made by koperek©

1)  biografia autora;
2)  charakterystyka głównej postaci i jej losy;
3)  ideologia utworu i filozofie oraz
ważne terminy, związane z autorem lub utworem;

1. ANTYK

a. Sofokles – „Król Edyp”

1) Największy obok Ajschylosa i Eurypidesa tragik starożytnej Grecji. Zerwał z klasyczną konwencją trylogii

tragediowej, mieszczącej się w ramach tetralogii, której zwieoczeniem był dramat satyrowy.
Wprowadził do tragedii trzeciego aktora, zwiększył liczebnośd chóru z 12 do 15 osób; położył ogromne
zasługi na polu scenografii znacznie ją rozbudowując.

2) Syn króla Teb, Lajosa i Jokasty. Gdy był niemowlęciem rodzice nakazali porzucid go w górach

ze skrępowanymi nóżkami w obawie przed wypełnieniem się proroctwa, iż będzie on ojcobójcą, jednak
w wyniku litości ze strony pastucha, służącego Lajosa, trafia do Koryntu na dwór króla Polybosa,
który sam był bezdzietny i bezpłodny. Tam zostaje mu nadane imię Edyp co ma wywodzid się od
opuchniętych nóżek chłopca – efekt skrępowania ich więzami. Edyp wychowuje się w błogiej
nieświadomości o własnym pochodzeniu. Jego przybranymi rodzicami są Polybos z Koryntu i Merope z
Dorydy. Gdy dorasta dowiaduje się, że jest podrzutkiem. Szukając pomocy w odnalezieniu swoich
korzeniu u wyroczni delfickiej otrzymuje straszliwą przepowiednie iż będzie ojcobójcą
i zawrze kazirodczy związek z własną matką. W obawie przed wypełnieniem się wróżby wyjeżdża
z Koryntu i trafia do Teb. Między czasie zabija starca, który później okazuje się byd jego biologicznym
ojcem – wypełnia w ten sposób nieświadomie pierwszą częśd przepowiedni. Następnie w Tebach żeni się
z wdową po Lajosie, Jokastą – jest to tak naprawdę jego biologiczna matka, wypełnia więc drugą częśd
przepowiedni. Od tego momentu bohater przeżywa tragizm swojej postaci, okazuje się byd bezsilny
wobec wyroków boskich. Ostatecznie w akcie rozpaczy okalecza się wybijając sobie oczy.
Na własną prośbę zostaje skazany na banicję. Przed odejściem żegna się ze swoimi dziedmi – ma ich
czworo dwóch synów i dwie córki (Antygona i Ismena).

Sofoklesa do napisania sztuki zainspirowały ówczesne wydarzenia polityczne, a zwłaszcza straszliwa
zaraza, jaka dotknęła Ateny na początku wojny peloponeskiej. Prototypem postaci Edypa mógł byd
Perykles, wielki przywódca Aten należący jednak do rodu Alkmeonidów, który był przeklęty
za dopuszczenie się tz. "Zmazy kylooskiej".

3) Bohater tragiczny to postad, uwikłana w nieprzezwyciężalny konflikt, między swoimi dążeniami

a siłami wyższymi: losem, prawami historii, normami moralnymi; konflikt ten w konsekwencji prowadzi
do nieszczęścia. Tragizm często przybiera postad fatum, ciążącego nad tytułowym bohaterem – jego los
jest już wcześniej zaplanowany. Staje się on winowajcą i ofiarą. W kontekście Edypa mówimy o tak
zwanej

ironii

tragicznej,

polegającej

na

tym,

że

wszystkie

czyny

bohatera,

wbrew jego woli i świadomosci, pchają go do klęski. Podstawowym pojęciem tragedii greckiej jest
katharsis, rodzaj duchowego oczyszczenia, jakiego doświadcza widz po obejrzeniu spektaklu.

made by koperek©

2. RENESANS

a. Jan Kochanowski

1) Jan Kochanowski był przedstawicielem poezji narodowej w okresie renesansu, poeta doctus, autor

pieśni, fraszek, trenów, dramatu „Odprawa posłów greckich”; odebrał gruntowne wykształcenie
z nauk humanistycznych – poznał łacinę, grekę, hebrajski, kulturę antyku, filozofię starożytną
i współczesnych mu myślicieli; pisał po łacinie i języku polskim – jego ambijcą było stworzenie wielkiej
literatury narodowej, wpisanej w dziedzictwo kultury rzymsko- greckiej i judeochrześcijaoskiej;
przez 15 lat służył na dworach magnackich, a następnie został dworzaninem i kanclerzem
Zygmuta Augusta, by w koocu osiąśd w Czarnolesie, gdzie ożenił sięi założył rodzinę; jako ziemianin głosił
pochwałę życia wiejskiego; duży wpływ na tematykę jego utworów miała śmierd ukochanej córki, Urszuli.

2) Utwory

o

pieśni

- „Pieśo V (O spustoszeniu Podola)”

Patriotyczny utwór, zainspirowany autentycznym wydarzeniem historycznym –
najazdem tatarskim na Podole, który był straszliwy w skutkach dla ludności tych
ziem. Podmiot liryczny stanowi tu porte – parole autora, który usiłuje obudzid
sumienia rodaków. Apeluje o poświęcenie na rzecz ojczyzny i sfinansowanie
wyprawy wojennej, aby zapobiec jeszcze większym nieszczęściom, które mogą
spotkad kraj. Ostrzega, że jeżeli Polacy nie wyciągną wniosków z wydarzeo na Podolu,
to przysłowie „mądry Polak po szkodzie” trzeba będzie przeformułowad
na „przed szkodą i po szkodzie głupi”.

- „Pieśo IX (Chcemy sobie byd radzi…)”

Pieśo o charakterze refleksyjnym, tematyce biesiadnej. Poeta wychodząc
od pochwały radości życia i jego przyjemności jawi się nam jako epikurejczyk,
wołający „carpe diem”. Chwytanie dnia, ulotnej, niepowtarzalnej chwili ma swe
uzasadnienie w przekonaniu, że życiem rządzi Fortuna lub sam Bóg pisze scenariusz
życia

każdego

człowieka.

Zatem

należy

zachowad

stoicki

spokój

i z pokorą przyjmowad zrządzania losu. Przyjęcie stosownej filozofii życia może
uchronid człowieka przed zbłądzeniem i pozwala wypełnid swoje przeznaczenie.
Związki z filozofią Horacego (horacjanizm).

- „Pieśo świętojaoska o sobótce”

Jest to cykl 12 pieśni głoszących pochwałę życia na wsi, wkomponowanych
tematycznie w ludowy obrzęd sobótki przypadającej na letnie zrównanie dnia z nocą.
Pieśni kreują obraz wsi jako literackiej Arkadii, na który składa się sielska natura,
uczciwe życie, urodzajnośd sadów i ogrodów, dostatek zagród, a w domu –
dobra żona, gromadka dzieci i pokolenie dziadków.

