„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

0

MINISTERSTWO EDUKACJI
i NAUKI

Agnieszka Mikina

Organizowanie miejsca i przestrzeni mieszkaniowej
podopiecznego 346[03]Z1.04

Poradnik dla nauczyciela

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2005

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
dr Maria Bartecka-Straszny
dr Jerzy Krzyszkowski

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Katarzyna Maćkowska


Konsultacja:
dr Bożena Zając


Korekta:
mgr Joanna Iwanowska

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[03].Z1.04
Organizowanie miejsca i przestrzeni mieszkaniowej podopiecznego zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2005

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

5

3. Cele kształcenia

6

4. Przykładowe scenariusze zajęć

7

5. Ćwiczenia

10

5.1.

Miejsce i przestrzeń mieszkaniowa podopiecznego

10

5.1.1. Ćwiczenia 10

5.2.

Utrzymanie czystości otoczenia podopiecznego

13

5.2.1. Ćwiczenia 13

5.3.

Udogodnienia techniczne i sprzęt ułatwiający poruszanie się podopiecznego 17

5.3.1. Ćwiczenia 17

6. Ewaluacja osiągnięć ucznia

21

7. Literatura

29

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Przekazujemy Państwu Poradnik dla nauczyciela, który będzie pomocny w prowadzeniu

zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie opiekunka środowiskowa.

Modułowy program nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa składa się

z zestawu modułów kształcenia w zawodzie i odpowiadających im jednostek modułowych.
Dla każdej jednostki modułowej opracowany został pakiet edukacyjny. Pakiet edukacyjny
zawiera poradnik dla nauczyciela oraz poradnik dla ucznia. Poradnik dla ucznia
skonstruowany jest tak, aby umożliwić uczniom ukształtowanie umiejętności, które pomogą
im zaliczyć jednostkę modułową.

W poradniku dla ucznia zamieszczono następujące części:

− wymagania wstępne,
− cele kształcenia,

− materiał nauczania,

− sprawdzian osiągnięć,
− literatura.

Poradnik dla nauczyciela zawiera informacje i wskazówki niezbędne dla efektywnego

zorganizowania procesu kształcenia w jednostce modułowej. Zamieszczono w

nim

następujące części:
− wymagania wstępne,

− szczegółowe cele kształcenia,
− przykładowe scenariusze zajęć,

− ćwiczenia,

− ewaluacja osiągnięć ucznia,
− literatura.

Wymagania wstępne określają umiejętności jakie uczeń powinien posiadać przed

rozpoczęciem pracy z poradnikiem. Należy zachęcić uczniów, aby zapoznali się
z wymaganiami i ocenili, czy je spełniają. Dotyczą one umiejętności, które uczniowie
ukształtowali podczas dotychczasowej nauki. Spełnienie wymagań wstępnych pozwoli
uczniom na skoncentrowanie się na kształtowaniu nowych umiejętności potrzebnych do
zaliczenia jednostki modułowej.

Szczegółowe cele kształcenia określają umiejętności, jakie uczeń powinien ukształtować

w wyniku procesu kształcenia w jednostce modułowej. Przed rozpoczęciem zajęć należy
zapoznać uczniów z celami kształcenia, aby dowiedzieli się , czego się nauczą.

W poradniku dla nauczyciela zamieszczono dwa przykładowe scenariusze zajęć.

Wskazują one sposób prowadzenia zajęć dydaktycznych z wykorzystaniem metod zalecanych
w programie jednostki modułowej.

Materiał nauczania w jednostce modułowej podzielony jest na tematy. Dla każdego

tematu zamieszczono w poradniku dla nauczyciela ćwiczenia (tożsame z tymi, które znajdują
się w poradniku dla ucznia), które zawierają polecenie, wskazówki do realizacji, zalecane
metody nauczania – uczenia się oraz środki dydaktyczne. Wykonując poszczególne ćwiczenia
uczeń powinien ukształtować umiejętności niezbędne do zaliczenia jednostki modułowej.

Ewaluacja osiągnięć ucznia powinna zostać przeprowadzona z pomocą testów osiągnięć

szkolnych. W poradniku dla nauczyciela zamieszczono dwa przykładowe narzędzia pomiaru
dydaktycznego. Wszystkie zadania zamieszczone obejmują treści objęte programem
nauczania oraz sprawdzają czy uczeń osiągnął założone w jednostce modułowej cele. Każdy
test zawiera:
− punktację zadań,

− propozycję norm wymagań,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

− instrukcję dla nauczyciela,

− instrukcję dla ucznia,

− kartę odpowiedzi (jeżeli wymaga tego zadanie),
− zadania praktyczne.

Ostatnim elementem poradnika dla nauczyciela jest wykaz literatury. Zawiera on

zarówno pozycje przydatne uczniowi dla pogłębienia wiedzy z zakresu programu jednostki
modułowej, jak i pozycje metodyczne.

Jednostka modułowa: Organizowanie miejsca i przestrzeni mieszkaniowej

podopiecznego jest elementem modułu Działalność opiekuńcza i socjalna. Moduł ten składa
się z 6 jednostek:
1. Planowanie i organizowanie pracy opiekuńczej,
2. Posługiwanie się językiem migowym,
3. Wspomaganie niepełnosprawnego w rozwiązywaniu problemów i zaspokajaniu potrzeb,
4. Organizowanie miejsca i przestrzeni mieszkaniowej podopiecznego,
5. Pielęgnowanie osoby niepełnosprawnej,
6. Przygotowywanie posiłków osobie niepełnosprawnej.

