłego człowieka wynosi:

a) 1500–2500 kcal,

b) 2000–3000 kcal,

c) 2500–3000 kcal,

d) 3000–4000 kcal.

10. Przy planowaniu jadłospisu należy:

a) ujednolicać posiłki pod względem składników i metod przyrządzania,

b) urozmaicać posiłki pod względem składników i metod przyrządzania,

c) urozmaicać posiłki pod względem składników i ujednolicać pod względem metod

przyrządzania,

d) ujednolicać posiłki pod względem składników i urozmaicać pod względem metod

przyrządzania.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zadanie praktyczne

Korzystając z dostępnych książek kucharskich oraz tablicy wartości energetycznych

produktów zaproponuj posiłek obiadowy w okresie letnim składający się z trzech dań dla
podopiecznego lat 65, któremu lekarz zlecił dietę lekkostrawną. Wskaż, jakie produkty są
potrzebne do przygotowania tego posiłku.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ..................................................................................................

Przygotowanie posiłków osobie niepełnosprawnej

Zakreśl poprawną odpowiedź

Nr zadania
testowego

Odpowiedź Punkty

1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d

10 a b c d

Zadanie

praktyczne

Propozycja

jadłospisu

Potrzebne

produkty

Razem

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sprawdzian II

Test praktyczny nisko symulowany

Uczeń powinien być oceniany według następujących kryteriów:

Sposób punktowania:

Każde kryterium oceniane jest w skali 3-stopniowej

0 – nie wykazuje umiejętności,
1 – wykazuje umiejętność w ograniczonym zakresie, ale pozwalającym na wykonanie
zadania,
2 – wykazuje umiejętność w pełnym zakresie.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzyma następującą ocenę szkolną:

− dopuszczający – uczeń uzyskał co najmniej 7 punktów, w tym przynajmniej 1 punkt za

podanie posiłku,

− dostateczny – uczeń uzyskał co najmniej 10 punktów, w tym przynajmniej 1 punkt za

podanie posiłku,

− dobry – uczeń uzyskał co najmniej 13 punktów, w tym przynajmniej 1 punkt za podanie

posiłku,

− bardzo dobry – uczeń uzyskał co najmniej 16 punktów, w tym przynajmniej 2 punkty za

podanie posiłku.

Poprzez zadanie praktyczne sprawdza się umiejętności ucznia na poziomie

ponadpodstawowym.

KARTA OCENY UCZNIA

Kryterium

Punkty

Dobór sprzętu do wykonania zadania

Rozmieszczenie sprzętu na stanowisku pracy

Przygotowanie miejsca spożywania posiłku np. posprzątanie,
wietrzenie itp. w zależności od potrzeb

Przygotowanie podopiecznego do spożywania posiłku (w tym także
umycie rąk)

Podawanie podopiecznemu posiłku
Zachowanie taktu podczas przygotowania podopiecznego
i podawania posiłku

Dostosowanie postępowania do potrzeb i oczekiwań podopiecznego
(umiejętność komunikowania się z podopiecznym)

Pomoc podopiecznemu w utrzymaniu higieny po jedzeniu (mycie
zębów, twarzy, rąk).

Posprzątanie po wykonaniu zadania

Razem

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej

jednotygodniowym.

2. Przed rozpoczęciem sprawdzianu przedstaw uczniom zasady przebiegu testowania.
3. Podaj uczniom zasady oceniania wykonania zadania.
4. Uczniowie wykonują zadanie praktyczne indywidualnie korzystając z pomocy

koleżanki/kolegi, który wciela się w rolę podopiecznego.

5. Poinformuj ucznia, który wcieli się w rolę podopiecznego, jakie są warunki zadania –

osoba starsza, ma kłopoty z samodzielnym siadaniem, lubi rozmawiać z opiekunem, lubi
porządek, dba o własną higienę.

6. Przygotuj w pracowni potrzebny do wykonania zadania sprzęt i umieść na stole

(w szafce) wraz z innym sprzętem, tak aby uczeń miał możliwość skompletowania
potrzebnego zestawu.

7. Daj uczniowi przygotowane instrukcję dla ucznia i treść zadania praktycznego (dla

każdego ucznia).

8. Udzielaj odpowiedzi na pytania formalne uczniów.
9. Oceniaj wykonywanie zadania przez ucznia na przygotowanej karcie oceny,

uwzględniając podane kryteria i sposób punktowania.

Instrukcja dla ucznia

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Zapoznaj się z treścią zadania praktycznego.
3. Ze sprzętu dostępnego w pracowni skompletuj potrzebny do wykonania zadania.
4. Przygotuj miejsce podawania posiłku.
5. Korzystając z pomocy koleżanki/kolegi, który wcieli się w rolę podopiecznego, przygotuj

podopiecznego do spożywania posiłku.

6. Zademonstruj sposób podawania posiłku.
7. Posprzątaj i zakończ wykonywanie zadania praktycznego.
8. Na wykonanie zadania masz 20 minut.
9. Pamiętaj o wszystkich aspektach wykonywanych czynności.
10. Przed rozpoczęciem wykonywania zadania zadaj nauczycielowi pytania, jeżeli coś nie

jest dla Ciebie jasne.

11. Twoja praca będzie przez nauczyciela oceniana.

Materiały dla ucznia

−

instrukcja dla ucznia,

−

dostępny w pracowni sprzęt potrzebny do wykonania ćwiczenia.

Zadanie praktyczne

W warunkach symulowanych przyjmij rolę opiekuna. Przygotuj sprzęt i zademonstruj

sposób karmienia osoby unieruchomionej w łóżku (osoba starsza, ma kłopoty
z samodzielnym siadaniem, lubi rozmawiać z opiekunem, lubi porządek, dba o własną
higienę). Twoim zadaniem jest podanie jej ciepłej kolacji i herbaty.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7. LITERATURA

1. Dison M.: Technika zabiegów pielęgniarskich, PZWL, Warszawa 1985
2. Diterle P.: Dieta dla cukrzyków. J&BF. Warszawa 1997
3. Gill G.: Dodać zdrowie do lat. Wydawnictwo Medyczne. Tour Press International,

Warszawa 1994

4. Halbański M.E.: Leksykon sztuki kulinarnej. Wydawnictwo „Warta”, Warszawa 1986
5. Kierst W.: Nauka o żywieniu człowieka zdrowego i chorego. PWN, Warszawa 1990
6. Kirschnick O.: Pielęgniarstwo. Urban i Partner, Wrocław 2001
7. Książki kucharskie dostępne na rynku księgarskim
8. Pędich W., Jakubowska D., Kunda T.: Pielęgniarstwo geriatryczne. PZWL, Warszawa

1983

9. Okoń W.: Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej. Wydawnictwo Akademickie „Żak”,

Warszawa 1998

10. Poradniki dietetyczne
11. Szlosek F.: Wstęp do dydaktyki przedmiotów zawodowych. Instytut Technologii

Eksploatacji, Radom 1998

12. Zahradniczek K.: Wprowadzenie do pielęgniarstwa. PZWL, Warszawa 1996