- „Pieśo XXV (Czego chcesz od nas, Panie)”

W utworze tym poeta kreśli renesansową wizję Boga jako doskonałego architekta –
twórcy pięknego, genialnie urządzonego świata – a także dobrego ojca,
do którego człowieka zwraca się z prośbą o opiekę.

made by koperek©

o

treny

Cykl poetycki 19 żałobnych wierszy, poświęcony zmarłej córce poety, Urszulce. Autor pisze
przede wszystkim o swoim bólu i kryzysie wyznawanych wartości, szydzi z mądrości,
która w jego mniemaniu miała go uchronid przed rozpaczą, dostrzega niesprawiedliwośd
i chaos, panujący na świecie: „nieznajomy wróg jakiś miesza ludzkie rzeczy, nie mając
ani dobrych, ani złych na pieczy” (Tren XI). Rozpaczliwie poszukuje zmarłej, by ostatecznie
zwątpid w ogóle w jej istnienie i tym samym w Boga, o czym świadczą słowa z Trenu X:
„gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest, lituj mej żałości”. Treny są dramatem filozofa, chrześcijanina
i ojca.

Ostatni utwór cyklu, Tren XIX, przynosi całkowite uspokojenie. Jest on pisany w konwencji
snu, w którym poeta widzi swoją zmarłą matkę z Urszulką na ręku. Otrzymuje od niej
napomnienie, by zachował umiar w rozpamiętywaniu swojego cierpienia i znosił swój
los zgodnie z hasłem humanistów: „ludzkie przygody ludzkie noś”.

- „Tren I”

Obecne są porównania homeryckie: smok – obraz śmierci, łzy Heraklitowe – Heraklit,
wiecznie płaczący filozof oraz liczne epitety: „wdzięczna dziewka”, „niepobożna
śmierd”. Zawiera również pytanie retoryczne: „Nie wiem, co lżej: czy smutku jawnie
żałowad/ Czyli się z przyrodzeniem gwałtem mocowad?”. Kochanowski mówi o bólu
i stracie , jakiej doznał. Przedstawia, jak bardzo cierpi i nie może znaleźd pocieszenia.
Dzieli się żalem i chce go zrozumied.

- „Tren V”

Zdrobnienia: „gałązki”, „listki”, „prątkiem”. Porównania homeryckie. Liczne epitety:
„siła przyrodzona”, „najmilsza Orszula” świadczą o bogactwie językowym.
Kochanowski porównuje Urszulkę do młodego drzewka oliwkowego, które zostaje
wycięte przez ogrodnika, ubolewa, że jego mała córka zmarła. Platformą tego trenu
jest łamanie prawa natury, które pozwala osobie dorosłej pogodzid się
ze śmiercią, nie pozwala spokojnie patrzed ojcu na śmierd dziecka. Poeta przez
porównanie do oliwki charakteryzuje dziecko.

- „Tren VI (Ucieszna moja śpiewaczka! Safo Słowieoska!)”

Kochanowski chce, aby córka także stała się poetką, pierwszą w Polsce. Wylicza jej
cnoty i niezwykłośd. Pisze, że nie nacieszył się nią jeszcze, przywołuje też pieśo
dziewczynki do matki, wywodzącą się z ludowej pieśni weselnej, w której panna
młoda żegna się z matką i domem rodzinnym.

- „Tren VII (Nieszczęsne ochędostwo, żałosne ubiory)”

Poeta opisuje swój żal, gdy należy pochowad Urszulkę. Jego ból jest tym większy,
że zdaje sobie sprawę, iż jest to jedyna rzecz, jaką może jej teraz ofiarowad. Tren ten
jest inspirowany pieśnią żałobną Antygony.

made by koperek©

- „Tren IX (Kupid by Cię, mądrości, za drogie pieniądze)”

W tym trenie Jan Kochanowski podważa siłę mądrości i nauki. Tym samym jest to
załamanie myśli renesansowej. Pisze on, że mądrośd nie pozwala na odwrócenie
uwagi od rzeczy ludzkich, śmierci. Człowiek, który uważa wiedzę za najważniejszą,
życie mierzy dobrami materialnymi. Kochanowski żali się, że on także wiele lat
spędził na zgłębianiu wiedzy, chcąc osiągnąd szczyt. Teraz, gdy stracił córkę, jest to
dla niego nieważne.

- „Tren X (Orszula moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała?)”

Tren X jest rozważaniem na temat Urszulki. Poteta zastanawia się, co dzieje się z jej
duszą, chce by mu się ukazała, poszukuje jej w innych kulturach:
Grecja

–

„Czy

Cię

przez

tęskliwe

Charon

jeziora

wiezie”,

Wschód (reinkarnacja) - „Wzięłaś na się postawę i piórka słowicze?”.

- „Tren XIX”

Poeta opisuje wizję swojej zmarłej matki z „Orszulką wdzięczną” na rękach.
Jest to pocieszeniem i przynosi mu ulgę.

3) Światopogląd Kochanowskiego na podstawie fraszek i pieśni to opiewanie boskiej harmonii świata,

stoicyzm, epikureizm, artyzm doskonały, faworyzowanie teraźniejszośd, życie chwilą. Pisywał w myśl
horacjaoskiego połączenia epikureizmu (podstawowym zagadnieniem filozoficznym jest szczęście,
upatrywane w przyjemności) i stoicyzmu (modelem człowieka był mędrzec, który żył w zgodzie z naturą,
kierujący się rozumem), dodając do tego elementy chrześcijaostwa.

Hedonizm, który ideą jest bardzo bliski epikureizmowi, jednak wydaje się jego formą bardziej skrajną,
tu dążenie do przyjemności staje się bardziej bezwzględne. Epikur przestrzegał przed taką postawą,
bowiem zbyt usilne pragnienie szczęścia, zbyt daleko posunięte użycie może prowadzid do cierpienia.
Również hedoniści przestrzegali przed uleganiem namiętnościom, człowiek szczęśliwy to człowiek wolny,
zarówno o przesadów jak i od własnej natury, własnych niepohamowanych pragnieo.

Poeta doctus to erudyta, znający języki klasyczne, takie jak łacina czy greka, jak również człowiek
o wszechstronnych zainteresowaniach, obeznany z literaturą poprzednich epok, kulturą, sztuką oraz
tradycją. Termin ten był używany w odniesieniu do poetów starożytności. Poeta doctus był ideałem dla
pisarzy humanizmu.

b. William Shakespeare – „Makbet”

1) Pisarz urodził się w Anglii za panowania królowej Elżbiety I, uważa się go za najwybitniejszego

dramaturga wszechczasów. Miał żonę i wiele dzieci, ale opuścił ich i wyjechał do Londynu.
Pracował w teatrze „The Globe”. Stworzył rodzaj dramatu, zwany dzisiaj „szekspirowskim”; jego cechy:

o

zerwanie z zasadą trzech jedności;

o

zawiera dużo motywów pobocznych,

o

łamie zasadę decorum,

o

pomiędzy aktami występują długoletnie przerwy,

o

występuje więcej niż trzech aktorów,

o

bohaterowie przechodzą transformację,

made by koperek©

o

pokazywanie krwawych scen,

o

wprowadził świat fantastyczny (duchy, widma, upiory).