Jednostka (Organizowanie miejsca i przestrzeni mieszkaniowej podopiecznego) zawiera

podstawowe informacje na temat właściwego zorganizowania miejsca i przestrzeni
podopiecznego oraz stosowania udogodnień i pozwala na ukształtowanie umiejętności
niezbędnych do wykonywania zawodu opiekunki środowiskowej.

Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne w jednostce modułowe prowadzone były

różnymi metodami uwzględniającymi wszystkie strategie kształcenia wielostronnego.
Szczególny nacisk powinien zostać położony na wykorzystanie metod z zakresu strategii
problemowej (metody problemowe) i operacyjnej (metody praktyczne). Formy organizacyjne
pracy powinny być zróżnicowane począwszy od samodzielnej pracy uczniów do pracy
zespołowej.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

− wyrażać własną opinię,

− współpracować w zespole przyjmując różne role,

− identyfikować podstawowe zasady ergonomii,
− identyfikować zasady bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania prac

porządkowych w domu,

− stosować techniki skutecznej komunikacji z podopiecznym i jego rodziną,

− identyfikować potrzeby i problemy osoby starszej, chorej, niepełnosprawnej,
− projektować działania w zakresie niesienia pomocy podopiecznemu.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji ćwiczeń podanych w poradniku uczeń powinien umieć:

− określić sytuację mieszkaniowo-bytową podopiecznego,

− zaplanować pracę zgodnie z wymaganiami ergonomii,

− opracować projekt optymalnych rozwiązań w mieszkaniu podopiecznego dostosowany

do rodzaju niepełnosprawności,

− przygotować miejsce i przestrzeń mieszkaniową podopiecznego stosownie do jego

potrzeb,

− przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy w czasie wykonywania prac

porządkowych,

− zadbać o estetykę najbliższego otoczenia podopiecznego,
− utrzymać higienę otoczenia i miejsca zamieszkania,

− wykorzystać sprzęt i udogodnienia techniczne ułatwiające poruszanie się podopiecznego

w mieszkaniu,

− udzielić pomocy w zaopatrzeniu podopiecznego w sprzęt ułatwiający poruszanie się,
− opracować plan codziennych czynności uwzględniający możliwości podopiecznego,

− włączyć rodzinę podopiecznego do współpracy z opiekunem.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. PRZYKŁADOWE SCENARIUSZE ZAJĘĆ

Scenariusz zajęć I

Temat: Zasady bhp podczas wykonywania prac porządkowych w domu podopiecznego

Czas: 90 minut

Cele kształcenia:

W wyniku przeprowadzonego procesu kształcenia uczeń będzie potrafił:

− dobrać środki czystości do rodzaju sprzątanych pomieszczeń i powierzchni,

− analizować informacje zamieszczone na opakowaniach środków czystości,

− zastosować przepisy bhp przy używaniu różnych środków czystości,
− analizować informacje zawarte w instrukcji obsługi sprzętu gospodarstwa domowego

wykorzystywanego do sprzątania mieszkania,

− zastosować przepisy bhp przy używaniu elektrycznego sprzętu gospodarstwa domowego

wykorzystywanego do sprzątania mieszkania.

Metody nauczania – uczenia się:

− ćwiczenia praktyczne

Formy pracy:

− praca indywidualna,

− praca jednolita.

Środki dydaktyczne:

− zestaw środków czystości używanych w domu,

− zestaw sprzętu do sprzątania, instrukcje obsługi.

Przebieg zajęć:
1. Nauczyciel prezentuje cele zajęć.
2. Uczniowie przypominają podstawowe zasady bezpieczeństwa i higieny pracy.
3. Uczniowie zapoznają się z instrukcją do ćwiczenia 1.
4. Nauczyciel prosi o wskazanie czynności, które należy wykonać w celu posprzątania

wskazanego w ćwiczeniu mieszkania.

5. Uczniowie zapoznają się ze środkami czystości zgromadzonymi w pracowni.
6. Uczniowie dobierają środki czystości indywidualnie lub nauczyciel wskazuje osoby, które

powinny dobrać środki czystości do posprzątania pokoi, kuchni, łazienki.

7. Uczniowie zapoznają się z informacjami zawartymi na opakowaniach środków czystości.
8. Uczniowie prezentują wybrane przez siebie środki czystości i wskazują jakie środki

ostrożności powinny być przestrzegane przy ich wykorzystaniu.

9. Uczniowie zapoznają się z instrukcją do ćwiczenia 2.
10. Uczniowie zapoznają się ze sprzętem AGD przeznaczonym do sprzątania zgromadzonym

w pracowni.

11. Nauczyciel wskazuje odkurzacze i prezentuje ich zastosowanie, u osoby chorej na alergię

należy używać odkurzacza wodnego.

12. Uczniowie zapoznają się z instrukcją obsługi.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

13. Uczniowie wskazują jakie zasady bhp powinny być przestrzegane podczas korzystania z

odkurzacza.