2) Tytułowy bohater w momencie, gdy go poznajemy, jawi się jako waleczny, oddany władcy rycerz,

lojalny w przyjaźni i darzący głębokim uczuciem swą żonę Lady Makbet – jednym słowem wzór cnót
rycerskich. Jednak pod wpływem wróżby wiedźm, które przepowiadają mu rolę przyszłego władcy
i chorobliwie ambitnej małżonki stopniowo daje się opanowad pragnieniu panowania nad innymi.
Staje się niewolnikiem żądzy, z której istnienia wcześniej nie zdawał sobie sprawy. Nie chce czekad,
aż przepowiednia wypełni się bez jego udziału, zatem zabija króla Dunkana, by objąd po nim tron.
Początkowo posiada w sobie jeszcze ludzkie odruchy, waha się, ma świadomośd nikczemności swego
czynu, z czasem jednak staje się bardziej okrutny, podejrzliwy, traci wszelkie wyższe uczucia. Rządzi jak
tyran, dlatego zostaje znienawidzony przez lud. Wydaje wyroki śmierci na każdego, kto, w jego chorej
wyobraźni, mógłby zagrozid jego władzy. Jak na ironię, pozorne zwycięstwo Makbeta przyczynia się
do jego klęski. Od chwili popełnienia pierwszej zbrodni bohater nie może zaznad wewnętrznego spokoju,
targany nieustającym lękiem przed utratą władzy, przeżywa wewnętrzne katusze. Podobnie jak jego
żona, nie potrafi udźwignąd ciężaru zła, którego był sprawcą. Z bezsensu gonitwy za „wielkimi” rzeczami,
która odbywa się kosztem zdeptania prawdziwych wartości zda sobie po śmierci żony:

„Życie jest tylko przechodnim półcieniem

nędznym aktorem, co swoją rolę odegrawszy

na scenie, w nicośd przepada,

powieścią idioty głośną, wrzaskliwą –

a nic nie znaczącą”.

Lady Makbet jest postacią tragiczną, a jednocześnie autentyczną psychologicznie. Na początku jawi
się jako kobieta demoniczna. O tym, jak ciemne są jej myśli, jak nikczemne pobudki i motywy działania,
dowiadujemy się z monologu bohaterki po przeczytaniu przez nią listu od męża, jeszcze w I akcie sztuki.
Zadziwia jej przenikliwośd i zdolnośd do dokładnego rozeznania się w sytuacji. W liście Makbet
nie wspomina o swoich rozterkach moralnych, towarzyszących mu od pierwszych przecież chwil
dramatu. Makbet pisze w liście, że dzieli się ze swą „towarzyszką wielkich dni” radością, jaka płynie
z poznania przyszłych wydarzeo. Lady Makbet od razu wie, co oznaczają słowa wiedźm i zdaje sobie
sprawę z podwójności znaczenia przepowiedni. Z jednej strony jest to kuszenie wielkim zwycięstwem
i szczytem ludzkich marzeo, a z drugiej strony – niebezpieczeostwo cierpienia moralnego, zniszczenie
ludzkich odruchów wrażliwości, wejście na ścieżkę nikczemności i zła. Namawia męża dlatego, że kocha
go i pragnie dla niego najlepszego – zdobycia władzy. Lady Makbet widzi siebie u boku męża, nie ponad
nim,

nie

zamiast

niego.

Jest

to

rys

tragizmu

w

charakterze

tej

postaci.

Kiedy Makbet decyduje się zabid Banka i Fleance’a, Lady Makbet stwierdza, że obaj są tylko z ciała i krwi.
Nie wydaje się, że kobieta ma na myśli kolejne morderstwo, chod i tak można jej słowa
zinterpretowad. Uświadomienie swego własnego zaślepienia złem musi nastąpid prędzej czy później.
Lady zaczyna cierpied do tego stopnia, że doktor stwierdza u niej chorobę duszy, nie tylko ciała.
Choroba zbrodniarki jest wyrazem tragizmu tej postaci. Kiedy wcześniej Lady była pewna, że to mąż
ulegnie ludzkim uczuciom, że ona będzie jedyna, która go podźwignie z tej słabości – kobieta nie myślała,
że cierpienie zbrodniarki jest tak wielkie. Okazuje się, że jej serce nie skamieniało.
Dźwiga ogromne brzemię grzechu: podwójne, bo bohaterka świadomie przejęła też odpowiedzialnośd
za zbrodnie męża. W świetle tej sceny wcześniejsze podżeganie Makbeta do zbrodni, wytykanie mu
słabości – są czynnościami wynikającymi z wewnętrznej walki Lady Makbet. Okazuje się, że kobieta
nie była pozbawiona wątpliwości, strachu, niepewności. Każdy jej akt był przemyślany i był owocem
starannie zagłuszonego sumienia. Byd może obowiązkowośd wobec męża dyktowała kobiecie przyjęcie
postawy przeciwnej do zachowania Makbeta. Gdy ten tracił nerwy, patrzył obłąkanym wzrokiem,
miał sparaliżowane ręce, chciał się wycofad – w Lady Makbet rósł zapał i żądza. Marazm Makbeta
potęgował w jego żonie aktywnośd. Teraz Lady Makbet doświadcza nawrotu wyrzutów sumienia.
Obudziły się w niej uczucia, które z taką mocą chciała przecież wyrzucid ze swego serca i życia.
Pamięd zbrodni jest na tyle żywa, że nie pozwala kobiecie usnąd spokojnie.

made by koperek©

Tragizm Makbeta wyraża się w tym, że z jednej strony bohater ma wolny wybór – nie musi wejśd
na drogę zbrodni, a z drugiej strony nie jest w stanie zapanowad nad pobudzoną żądzą. Na pytanie,
czy bohater jest panem swego losu autor nie udziela jednoznacznej odpowiedzi, jednak wprowadzenie
do dramatu czarownic, które wiedzą o Makbecie więcej niż on sam, sugeruje pewien fatalizm,
przesądzający o losach człowieka.

Szekspir wprowadza do tragedii elementy komiczne, groteskowe; (tragedia- śmierd Dunkana, Banka,
samobójstwo Lady Makbet, groteska- czynności czarownic - wrzucanie do kotła niesamowitych rzeczy).

3) [ nie trzeba]

3. BAROK

a. Molière – „Świętoszek”

1) Moliera uznaje się za twórcę klasycystycznej komedii nowożytnej. Odziedziczył po ojcu zaszczytny tytuł

nadwornego tapicera, poświęcił jednak życie teatrowi i aktorstwu – założył trupę teatralną Illustre
Théâtre, a kiedy długi doprowadziły go do bankructwa, został wędrownym aktorem prowincjonalnym.
Świetny znawca ludzkiej natury – premiery jego sztuk, demaskujących przywary francuskiego
społeczeostwa XVII- wiecznego, a zwłąszcza mieszczaostwa, kooczyły się zwykle skandalem.
Ośmieszał w nich salonową przesadę, fałszywe autorytety, hipokryzję i zakłamanie dewotów, snobizm
nuworyszów.

2) Tytułowy bohater sztuki Moliera, Tartuffe, jest mężczyzną w średnim wieku, o dużym uroku osobistym.