14. Korzystając z instrukcji obsługi uczniowie przygotowują odkurzacz i uruchamiają go.
15. Nauczyciel podsumowuje zajęcia prosząc uczniów, aby uporządkowali i przypomnieli

informacje na temat zasad bhp obowiązujących przy sprzątaniu mieszkania,
a w szczególności przy używaniu środków czystości i elektrycznego sprzętu AGD.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

Scenariusz zajęć II

Temat: Towarzyszenie osobie niepełnosprawnej

Czas: 90 min

Cele kształcenia:

W wyniku przeprowadzonego procesu kształcenia uczeń będzie potrafił:

− wskazać zasady towarzyszenia (prowadzenia) osobie niepełnosprawnej,

a w szczególności niewidomej, słabo widzącej,

− zidentyfikować bariery utrudniające poruszanie się osobie niepełnosprawnej,
− prowadzić osobę niepełnosprawną, a w szczególności niewidomą, słabo widzącą.

Metody nauczania – uczenia się:

− gra dydaktyczna,

− dyskusja frontalna.

Formy pracy:

− praca grupowa,

− praca zróżnicowana.

Środki dydaktyczne:

− przedmioty i sprzęt potrzebne do przygotowania „toru przeszkód”, opaski lub chusty do

zawiązania oczu.

Przebieg zajęć:
1. Nauczyciel prezentuje cele zajęć.
2. Uczniowie zapoznają się z instrukcją ćwiczenia 2.
3. Nauczyciel dzieli uczniów na dwie grupy.
4. Jedna grupa przygotowuje „tor przeszkód” na korytarzu, na szkolnym boisku lub w innej

sali, druga pozostaje w sali (ważne jest, aby członkowie drugiej grupy nie widzieli
efektów pracy grupy pierwszej).

5. Uczniowie budują tor przeszkód z dostępnych przedmiotów i sprzętu, wąskie przejście

między ławkami, odwrócona ławka symulująca próg.

6. Członkowie drugiej grupy dobierają się w pary. Jedna osoba z pary zawiązuje sobie oczy.
7. Każda para przechodzi przez „tor przeszkód” osobno. Zadaniem jest przeprowadzenie

osoby z zawiązanymi oczami przez „tor przeszkód”.

8. Uczniowie zamieniają się rolami.
9. Jeżeli wystarcza czasu (w zależności od liczebności klasy), grupa druga może

przygotować „tor przeszkód”, a grupa pierwsza powtórzyć ćwiczenie. Wskazane jest, aby
każdy z uczniów wcielił się zarówno w rolę podopiecznego jak i opiekuna.

10. Uczniowie prezentują swoje odczucia związane z występowaniem w roli podopiecznego

i opiekuna.

11. W podsumowaniu ćwiczenia uczniowie powinni wskazać, na jakie aspekty należy zwrócić

uwagę pomagając w poruszaniu się osobie niepełnosprawnej, a szczególnie osobie
niewidomej.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

5. ĆWICZENIA

5.1.

Miejsce i przestrzeń mieszkaniowa podopiecznego

Przystępując do wykonania ćwiczeń uczeń powinien umieć odpowiedzieć na

następujące pytania:

1.

Jakie aspekty należy wziąć pod uwagę określając sytuację mieszkaniowo-bytową
podopiecznego?

2.

W jaki sposób powinno być ustawione łóżko osoby, która nie wstaje i większość czasu
spędza leżąc?

3.

W jaki sposób należy zorganizować bezpośrednie otoczenie osoby unieruchomionej
w łóżku?

4.

W jaki sposób należy zapewnić optymalne warunki higieniczne w pokoju
podopiecznego?

5.

Jakie udogodnienia można wprowadzić w domu osoby niepełnosprawnej poruszającej
się o kulach lub na wózku?

6.

Jakie są możliwości pozyskiwania środków na adaptację mieszkania do potrzeb
niepełnosprawnych?

5.1.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj poniżej opisaną sytuację i określ sytuację mieszkaniowo-bytową

podopiecznego. Wypełnij przygotowaną tabelę.

Opis sytuacji
Pan X (75 l) od pół roku jest wdowcem. Otrzymuje emeryturę w wysokości 750 zł. Cierpi na
astmę. Ma również kłopoty z poruszaniem się (chodzi o kulach). Przez dłuższy czas
przebywał poza domem. Mieszkanie Pana X to mieszkanie spółdzielcze, typowe M2, w bloku
na II piętrze. Mieszkanie wyposażone jest w CO, ciepłą wodę, gaz, prąd. Nie ma telefonu.
W pokoju znajduje się duży kredens, na kredensie telewizor, obok wersalka, stół z 6
krzesłami pośrodku pokoju. Na podłodze leży stary, wełniany dywan, przy wersalce na
ścianie wisi wełniany kilim. W oknach zawieszone są ciężkie zasłony. Dostęp do okna
utrudniają stojące na podłodze kwietniki z wyschniętymi roślinami doniczkowymi. Z pokoju
jest wyjście na bardzo wąski balkon. W kuchni o małym metrażu znajdują się szafki z blatem,
szafki wiszące, kuchenka gazowa, zlew, duża lodówka, pod oknem stół z dwoma krzesłami.
Kuchnia jest ciasna, może przebywać tam jedna osoba. Łazienka razem z ubikacją jest
również ciasna. Znajduje się w niej duża wanna i stara pralka. Nad wanną duży kaloryfer.
Kran w łazience przecieka. Mieszkanie Pana X pozostawało przez kilka miesięcy bez opieki –
nikt w nim nie sprzątał.

Wskazówki do realizacji:

Przed

przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

Sposób wykonania ćwiczenia:

Uczeń powinien:

1)

przeczytać opis sytuacji,

2)

dokonać analizy sytuacji mieszkaniowo-bytowej Pana X,

3)

nazwać analizowany aspekt sytuacji mieszkaniowo-bytowej – wpisać do tabeli,

4)

obok wpisać informacje na temat sytuacji Pana X,

5)

zaprezentować wyniki swojej pracy,

6)

ocenić propozycje koleżanek/kolegów,

7)

wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.

Analizowany aspekt

Sytuacja Pana X

Zalecane metody nauczania – uczenia się:

Uczniowie wykonują ćwiczenie indywidualnie lub w parach. Podsumowanie ćwiczenia

odbywa się w formie dyskusji frontalnej.

Środki dydaktyczne:

– instrukcja do ćwiczenia.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

Ćwiczenie 2

W oparciu o opis sytuacji z ćwiczenia 1 zaplanuj konieczne zmiany w mieszkaniu Pana

X i działania związane z przygotowaniem mieszkania na jego powrót.

Wskazówki do realizacji:

Przed

przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Uczeń powinien:

1) przeczytać opis sytuacji,
2) zastanowić się nad możliwościami i ograniczeniami Pana X wynikającymi ze stanu jego

zdrowia,

3) zaplanować konieczne zmiany w wyposażeniu mieszkania,
4) pamiętać o zapewnieniu odpowiednich ciągów komunikacyjnych w mieszkaniu

podopiecznego,

5) wziąć pod uwagę zasady ergonomii,
6) zaplanowane działania uporządkować i podzielić na etapy:

− najpilniejsze, możliwe do wykonania od razu, bez dużych nakładów finansowych,
− do zrealizowania w późniejszym czasie przy wykorzystaniu pomocy innych osób

oraz instytucji – wskazać te instytucje,

7) zaprezentować i uzasadnić propozycje zmian,
8) ocenić propozycje koleżanek/kolegów,
9) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania – uczenia się

Uczniowie wykonują ćwiczenie indywidualnie lub w parach. Podsumowanie ćwiczenia

odbywa się w formie dyskusji frontalnej.

Środki dydaktyczne:

− katalogi wyposażenia mieszkań przeznaczonego dla osób niepełnosprawnych.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

5.2. Utrzymanie czystości otoczenia podopiecznego

Przystępując do wykonania ćwiczeń uczeń powinien umieć odpowiedzieć na

następujące pytania:

1) Jakie są podstawowe zasady sprzątania mieszkania podopiecznego?
2) W jaki sposób należy postępować robiąc pranie w pralce automatycznej?
3) Jakich zasad należy przestrzegać robiąc porządki w mieszkaniu osoby cierpiącej na astmę

i alergię?

4) W jaki sposób postąpisz ścieląc łóżko lub tapczan podopiecznego?

5.2.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Spośród zgromadzonych w pracowni środków czystości wybierz te, których użyjesz

sprzątając mieszkanie podopiecznego. Mieszkanie składa się z dwóch pokoi, kuchni
i łazienki. Jakich środków ostrożności należy przestrzegać używając wybranych przez Ciebie
środków czystości.

Wskazówki do realizacji

Przed

przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia:

Uczeń powinien:

1)

ustalić jakiego rodzaju czynności zamierza wykonać w celu posprzątania mieszkania,

2)

dobrać potrzebne do wykonania tych czynności środki czystości,

3)

przeczytać informacje zawarte na opakowaniach,

4)

zaprezentować na forum klasy wybrane przez siebie środki czystości i przedstawić
jakich środków ostrożności będzie przestrzegał przy ich wykorzystaniu.

Zalecane metody nauczania – uczenia się

− uczniowie wykonują ćwiczenie praktyczne indywidualnie.

Środki dydaktyczne:

− zestaw środków czystości wykorzystywanych w domu.

Ćwiczenie 2

Spośród zgromadzonego w pracowni sprzętu do sprzątania wybierz odkurzacz, którego

użyjesz do posprzątania mieszkania podopiecznego. Jakich zasad bhp należy przestrzegać
używając elektrycznego sprzętu sprzątającego w domu?

Wskazówki do realizacji:

Przed

przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

Sposób wykonania ćwiczenia:

Uczeń powinien:

1) dobrać odkurzacz do rodzaju wykonywanego sprzątania,
2) zapoznać się z instrukcją obsługi,
3) przedstawić zasady bhp obowiązujące przy używaniu odkurzacza,
4) korzystając z instrukcji obsługi zademonstrować sposób przygotowania odkurzacza do

pracy,

5) uruchomić odkurzacz,
6) posprzątać podłogę.

Zalecane metody nauczania – uczenia się

− uczniowie wykonują ćwiczenie praktyczne indywidualnie.

Środki dydaktyczne:

− zestaw sprzętu do sprzątania, instrukcja obsługi.

Ćwiczenie 3

Spośród zgromadzonego w pracowni sprzętu do sprzątania wybierz potrzebny do

sprzątania podłogi na mokro. Dobierz odpowiednie środki czystości.

Wskazówki do realizacji

Przed

przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia:

Uczeń powinien:

1. dobrać sprzęt do sprzątania podłogi na mokro,
2. dobrać odpowiednie środki czystości,
3. zademonstrować sposób zmywania podłogi za pomocą wybranego sprzętu.

Zalecane metody nauczania – uczenia się

− uczniowie wykonują ćwiczenie praktyczne indywidualnie.

Środki dydaktyczne:

− zestaw sprzętu do sprzątania, zestaw środków czystości.

Ćwiczenie 4

Wybierz odpowiedni sprzęt i środki czystości do posprzątania pokoju osoby chorej na

astmę.