Najczęściej określany bywa jako obłudnik, chod towarzyszą mu również inne przymiotniki o negatywnym
wydźwięku, jak na przykład: próżny, wyrachowany, niewdzięczny, zachłanny, przebiegły, bezwzględny.
Swój prawdziwy charakter skrywa pod powierzchnią fałszywej pobożności. Udając cnotliwego
i skromnego chrześcijanina, jest jednocześnie człowiekiem, który lubi uciechy życia doczesnego –
nie stroni od dobrego jedzenia, rozkoszy cielesnych oraz kosztowności. Przybiera maskę osoby głęboko
wierzącej, chętnie niosącej pomoc innym – jeszcze biedniejszym od siebie, a także umiejącej dotrzed
do ludzkich uczud. Jednocześnie jest świetnym psychologiem, gdyż bez problemu umie zdobyd zaufanie
zarówno Orgona, jak i jego matki – pani Pernelle. Orgon, zafascynowany jego „pobożnością”, zaprasza
go pod własny dach nie przypuszczając, co czeka go ze strony przybysza. Świętoszek pozorami religijności
i skromności bez większych problemów „obkręca sobie wokół palca” pana domu i jego matkę.
Ci natomiast nie tylko strofują najbliższych, którzy nie postrzegają Tartuffe’a jako pobożnego
i cnotliwego, lecz swym zachowaniem działają na szkodę całej rodziny. Pozostali jej członkowie
oraz służba nie dali się zwieśd grze oszusta. W domu Orgona Tartuffe pełni funkcję osoby troszczącej się
o ład, zachowanie religijności, honoru i dobrego imienia. Jednocześnie we wszystkim doszukuje się
grzechu. Usiłuje udzielad domownikom rad i wskazówek, za co Orgon jest mu wdzięczny. Swoim
przybyciem do domu Orgona wprowadza niezgodę między nim a resztą rodziny. Pan domu, będąc
całkowicie zaślepionym jego rzekomą świętością, nie zauważa, że przybysz usiłuje uwieśd mu żonę,
a jednocześnie chce ożenid się z jego córką, aby stad się właścicielem jego majątku. Tak też się dzieje,
lecz nie wskutek małżeostwa z Marianną, a w wyniku darowizny ofiarowanej mu przez jego
dobroczyocę. Prawdziwe zamiary Świętoszka zostają zdemaskowane w wyniku zasadzki przygotowanej
przez Elmirę. Dopiero wówczas Orgon i pani Pernelle dostrzegają prawdziwe oblicze Tartuffe’a.
Gdy oczom wszystkich mieszkaoców ukazał się rzeczywisty obraz gościa przebywającego w ich domu:
cyniczny oszust wyrzuca z domu Orgona i całą rodzinę. W tej scenie ukazuje swą bezwzględnośd
i przebiegłośd. Nie towarzyszy mu skrucha ani poczucie winy. Postanowił zawiadomid króla
o powierzonych mu w tajemnicy przez Orgona dokumentach, jednak jak się później okazało, przysporzyło
mu to tylko kłopotów, zaś całej rodzinie sprawiedliwego zakooczenia całej sprawy. Król bowiem
rozpoznaje w nim poszukiwanego od dawna przestępcę, zaś Orgonowi zwraca powierzony
niegodziwcowi

majątek.

made by koperek©

3) Racjonalizm, jego twórcą jest Kartezjusz. Według tego poglądu filozoficznego prawdę można poznad

tylko (bądź głównie) za pomocą rozumu. Punktem wyjścia wszelkiej refleksji jest pewnośd
rozmyślającego o własnym istnieniu („Myślę, więc jestem”). Matematyka postrzegana jest jako narzędzie
poznania świata, a niektóre idee (np. idea Boga) są u człowieka wrodzone.

Russoizm, czyli zespół poglądów, tendencji ideowych i literackich stworzonych przez filozofa
francuskiego Jeane'a Jacques'a Rousseau. Według tego poglądu człowiek jest z natury dobry,
tylko cywilizacja jest zła - to ona zniszczyła podstawową dobrod w człowieku, a cywilizacja, instytucje
i nauki (wytwór działalności społecznej) doprowadziły do rozwinięcia się takich przywar
jak: lenistwo, chciwośd, umiłowanie

zbytku, upadek

moralny,

utrata

wolności i

szczęścia,

a także powstania nierówności społecznej. Według russoistów należy kierowad się sercem, ponieważ:
„Wartośd prawdziwego człowieka nie leży w rozumie, lecz w sercu, a wartośd serca jest niezależna
od wartości rozumu.”

4. OŚWIECENIE

a. Ignacy Krasicki

1) Przedstawiciel klasycyzmu, biskup warmioski, przyjaciel Stanisława Augusta Poniatowskiego.

To z jego inspiracji opracował plan najważniejszego polskiego czasopisma doby oświecienia, „Monitora”,
a następnie współredagował wiele jego numerów. Znawca sztuki, erudyta, dyplomata, elokwentny
i wykształcony, będący duszą towarzystwa. W czasopiśmie „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” wydrukował
słynny „Hymn do miłości ojczyzny”. Jako autor poematu „Myszeida pieśni X” zadebiutował w roku 1775.

2) Utwory

o

satyry

- „Pijaostwo”

To znakomite studium psychologiczne człowieka, uzależnionego od alkoholu,
próbującego za każdym razem usprawiedliwiad swoją słabośd. Jest krytyką jednej
z głównych polskich wad narodowych. Poeta – doskonały obserwator rzeczywistości
– miał świadomośd, iż pijaostwo było jedną z przyczyn upadku Rzeczpospolitej.
W satyrze odtwarza sarmacką kulturę picia i wskazuje na jej najważniejsze cechy
(szukanie najbłahszych okazji do pijaostwa, picie bez umiaru, traktowanie alkoholu
jako lekarstwa na wszelkie dolegliwości, przeradzania się dyskusji politycznych
„przy kieliszku” w regularne bójki).

- „Żona modna”

Satyra ta zaliczana jest do utworów obyczajowych. Opowiada historię szlachcica
ziemianina, któremu zamarzyła się żona z miasta. Po ślubie okazała się ona osobą
hołdującą najnowszej modzie, na dodatek uwielbiającą życie ponad stan.
Krasicki ośmiesza nie tylko głupotę męża, spełniającego wszelkie zachcianki żony,
ale pod pozorem opowiedzianej historii wytyka także Polakom rozrzutnośd
i bezmyślne papugowanie zagranicznych wzorów.

- „Do króla”

Forma tej satyry przypomina naganę, która w rzeczywistości jest pochwałą króla,
będącego w opinii szlachty człowiekiem zbyt mądrym, zbyt młodym,
niepochodzącym z królewskiego rodu i Polakiem. Jest to typ satyry polityczynej,
obnażającej małośd i głupotę ich argumentów.

made by koperek©

- „Świat zepsuty”

Autor satyry dokonuje diagnozy współczesności – cnotę przodków przeciwstawia
upadkowi obyczajów, wskazując konkretne przykłady zła. Zalicza do nich: upadek
norm, fascynację pozornymi wartościami, brak zasad moralnych, niedowiarstwo
i bezbożnośd, rozkład instytucji paostwowych, trawiące je prywatę i niedowład,
życie elit kraju ponad stan.

o

„Monachomachia”, czyli „wojna mnichów” jest poematem heroikomicznym. Jej treścią jest
walka między członkami dwóch zakonów: karmelitów i dominikanów. Autor przedstawił
mnichów jako ludzi leniwych, kłótliwych, niezbyt wykształconych, stroniących od książek,
za to lubiących mocniejsze trunki.

Autor zaprotestował tym utworem przeciwko mnożącym się w jego epoce, jak grzyby
po deszczu, zakonom kontemplacyjnym. Członków tych zgromadzeo określa mianem świętych
próżniaków. Biskupa warmioskiego stad było na krytyczny stosunek wobec stanu,
do którego sam należał, chociaż nie miał odwagi podpisad utworu swoim nazwiskiem.
Rozpoznano go jednak po stylu i poczuciu humoru. Efekt komiczny w utworze powoduje głównie
połączenie stylu wysokiego z błahą treścią, co łamie zasadę „decorum”.

3)  Molière „Świętoszek”, barok (taki sam)

5. ROMANTYZM

a. Adam Mickiewicz

1) Urodził się w Zaosiu pod Nowogródkiem, jeden z trzech polskich wieszczów. W procesie filomatów

i filaterów (1823) skazany na zesłanie do Rosji (1823- 1824). Od 1829 roku podróżował po Europie,
a po upadku powstania listopadowego osiadł we Francji w Paryżu. Prowadził działalnośd literacką,
nauczycielską, wydawniczą i polityczną. Po wybuchu wojny krymskiej wyjechał do Turcji,
tam zaangażował się w tworzenie legionu. Zmarł nagle, prawdopodobnie zarażony cholerą.
Został pochowany na paryskim cmentarzu Montgomorency. W 1890 roku jego prochy sprowadzono
do kraju i złożono w katedrze na Wawelu. Ważne daty:

o

1818 – debiut literacki w „Tygodniku Wileoskim”;

o

1820 – „Oda do młodości”;

o

1822 – pierwszy tom poezji („Ballady i romanse”);

o

1823 – proces filomatów;

o

1823- 1824 – okres więzienny;

o

1855 – śmierd;

2) Utwory

o

„Dziadów cz. III”

Tak zwane „Dziady drezdeoskie”, ze względu na miejsce powstania. W odróżnieniu
od części IV, która jest dramatem osobistym, częśd III jest dramatem narodowym,
nawiązującym do historii spisków na Litwie i do powstania listopadowego. Dramat dedykował
Mickiewicz swoim przyjaciołom filomatom i filaretom, z którymi był więziony w Wilnie.
W Ustępach do części III i w wierszu „Do przyjaciół Moskali” pojawiają się aluzje, dotyczące
powstao dekabrystów oraz wzmianki o poznanych przez Mickiewicza Bestużewie i Rylejewie.
Wydarzenia, związane z procesem filomatów Mickiewicz przedstawił jako idealny, wzniosły,
mistyczny i tajemniczy przykład narodowej martyrologii. Obraz został zbudowany tak,
aby w idealny sposób wyrazid sytuację w zaborach, po procesie i klęsce powstania.

made by koperek©

Scena I (więzienna) – akcja toczy się w Wigilię Bożego Narodzenia 1823 roku.
Na kartach dramatu Mickiewicz przywołał swoich przyjaciół filomatów i filaretów
(m.in. Tomasz Zan, Jan Sobolewski, Antoni Frejend, Jacek Pietraszkiewicz, Adam Suzin,
Ignacy Domeyko nazwany Żegotą). Najważniejsze w tej scenie są opowiadania Sobolewskiego
o zesłanych na Sybir uczniach i studentach ze Żmudzi (elementy mesjanizmu)
oraz wampiryczna pieśo zemsty Konrada.

Scena II (Wielka Improwizacja) – pozostawiony sam w celi poeta Konrad wygłasza Wielką
Improwizację, w której żąda od Boga władzy nad ludźmi („daj mi rząd dusz”), wierzy bowiem,
że nie tylko może tworzyd wielką poezję, ale i dad narodowi wolnośd. Oskarża Boga
o nieczułośd na los Polski, na cierpienia ludzi, o kierowanie się tylko rozumem.
Jego lucyferyczny bunt wypływa jednak nie tylko z dumy i przekonania o własnej wielkości,
ale przede wszystkim z miłości do ojczyzny. Gdy wątpiąc w sprawiedliwośd Boga, posuwa się
niemal do bluźnierstwa, pada zemdlony. Szatan tryumfuje.

Scena III (egzorcyzmy księdza Piotra nad Konradem) – to walka księdza Piotra z szatanem
o duszę Konrada. Zwycięża w niej ksiądz, wyjednując Konradowi wybaczenie na sądzie
archaniołów.

Scena IV (widzenie Ewy) – akcja toczy się w wiejskim domu w okolicach Lwowa, Ewa modli się
za duszę uwięzionego poety (Konrad).

Scena V (widzenie księdza Piotra) – jedna z najważniejszych scen III części „Dziadów”.
Bóg w widzeniu zsyła pokornemu księdzu wielką wizję cierpieo i zmartwychwstania Polski.
Symbolika sceny jest oparta na biblijnych scenach męki Chrystusa. Polska ma do odegrania
rolę Mesjasza (mesjanizm polski), by swym cierpieniem odkupid inne narody.
Jej wyzwolicielem ma byd tajemniczy mąż („a imię jego czterdzieści i cztery” – mistyka liczb,
wywiedziona z Kabały).

Scena VI (sen Senatora) – diabły męczą śpiącego Senatora, zsyłając mu sen
o niełasce carskiej.

Scena VII (salon warszawski) – podobnie jak w scenie więziennej, występują tu autentyczne
postaci. Spośród nich na pierwszy plan wysuwa się porucznik Piotr Wysocki, przywódca spisku
podchorążych z powstania listopadowego, który dokonuje oceny narodu („Nasz naród
jak lawa”).

Scena VIII (bal u Senatora) – ukazuje Senatora Nowosilcowa i jego otoczenie. W scenie balu
przedstawiono kontrast między tą grupą a patriotami. Występuje tu wiele wątków,
z których najważniejszy jest wątek Rollinsona i jego matki. Scena kooczy się spotkaniem
skazanego na zesłanie Konrada z księdzem Piotrem.

Scena IX – noc Dziadów, rok 1824. Guślarz na prośbę Kobiety próbuje wywoład ducha,
który przed laty ukazał się jej właśnie w noc Dziadów (cz. II – Widmo z raną na piersi).
Był to duch człowieka żyjącego. Ponieważ milczał, kobieta rozpoznaje go wśród więźniów,
wiezionych w kibitce. Ma ranę w piersi i na czole – to Konrad.

o

„Pan Tadeusz”

Temat utworu jest zgodny z założeniami romantycznego historyzmu (ukazanie przeszłości,
historii walk o wolnośd) i regionalizmu (obraz przyrody, kultury, obyczajów regionu –
w tym wypadku Litwy).

Czas akcji to kilka dni lata 1811 oraz dzieo i noc wiosny 1812 roku.

made by koperek©

Miejscem akcji jest majątek Soplicowo nad Niemnem, zarządzany przez szlachcica,
sędziego Soplicę, oraz pobliski zaścianek Dobrzyo, zamieszkany przez rodzinę Dobrzyoskich.