Wskazówki do realizacji

Przed

przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia:

Uczeń powinien:

1) przypomnieć sobie zasady sprzątania mieszkania osoby chorej na astmę,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

2) dobrać odpowiedni sprzęt,
3) uzasadnić swój wybór,
4) dobrać środki czystości,
5) uzasadnić swój wybór.

Zalecane metody nauczania – uczenia się

− uczniowie wykonują ćwiczenie praktyczne indywidualnie.

Środki dydaktyczne:

− zestaw sprzętu do sprzątania, zestaw środków czystości.

Ćwiczenie 5

Zmień bieliznę pościelową i pościel łóżko/tapczan podopiecznego.

Wskazówki do realizacji

Przed

przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia:

Uczeń powinien:

1) zdjąć brudną bieliznę pościelową i odłożyć ją do przygotowanego pojemnika,
2) założyć na pościel (poduszkę i kołdrę) czystą bieliznę pościelową,
3) pościelić łóżko tapczan zgodnie z poznanym algorytmem.

Zalecane metody nauczania – uczenia się

− uczniowie wykonują ćwiczenie praktyczne indywidualnie.

Środki dydaktyczne:

− łyżko/tapczan, pościel, komplet czystej bielizny pościelowej, podkład gumowy, podkład

płócienny.

Ćwiczenie 6

Przygotuj do prania i upierz bieliznę pościelową zabrudzoną w stopniu znacznym.

Wskazówki do realizacji:

Przed

przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia:

Uczeń powinien:

1) zapoznać się z instrukcją obsługi pralki automatycznej.
2) zwrócić uwagę na wymagania bhp.
3) przygotować brudną bieliznę do prania – włożyć do pralki.
4) dobrać proszek do rodzaju prania.
5) wybrać odpowiedni program i uruchomić pralkę.
6) wypraną bieliznę rozwiesić w miejscu do tego przeznaczonym.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

Zalecane metody nauczania – uczenia się:

− uczniowie wykonują ćwiczenie praktyczne indywidualnie.

Środki dydaktyczne:

− komplet zabrudzonej bielizny pościelowej, pralka automatyczna, instrukcja obsługi,

proszki do prania.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

5.3. Udogodnienia techniczne i sprzęt ułatwiający poruszanie się

podopiecznego

Przystępując do wykonania ćwiczeń uczeń powinien umieć odpowiedzieć na

następujące pytania:

1.

Jakiego rodzaju sprzęt może być wykorzystany przez podopiecznego, który ma
trudności w poruszaniu się?

2.

W jaki sposób opiekun powinien towarzyszyć podopiecznemu, który ma trudności
w poruszaniu się?

3.

Komu przysługuje zaopatrzenie w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze
i lecznicze środki techniczne?

4.

W jaki sposób podopieczny może skorzystać z uprawnień wynikających z prawa do
zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze i lecznicze środki
techniczne?

5.

W jakich codziennych czynnościach może i powinien uczestniczyć podopieczny?

6.

Jaki jest cel włączania podopiecznego do wykonywania codziennych czynności?

7.

W jaki sposób rodzina podopiecznego może współuczestniczyć we włączaniu
podopiecznego do wykonywania codziennych czynności?

5.3.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Pani C ma kłopoty z poruszaniem się. Używa laski. Przychodząc do niej zauważyłeś/aś,

że coraz trudniej jej się poruszać przy pomocy laski. Zaplanuj, co możesz zrobić, aby pomóc
swojej podopiecznej w uzyskaniu kul, które bez wątpienia ułatwiłyby jej poruszanie się.

Wskazówki do realizacji

Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia:

Uczeń powinien:

1) zapoznać się ze wskazanymi w materiale nauczania przepisami,
2) odpowiedzieć na pytanie czy Pani C przysługuje zaopatrzenie w kule,
3) zskazać, co po kolei Pani C powinna zrobić, aby pozyskać kule zgodnie

z przysługującymi jej uprawnieniami,

4) efekty swojej pracy zaprezentować na forum klasy.

Zalecane metody nauczania – uczenia się

− uczniowie wykonują ćwiczenie indywidualnie lub w parach.

Środki dydaktyczne:

− Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 17.12.2004 r. w sprawie szczegółowego wykazu

przedmiotów ortopedycznych, środków pomocniczych i leczniczych środków
technicznych, wysokości udziału własnego użytkownika w cenie ich nabycia,
podstawowych kryteriów ich poznawania (Dz.U. Nr 276, poz. 2739).

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

− Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25.06.2002 r. w sprawie

określenia rodzajów zadań powiatu, które mogą być finansowane ze środków
Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (Dz.U. Nr 96 z 2002r.
poz.861).

Ćwiczenie 2

Weź udział w grze dydaktycznej według poniższego opisu.