Problematyka utworu jest związana z najważniejszą postacią eposu – księdzem Robakiem,
czyli ukrywającym się pod mnisim kapturem Jackiem Soplicą ( jego wątek
jest najważniejszy!). Jego dzieje poznajemy z opowieści Gerwazego i ze spowiedzi samego
Jacka. Jako młody, niebogaty szlachcic- zabijaka, popularny wśród szlacheckiej braci,
był on podporą domu Horeszków. Zakochany w córce Stolnika Horeszki, Ewie, został jednak
przez niego odrzucony jako kandydat na męża. W odruchu zranionej dumy ożenił się z inną
kobietą. Popadł w alkoholizm, co stało się przyczyną śmierci jego żony, która zmarła
ze zgryzoty. Powodowany zemstą, zabił Stolnika w czasie napaści Moskali na zamek. Opinia
publiczna uznała go za rosyjskiego sojusznika i zdrajcę. Rodzina Sopliców otrzymała od Rosjan
zamek, należący do Horeszków. Po powierzeniu syna Tadeusza bratu, Jacek uciekł z kraju,
wstąpił do zakonu bernardynów i przyjął imię Robak na znak pokory. Został emisariuszem
i żołnierzem napoleooskim. Kilkakrotnie był ranny w walkach i więziony. Po latach wrócił
do Soplicowa jako mnich, a zarazem napoleooski emisariusz, by przygotowad powstanie na
Litwie, które miałoby wybuchnąd jeszcze przed wkroczeniem wojsk francuskich.
Chciał również zadecydowad o losach dorosłego już syna oraz doprowadzid do pojednania
Sopliców i Horeszków przez małżeostwo Zosi (córki Ewy i jej męża, obojga nieżyjących)
i Tadeusza. Plany Jacka pokrzyżowali Gerwazy i Hrabia, organizując zajazd na Soplicowo
w celu odzyskania zamku, co doprowadziło do interwencji Rosjan i wywiązania się bitwy
między batalionem majora Płuta ze szlachtą. Ciężko ranny Robak (Jacek Soplica) ujawnił
Gerwazemu swoją tożsamośd i odbył spowiedź z całego życia. Konający Jacek otrzymał
przebaczenie Gerwazego i dostał wiadomośd o marszu wojsk Napoleona na Rosję.
Umierał więc spokojny. Gdy na Litwę wkroczyły wojska Napoleona, pamięd Jacka została
publicznie oczyszczona z zarzutów zdrady, a cesarz nadał mu pośmiertnie odznaczenie Legii
Honorowej.

Rola historii – historia jest obecna w „Panu Tadeuszu” w każdej niemal księdze.
Pojawia się we wspomnieniach bohaterów (konfederacja barska, powstanie kościuszkowskie,
Konstytucja 3 maja, wojny napoleooskie). Życiorys księdza Robaka, spiskowca i więźnia trzech
zaborców jest syntezą losów wszystkich Polaków. Historia pojawia się też w innej syntezie –
koncercie Jankiela – od Konstytucji 3 maja po wkroczenie wojsk Napoleona na Litwę.

3) Mesjanizm polski, czyli idea, zakładająca wiarę w dziejowe posłannictwo narodu polskiego,

męczeostwem lub walką zbawiającego siebie i inne narody.

Metafizyka to dziedzina wiedzy, ukonstytuowana przez Arystotelesa, rozważająca „byt jako byt” oraz
jego istotne własności i ostateczne przyczyny, gr. τα μετα τα φυσικά – ‘ta meta ta physika’ –
"to, co po fizyce/ponad fizyką".

Mistycyzm to postawia filozoficzna i religijna, uznająca możliwośd bezpośredniego kontaktu człowieka
z Bogiem, duszy ludzkiej z absolutem, i dążąca do tajemnego (mistycznego) zjednoczenia z bóstwem.

Prometeizm, czyli postawa buntu i poświęcenia w imię wielkiej idei; archetypem mitycznym tej postawy
jest Prometeusz. W literaturze polskiej przyjęło się mówid o prometejskiej postawie Konrada z III części
„Dziadów”.

b. Juliusz Słowacki

1) Juliusz Słowacki urodził się w Krzemieocu, zmarł w Paryżu. Poeta i dramaturg, jeden z trzech wieszczów

narodowych, syn profesora literatury polskiej w liceum krzemienieckim i na Uniwersytecie Wileoskim.
Wychował się w środowisku elity kulturalnej Wilna. Studiował prawo. Jego miłością była Ludwika
Śniadecka. Od 1829 roku przebywał w Warszawie jako aplikant rządowej Komisji Skarbu. W tym czasie

made by koperek©

powstały jego patriotyczne wiersze, inspirowane powstaniem listopadowym. W 1831 roku
(w czwartym miesiącu powstania) wyruszył z misją dyplomatyczną do Drezna, Paryża i Londynu.
Po klęsce patriotycznego zrywu udał się na emigrację. Dwa lata spędził w Szwajcarii, lecząc się
i prowadząc życie towarzyskie, ale nie tworzył. Lata 1832 – 1836 spędził w Genewie, podróżując do
Włoch, Grecji, Egiptu i Palestyny. Wrażenia z wypraw opisał w licznych utworach poetyckich. Pod koniec
1838 roku osiedlił się w Paryżu. W 1848 roku wyjechał do Poznania. Trwało tam powstanie przeciw
Prusakom, za którym się opowiedział, został jednak wydalony przez policję. Powrócił więc do Paryża,
gdzie zmarł na gruźlicę w wieku 40 lat.

2) Utwory

o

„Kordian”

Prolog – trzy osoby Prologu wygłaszają trzy monologi, w których zawarte są różne postawy:



I osoba prologu – jej wypowiedzi zawierają wiele odniesieo do Apokalipsy
i twórczości Mickiewicza: „Jestem duch Apokalipsy”. Mickiewicz kreowany jest
na poetę – mesjasza, ale jest to obraz negatywny;



II osoba prologu – mówi o poecie, który jest wieszczem narodu i ma wpływ na ludzi;



III osoba prologu – jest nią sam Słowacki. Sądzi, że potrafi obudzid naród do walki,
ma wielkie mniemanie o sobie, pragnie zachęcid do walki gnuśnych rycerzy.

Akt I – Kordian, 15- letni chłopiec, czyta „Cierpienia młodego Wertera”, snując rozważania
o celu i sensie życia. Następnie słucha bajki „O Janki, co psom szył buty” oraz opowieści
o walkach napoleooskich i Sybirze, które opowiada mu stary sługa i żołnierz, Grzegorz.
Kordian kocha się w starszej od siebie Laurze. Rozczarowanie i zawód miłosny powodują,
że próbuje popełnid samobójstwo.

Akt II (Wędrowiec) – jest rok 1828. Kordian podróżuje po Europie, odwiedza Londyn, Dover,
Włochy, Watykan. W Londynie po raz pierwszy na jego drodze staje szatan.
Młodzieniec doznaje różnego rodzaju rozczarowao: miłosnych (romans z Włoszką Violettą),
politycznych, ideologicznych, światopoglądowych (wizyta u papieża). Akt ten kooczy monolog
Kordiana na szczycie Mont Blanc (polemika z Wielką Improwizacją z „Dziadów” Mickiewicza).
Bohater podejmuje decyzję powrotu do kraju i podjęcia działalności spiskowej,
głosi hasło „Polska Winkelriedem narodów”. Zgodnie z nim Polacy, organizując powstanie
w 1830 roku, uniemożliwili Rosjanom zbrojną interwencję w Belgii i Francji.
(Winkelried był Szwajcarem, narodowym bohaterem z XV wieku, który poświęcił się dla kraju
– przyjął na siebie ciosy wroga, ocalając w ten sposób armię).

Akt III (Spisek koronacyjny) – akcja toczy się w Warszawie w maju 1829 roku,
w czasie koronacji cara Mikołaja I na króla Polski. Wbrew Prezesowi (Niemcewicz) Kordian
podejmuje samotną próbę zamordowania śpiącego cara. Kooczy się ona fiaskiem,
gdyż młodzieniec zostaje pokonany przez Strach, Imaginację (Wyobraźnia) i Widmo.
Jako więzieo osadzony w szpitalu wariatów toczy ideowy spór z Doktorem (szatan).
Następnie zostaje wtrącony do więzienia i skazany na śmierd. Tam żegna się ze starym sługą
Grzegorzem. Stoi przed plutonem egzekucyjnym, gdy przybywa goniec z ułaskawieniem.
Dowódca plutonu nie zauważa jednak jesgo przybycia. Scena egzekucyjna nie zostaje
rozstrzygnięta – nie wiemy, czy padł strzał.

o

„Rozłączenie”

Wiersz ma charakter intymnego wyznania i jest formą listu, który podmiot liryczny pisze
do ukochanej osoby. Słowa, które wypowiada liryczne "ja" świadczą o tym, że zna on bardzo
dobrze adresata swoich rozmyślao, którego ustalono jako matkę poety. Osoba mówiąca
w wierszu przebywa z dala od ojczystego kraju, jest pogrążona w smutku, wraca wyobraźnią

made by koperek©

do dobrze znanych mu stron, wspomina szczególnie mu bliską osobę podczas wykonywania
codziennych zajęd. Jednak adresatka nie ma takiej możliwości. Pejzaż otaczający ukochaną
osobę jest zamazany i mglisty. Miejsce pobytu podmiotu zostało zobrazowane w sposób
wyrazisty. Odległośd pomiędzy nimi powoduje ogromną tęsknotę i nie pozwala im o sobie
zapomnied. Poeta stosuje wyszukane metafory: („włosem deszczu skałom wieoczyd głowę”)
oraz epitety („gołąb smutku”). Symbol gwiazdy będący raz adresatką, raz jej stróżem, sprawia,
że wiersz jest bardzo ciekawy. Dużą rolę pomiędzy światem autora, a światem jego ukochanej
matki odgrywa anafora. W zwrotkach dotyczących adresatki Słowacki pięciokrotnie powtórzył
słowo „wiem”. W ostatniej zwrotce wiersza podmiot liryczny wyraża przekonanie
o niemożliwości spotkania dwojga rozłączonych. Żali się, że ich rozstanie będzie wieczne:
„Lecz chod się nigdy, nigdzie połączyd nie mamy...”. Każda strofa przesycona jest bólem
spowodowanym rozłąką i brakiem nadziei na spotkanie. Ale chod rozłączeni, jedno o drugim
pamięta.

Ważną cechą utworu jest dynamizacja obrazu. W opisie dominują słowa oznaczające ruch,
czynnośd. Obraz, jaki rysuje się przed naszymi oczami, nie jest obrazem obiektywnym.
Wyraźna jest subiektywizacja, gdyż obraz widzimy takim, jakim widzi go podmiot liryczny,
patrzący przez pryzmat swoich wewnętrznych uczud.

o

„Testament mój”

Jest to rodzaj liryki bezpośredniej: podmiot liryczny utożsamiamy z samym Słowackim,
na co wskazuje zwrot w pierwszej osobie i zawarte w liryku elementy autobiograficzne.
Ból i poczucie osamotnienia, gorycz wynikająca z poczucia samotności, niezrozumienia
i obojętności współczesnych oraz pustki uczuciowej ze szczególną mocą zabrzmią w zwrotce
przedostatniej.

Obok nurtu osobistego i filozoficznego pojawia się – a nawet nad nimi dominuje – myśl
patriotyczna, podkreślająca, że ojczyzna była dla poety wartością najwyższą, dla której żył
(„żem dla ojczyzny sterał moje lata młode”). W duchu patriotycznym jest również utrzymane
przesłanie skierowane do potomnych.

W wierszu pojawia się motyw exegi monumentum – przekonanie twórcy o mocy i boskiej sile
własnej poezji ( Horacy). Poezja ma więc moc duchowej odnowy, doskonalenia odbiorców,
wznoszenia ich natury do rangi aniołów – najwyższych bytów poza Bogiem. Motyw aniołów
często pojawia się w twórczości Słowackiego, co ma bezpośredni związek z jego filozofią.
W utworze tym dostrzegamy typowo romantyczną autokreację podmiotu lirycznego,
który myśli o śmierci.

o

„Grób Agamemnona”

Jest to fragment Pieśni VIII poematu dygresyjnego „Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu”.
Słowacki pisał ją, będąc pod wrażeniem starożytnej budowli w Mykenach, nazywanej
skarbcem Atreusa lub grobowcem Agamemnona. Podmiot liryczny, nawiązując do przeszłości
Grecji – mitycznej (dzieje Atrydów) i historycznej (bitwy pod Termopilami i Cheroneą),
porównuje ją z Polską po klęsce listopadowej. Ukazuje czytelnikowi dwa obrazy ojczyzny:
niewolnicy, „służebnicy cudzej”, będącą „pawiem i papugą narodów”, oraz Polski swych
marzeo i wizji – z anielską duszą, silnej, nieśmiertelnej i zwycięskiej.

o

„Beniowski”

Poemat dygresyjny Juliusza Słowackiego, jedno z najbardziej interesujących dokonao
literackich polskiego romantyzmu oraz jedna z najdoskonalszych realizacji tego
romantycznego gatunku (niektórzy znawcy twierdzą, że Słowacki w „Beniowskim” przewyższył
samego Byrona). Właściwie można powiedzied, że tradycja poematu dygresyjnego

made by koperek©

w literaturze polskiej kooczy się i zaczyna na „Beniowskim”. Nie stworzono później równie
oryginalnego poematu dygresyjnego, wszelkie realizacje tego gatunku miały charakter
naśladowczo- epigooski. Dzieło to to przede wszystkim wcielenie w życie idei nowatorstwa
i nieprzeciętności, która znalazła swoją realizacje na wielu poziomach utworu:

- koncepcja bohatera; za bohatera poematu Słowacki wybrał sobie postad

historyczną (Maurycego Beniowskiego, szlachcica węgierskiego, uczestnika
konfederacji barskiej), którą poddał literackiemu przetworzeniu. Maurycy Beniowski
był znany współczesnym z jego mocno podkolorowanych pamiętników (1791)
pisanych w języku francuskim. Słowacki spolonizował Beniowskiego, czyniąc z niego
typowego szlachcica, przemieniającego się pod wpływem udziału w konfederacji
barskiej z niefrasobliwego młodzieoca w świadomego patriotę o rycerskich
aspiracjach;

- otwarta, luźna kompozycja;
- szeroka perspektywa czasowa i przestrzenna;
- program poetycki i polityczny (odmienny od programu Mickiewiczowskiego);

wieszcz – poeta nowator - jako twórca stojący ponad podziałami politycznymi
i narodowymi oraz ideowy i artystyczny przywódca ludu;

- swobodny tok wypowiedzi i koncepcja narratora-kreatora; narrator, który oscyluje

między szlacheckim gawędziarzem a wieszczem narodowym podejmuje ciągłą grę
ze zmieniającym się słuchaczem (czytelnik, ideolog, krytyk, naród);

- niezwykle bogata wyobraźnia;
- wszechstronne mistrzostwo poetyckie.

Najważniejsze tematy podejmowane w partiach dyskursywnych:

- wypowiedzi autotematyczne; podmiot mówiący manifestuje nieograniczone prawa

autorskie do ciągłych przekształceo oraz podejmowania wszelkich tematów;

- wypowiedzi o charakterze osobistym; w ten sposób została zaprezentowana

skomplikowana sylwetka polskiego romantyka skazanego na życie na emigracji oraz
romantyczne sposoby przeżywania świata i wyrażania uczud;

- wypowiedzi polemiczne; Słowacki rozprawia się z ówczesnymi krytykami,

którzy nie umieli docenid jego twórczości, wytyka im niekompetencje i złośliwośd;
tutaj również pojawia się polemika z Mickiewiczem dotycząca nowego modelu
narodowego poety, narrator „Beniowskiego” tak zwraca się do pana Adama
pod koniec pieśni V:

„(...) Bądź zdrów, wieszczu!