Opis gry dydaktycznej

Uczniowie dzielą się na dwie grupy. Jedna grupa przygotowuje w sali lekcyjnej, na

korytarzu lub na szkolnym boisku „tor przeszkód” zawierający różne przeszkody i bariery
utrudniające poruszanie się osobie niewidomej w domu i poza domem. Członkowie grupy
drugiej przebywają w tym czasie w innym pomieszczeniu. Kiedy „tor przeszkód” jest już
przygotowany członkowie drugiej grupy dobierają się w pary. Jedna osoba z pary zawiązuje
oczy. Zadaniem drugiej jest przeprowadzenie jej przez „tor przeszkód”.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia:

Uczeń powinien:

1) znaleźć swoje miejsce w jednej lub w drugiej grupie,
2) jeżeli jest członkiem pierwszej grupy, wraz z koleżankami/kolegami przygotować w sali

lekcyjnej, na korytarzu lub na szkolnym boisku „tor przeszkód” symulujący bariery
komunikacyjne, na jakie człowiek natrafia na co dzień. Wykorzystać dostępne przedmioty
i sprzęty,

3) jeżeli jest członkiem drugiej grupy, dobrać koleżankę/kolegę do pary. Jedna osoba z pary

zawiązuje sobie oczy,

4) przeprowadzić koleżankę/kolegę z zawiązanymi oczami przez „tor przeszkód”,
5) zamienić się z koleżankami/kolegami rolami najpierw w parze potem w grupach,
6) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia. Opowiedzieć o swoich odczuciach jako

opiekuna (prowadzącego) i jako podopiecznego (prowadzonego),

7) wskazać, na jakie aspekty należy zwrócić uwagę pomagając w poruszaniu się osobie

niepełnosprawnej, a szczególnie osobie niewidomej.

Zalecane metody nauczania – uczenia się

− ćwiczenie przebiega z wykorzystaniem metody gry dydaktycznej. Podsumowanie

ćwiczenia należy przeprowadzić w formie dyskusji frontalnej.

Środki dydaktyczne:

− przedmioty i sprzęt potrzebne do przygotowania „toru przeszkód”, opaski lub chusty do

zawiązania oczu.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

Ćwiczenie 3

Opracuj plan codziennych czynności Twojego podopiecznego, kierując się

informacjami zawartymi w opisie sytuacji.

Opis sytuacji

Pan Z ma 73 lata. Na emeryturze prowadził aktywne życie, miał wielu znajomych,

z którymi się spotykał, interesował się bieżącymi problemami, czytał wiele książek. Od
czterech lat jego wzrok systematycznie się pogarsza. Denerwuje go, że nie może prowadzić
takiego życia jak dotychczas. Jego żona stara się wszystko robić za niego, gdyż zdarzyło się
na przykład, że Pan Z poparzył się, gdy nalewał herbatę do szklanki. Taka sytuacja powoduje,
że Pan Z niechętnie wstaje z łóżka, stracił wszystkie swoje zainteresowania.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia:

Uczeń powinien:

1) przeczytać opis sytuacji,
2) przeanalizować jakie są możliwości i ograniczenia podopiecznego wynikające ze stanu

jego zdrowia,

3) wskazać codzienne czynności jakie Pan Z może nadal wykonywać sam, lub przy

niewielkiej pomocy,

4) wskazać jakiego rodzaju działania związane ze spędzaniem czasu byłyby dla pana

Z odpowiednie i zgodne z jego zainteresowaniami,

5) wskazać w jaki sposób żona Pan Z powinna włączyć się w aktywizowanie Pana Z,
6) przygotować plan czynności na jeden dzień wykorzystując wypracowane wcześniej

w ćwiczeniu rozwiązania,

7) zaproponować jakie udogodnienia powinny znaleźć się w mieszkaniu Pana Z, aby ułatwić

mu samodzielne wykonywanie codziennych czynności,

8) zaprezentować efekty swojej pracy na forum klasy,
9) ocenić propozycje koleżanek/kolegów,
10) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania – uczenia się

− uczniowie wykonują ćwiczenie indywidualnie lub w parach. Podsumowanie ćwiczenia

odbywa się w formie dyskusji frontalnej.

Środki dydaktyczne:

− instrukcja do ćwiczenia.

Ćwiczenie 4

Opracuj plan codziennych czynności Twojej podopiecznej, kierując się informacjami

zawartymi w opisie sytuacji. Pani B wieczorem przyjmuje gości – przychodzą do niej dwie
koleżanki, z którymi wcześniej pracowała.

Opis sytuacji

Pani B (68 lat) nie porusza się samodzielnie, korzysta z wózka inwalidzkiego. Pani B

mieszka w wieżowcu na V piętrze, w budynku jest winda. Mieszkanie przystosowane jest do

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

poruszania się osoby na wózku W łazience Pani B korzysta z kąpieli pod specjalnie
przygotowanym natryskiem. W kuchni meble przystosowane są do pracy osoby siedzącej na
wózku.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia:

Uczeń powinien:

1. przeczytać opis sytuacji,
2. przeanalizować jakie są możliwości i ograniczenia podopiecznego wynikające ze stanu

jego zdrowia,

3. wskazać codzienne czynności jakie Pani B może wykonywać sama lub przy niewielkiej

pomocy,

4. wskazać czynności, które powinny być wykonane w związku z przyjęciem koleżanek

Pani B,

5. przygotować plan czynności na cały dzień wykorzystując wypracowane wcześniej

w ćwiczeniu rozwiązania,

6. zaprezentować efekty swojej pracy na forum klasy,
7. ocenić propozycje koleżanek/kolegów,
8. wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania – uczenia się

− uczniowie wykonują ćwiczenie indywidualnie lub w parach. Podsumowanie ćwiczenia

odbywa się w formie dyskusji frontalnej.

Środki dydaktyczne:

− instrukcja do ćwiczenia.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

6. EWALUACJA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego

Sprawdzian I

Test praktyczny nisko symulowany

Zadanie praktyczne wymaga wykazania się przez ucznia umiejętnościami z poziomu
podnadpodstawowego.

Uczeń powinien być oceniany według następujących kryteriów:

KARTA OCENY UCZNIA

Imię i nazwisko ....................................................................................................................

Organizowanie miejsca i przestrzeni mieszkaniowej podopiecznego

Kryterium

Punkty

Planowanie i właściwe wykonywanie działań (właściwa kolejność
podejmowanych działań)

Przestrzeganie zasad bhp przy obsłudze sprzętu gospodarstwa
domowego

Przestrzeganie zasad bhp przy używaniu środków czystości
Ustawienie łóżka w sposób zapewniający właściwy dostęp opiekuna
do podopiecznego

Dobór sprzętu do sprzątania
Dobór środków czystości
Posprzątanie otoczenia podopiecznego (odkurzanie, sprzątanie
podłogi na mokro w zależności od sprzątanej powierzchni)

Zmiana bielizny pościelowej – właściwe postępowanie z bielizną
brudną

Ścielenie łóżka
Zastosowanie podkładów dostosowanych do sytuacji
podopiecznego (nie sygnalizuje potrzeb fizjologicznych)

Zorganizowanie otoczenia podopiecznego (ustawienie krzesła
stolika, przygotowanie dzwonka)

Zapewnienie czystości sprzętu przeznaczonego do używania przez
podopiecznego (wytarcie kurzu ze stolika)

Razem

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

Sposób punktowania:

Każde kryterium oceniane jest w skali 3-stopniowej
0 – nie wykazuje umiejętności
1 – wykazuje umiejętność w ograniczonym zakresie, ale pozwalającym na wykonanie zadania
2 – wykazuje umiejętność w pełnym zakresie

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne:

•

dopuszczający – uczeń uzyskał co najmniej 10 punktów, w tym przynajmniej po jednym
punkcie za przestrzeganie zasad bhp,

•

dostateczny – uczeń uzyskał co najmniej 13 punktów, w tym przynajmniej po jednym
punkcie za przestrzeganie zasad bhp,

•

dobry – uczeń uzyskał co najmniej 17 punktów, w tym przynajmniej po jednym punkcie
za przestrzeganie zasad bhp,

•

bardzo dobry – uczeń uzyskał co najmniej 21 punktów, w tym po 2 punkty za
przestrzeganie zasad bhp.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej

jednotygodniowym.

2. Przed rozpoczęciem sprawdzianu przedstaw uczniom zasady przebiegu testowania.
3. Podaj uczniom zasady oceniania wykonania zadania.
4. Uczniowie wykonują zadanie praktyczne indywidualnie.
5. Przygotuj w pracowni potrzebny do wykonania zadania sprzęt i umieść go symulując

nieporządek, wszystkie sprzęty powinny być ustawione nieprawidłowo.

6. Zapewnij uczniowi dostęp do sprzętu przeznaczonego do sprzątania oraz środków

czystości.

7. Daj uczniowi przygotowane: instrukcję dla ucznia i treść zadania praktycznego (dla

każdego ucznia).

8. Udzielaj odpowiedzi na pytania formalne uczniów.
9. Oceniaj wykonywanie zadania przez ucznia na przygotowanej karcie oceny,

uwzględniając podane kryteria i sposób punktowania.

Instrukcja dla ucznia

1. Zapoznaj się z instrukcją dla ucznia.
2. Oglądając miejsce wykonania zadania, oceń jakie czynności powinny być wykonane dla

prawidłowego zrealizowania zadania praktycznego.

3. Postępuj zgodnie z wytycznymi zawartymi w treści zadania praktycznego.
4. Pamiętaj o przestrzeganiu zasad bhp przy wykonywaniu prac porządkowych.
5. Na wykonanie zadania masz 20 minut.
6. Jeżeli masz jakieś pytania, zadaj je nauczycielowi przed przystąpieniem do wykonywania

zadania.

7. Wszystkie czynności wykonuj starannie – pamiętaj, że Twoja praca będzie oceniana przez

nauczyciela.

Powodzenia

Materiały dla ucznia

− Instrukcja dla ucznia,
− Treść zadania praktycznego.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

Zadanie praktyczne

Twój podopieczny wraca ze szpitala i jakiś czas będzie unieruchomiony w łóżku, moczy

się. W warunkach symulowanych (w pracowni szkolnej) przygotuj miejsce pobytu
podopiecznego w domu.
1. Ustaw we właściwy sposób łóżko, tak aby umożliwić właściwe wykonywanie zabiegów

pielęgnacyjnych.

2. Posprzątaj najbliższe otoczenie podopiecznego dobierając sprzęt i środki czystości do

rodzaju sprzątanej powierzchni.

3. Zmień bieliznę pościelową i pościel łóżko podopiecznego.
4. Zorganizuj we właściwy sposób otoczenie łóżka podopiecznego.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

Sprawdzian II

Test praktyczny wysoko symulowany

Zadanie praktyczne wymaga wykazania się przez ucznia umiejętnościami z poziomu
podnadpodstawowego.

Sposób punktowania:

0 – nie wskazał rozwiązania,
1 – wskazał rozwiązanie – błędy w jego opisaniu lub odpowiedź niepełna,
2 – wskazał i opisał poprawnie rozwiązanie.

1. Sytuacja mieszkaniowa podopiecznego – od 0 do 2 punktów.
2. Sytuacja bytowa podopiecznego – od 0 do 2 punktów.
3. Propozycje dostosowania mieszkania do potrzeb podopiecznego – od 0–2 punktów za

każdą z trzech wymaganych propozycji

4. Uzasadnienie zaproponowanych zmian – od 0 – 2 punktów za każde z trzech

wymaganych uzasadnień.

5. Podstawowe prace porządkowe – wskazanie trzech – od 0 do 2 punktów.
6. Sposób postępowania przy zaopatrzeniu w sprzęt ułatwiający poruszanie – od 0–2

punktów.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne:

•

dopuszczający – uczeń uzyskał co najmniej 8 punktów

•

dostateczny – uczeń uzyskał co najmniej 11 punktów

•

dobry – uczeń uzyskał co najmniej 15 punktów

•

bardzo dobry – uczeń uzyskał co najmniej 18 punktów

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej

jednotygodniowym.

2. Przed rozpoczęciem sprawdzianu przedstaw uczniom zasady przebiegu testowania.
3. Podaj uczniom zasady oceniania wykonania zadania.
4. Uczniowie wykonują zadanie praktyczne indywidualnie.
5. Daj uczniowi przygotowane: instrukcję dla ucznia i treść zadania praktycznego (dla

każdego ucznia).

6. Udzielaj odpowiedzi na pytania formalne uczniów.
7. Oceniaj wykonywanie zadania przez ucznia na przygotowanej karcie oceny,

uwzględniając podane kryteria i sposób punktowania.

Instrukcja dla ucznia

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się dokładnie z treścią zadania.
4. Dokonaj analizy sytuacji podopiecznego zgodnie z podanymi poleceniami.
5. Swoje odpowiedzi wpisz na kartę odpowiedzi.
6. Na wykonanie sprawdzianu osiągnięć masz 35 minut.
7. Jeżeli masz pytania i wątpliwości podnieś rękę i zadaj pytanie nauczycielowi.
8. Pamiętaj, że Twoja praca musi być samodzielna.
9. Przed oddaniem karty odpowiedzi sprawdź poprawność udzielonych odpowiedzi.
10. Sprawdź ponownie, czy Twoja karta odpowiedzi jest prawidłowo podpisana.

Powodzenia.

Materiały dla ucznia

−

instrukcja dla ucznia,

−

treść zadania praktycznego.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

Zadanie praktyczne

Zapoznaj się z opisem sytuacji i wykonaj poniższe polecenia.
1. Określ sytuację mieszkaniowo-bytową podopiecznego.
2. Zadecyduj jakie podstawowe zmiany należy wprowadzić w mieszkaniu podopiecznego,

aby je dostosować do jego stanu zdrowia (podaj trzy).

3. Uzasadnij zaproponowane zmiany.
4. Jakie podstawowe prace porządkowe powinieneś wykonać (podaj trzy)?
5. Jakie działania powinny zostać podjęte dla zaopatrzenia podopiecznego w potrzebny

sprzęt ułatwiający poruszanie?

Opis sytuacji

Pan Jan ma 82 lata. Złamał nogę i przebywał w szpitalu. Teraz wraca do domu,

w którym nie był od dłuższego czasu. Przez jakiś czas nie będzie mógł samodzielnie się
poruszać, gdyż nie może obciążać chorej nogi. Mieszka z żoną (79 lat) na parterze w starym
budownictwie, w mieszkaniu komunalnym. Żona samodzielnie dba o gospodarstwo domowe,
ale ma kłopoty z większym sprzątaniem. Mieszkanie ma dwa pokoje, jeden duży, drugi
średniej wielkości, dużą kuchnię. W mieszkaniu jest mała toaleta, ale nie ma łazienki.
Mieszkanie nie ma balkonu, okna wychodzą na stare podwórko. W mieszkaniu nie ma CO,
jest ogrzewane piecem węglowym, doprowadzony jest gaz. Do tej pory w mniejszym pokoju
urządzona była sypialnia – w niej dwa zestawione razem łóżka, toaletki, duża szafa. Poza tym
pozostawało niewiele miejsca. W dużym pokoju stoi duży kredens, fotel, w którym Pan Jan
lubi spędzać czas – oglądać telewizję lub czytać gazety, pośrodku duży stół i 4 krzesła, na
stoliku telewizor. W kuchni oprócz typowych mebli kuchennych jest stół i dwa krzesła.
Pośrodku kuchni pozostaje dosyć dużo miejsca. Pan Jan razem z żoną utrzymują się
z emerytury – razem otrzymują 1300 zł miesięcznie.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ..................................................................................................

Organizowanie miejsca i przestrzeni mieszkaniowej podopiecznego

Problem Propozycja

rozwiązania Punktacja

Sytuacja mieszkaniowa
podopiecznego

Sytuacja bytowa
podopiecznego

Propozycje dostosowania
mieszkania do potrzeb
podopiecznego

Uzasadnienie
zaproponowanych zmian

Podstawowe prace
porządkowe

Sposób postępowania przy
zaopatrzeniu w sprzęt
ułatwiający poruszanie

Razem

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

7.

LITERATURA

1.

Encyklopedia zdrowia, W.S. Gumułka, W. Rewerski (red.). Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 1997

2.

Katalogi wyposażenia mieszkań i sprzętu dla osób niepełnosprawnych

3.

Okoń W.: Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej. Wydawnictwo Akademickie „Żak”,
Warszawa 1998

4.

Szlosek F.: Wstęp do dydaktyki przedmiotów zawodowych. Instytut Technologii
Eksploatacji, Radom 1998

5.

Zrałek M.: Środowisko zamieszkania a niepełnosprawni. PWN, Warszawa 1994