Tobą się kooczy ta pieśo, dawny boże.

Obmyłem twój laur, w słów ognistych deszczu,

I pokazałem, że na twojej korze

Pęknięcie serca znad – a w liści dreszczu

Widad, że ci coś próchno duszy porze.

Bądź zdrów! - a tak się żegnają nie wrogi,

Lecz dwa na słoocach swych przeciwnych – bogi.”

3) Winkelriedyzm – powstały po nazwisku Arnolda Winkelrieda - legendarnego bohatera, który

w roku 1386 w bitwie pod Sempach poprowadził wojska szwajcarskie do boju przeciwko Austriakom,
poświęcając własne życie - skierował na swoje piersi kopie nieprzyjaciela, tworząc w ten sposób wyłom
w szeregach wroga, i przyczyniając się do zwycięstwa. Temu bohaterskiemu czynowi miał towarzyszyd
słynny okrzyk: "Droga dla Wolności!"

Winkelriedyzm romantyczny kwestionował cierpienie i bierną mękę mesjanizmu, akcentował również
sens walki czynnej, aktywnego działania, które co prawda jako intryga szatana zakooczyło się klęską.
Idea ta miała również tłumaczyd upadek powstania listopadowego. Koncepcja ta zakładała, że Polska jest

made by koperek©

Winkelriedem narodów Europy, natomiast Kordian planując zabicie cara chciał byd Winkelriedem
dla Polaków i przyjąd cierpienie na siebie za miliony rodaków.

c. Zygmunt Krasioski – „Nie – boska komedia”

1) Poeta, dramaturg, powieściopisarz, zaliczany obok Mickiewicza i Słowackiego do romantycznej trójki

wieszczów. Zwolennik filozofii Hegla i Augusta Cieszkowskiego. Jego romantyczny związek z Delfiną
Potocką stał się legendą, utrwaloną w niezliczonych listach, pisywanych do ukochanej.

2) Najważniejszą kwestią dramatu jest konflikt społeczno – polityczny między arystokracją a ludem,

który prowadzi do rewolucji. Drugi problem to status poety niedoskonałego, romantycznej wersji
przeklętego, jakim jest Hrabia Henryk. Problem trzeci dotyczy historii nieszczęśliwego małżeostwa
bohatera.

Częśd I – mąż (Hrabia Henryk), poeta, zostaje wystawiony na pokusy wyobraźni. Porzuca żonę i synka,
goni za widmem dawnej kochanki, podsuniętym przez szatana. Swą obojętnością doprowadza żonę
do obłędu i śmierci. Zostaje ukarany (oprócz śmiercią małżonki) kalectwem syna (Orcio traci wzrok).

Częśd II – ukazuje przeznaczenie Orcia jako prawdziwego poety. Hrabia na skutek nieszczęścia,
jakie dotknęło syna, staje się bohaterem tragicznym, nabiera ludzkich cech.

Częśd III – Hrabia Henryk zostaje przywódcą Okopów św. Trójcy, obozu arystokracji, przeciw której
wybucha rewolucja. Rewolucjonistami dowodzi Pankracy, mający zastępce w młodym, fanatycznym
Leonardzie. Hrabia w przebraniu zwiedza obóz rewolucjonistów, widzi tam przerażające sceny.
W jego pałacu dochodzi do spotkania dwu przeciwników: Henryka i Pankracego. Hrabia ocenia rewolucję
jako „wszystkie stare zbrodnie świata ubrane w szaty świeże”. Wątpi w możliwośd stworzenia przez ludzi
raju na ziemi.

Częśd IV – dochodzi w niej do ostatniej walki arystokratów i rewolucjonistów. Orcio ginie trafiony kulą,
Hrabia Henryk – jedyny wielki człowiek wśród arystokratów – popełnia samobójstwo z okrzykiem:
„poezjo, bądź mi przeklęta!”.

Pankracy z Leonardem dokonują krwawego sądu nad pokonanymi arystokratami, wydając wyroki
śmierci. W chwili tryumfu wódz rewolucjonistów odczuwa dziwny niepokój, lęk i zwątpienie, doznaje
wyrzutów sumienia, gdy ukazuje mu się Chrystus – mściciel. Wstrząśnięty tą apokaliptyczną wizją,
umiera ze słowami: „Galilejczyku, zwyciężyłeś” [Galilae, viscisti!]. Starcie arystokratów z rewolucjonistami
odbywa się w nieokreślonej bliżej przyszłości. Jest to wyjątkowo ekspresyjna wizja zagłady.
Poeta inspirował się wydarzeniami rewolucji francuskiej. Krasioski starał się bezstronnie wniknąd w racje
obu zwalczających się stron, odmawiał im jednak siły odrodzeoczej, uznając, że reprezentują tylko racje
cząstkowe. Filozofia dzieła jest częściowo oparta na heglizmie – widzimy koniecznośd zagłady dwu racji
cząstkowych w obliczu wyższej, uniwersalnej.

3) Profetyzm to zjawisko spotykane w wielu religiach, polegające na występowaniu wśród członków danej

grupy religijnej przekonania, że niektóre jednostki są powoływane przez bóstwo do głoszenia jego woli
i przepowiadania przyszłości (prorokowania). Profetyzm wiąże się również np. z etosem poety – wieszcza
i jego wizjonerstwem w literaturze polskiego romantyzmu.

Indywidualizm to doktryna filozoficzna, zgodnie z którą istotne znaczenie przyznawano tylko

jednostkom. Postawę tę charakteryzuje silne poczucie niezależności i odrębności osobistej oraz

postępowanie odbiegające od ogólnie przyjętych wzorów i norm. Indywidualizm wiąże się

z przekonaniem o szczególnej roli jednostki, która stoi ponad tłumem. Na gruncie tej postawy powstał

specyficzny typ bohatera romantycznego.

made by koperek©

6. POZYTYWIZM

a. Henryk Sienkiewicz – „Potop”

1) Jeden z najpopularniejszych polskich pisarzy. Najbardziej znaną jego powieścią jest „Quo Vadis”,

która przyczyniła się do otrzymania przez niego literackiej Nagrody Nobla.

2) Główny wątek skupia się wokół winy i pokuty Andrzeja Kmicica, chorążego orszaoskiego,

przy czym powiązany jest z wątkami walki przeciw Szwedom, okupującym Polskę i Litwę. Kmicic z hulaki,
warchoła i zdrajcy zmienia się w szczerego patriotę, obroocę króla i ojczyzny. Motyw winy i pokuty pana
Andrzeja jest wzorowany na historii Jacka Soplicy, bohatera „Pana Tadeusza”. W duchowej przemianie
Kmicica ważne miejsce zajmuje miłośd do Oleoki Billewiczówny, rozbudzony patriotyzm, wpływ ojca
Kordeckiego i Michała Wołodyjowskiego. Obok postaci fikcyjnych czy na wpół fikcyjnych pojawiają się
osoby znane z historii Polski: król Jan Kazimierz, Stefan Czarniecki, bracia Janusz i Bogusław
Radziwiłłowie. Z wydarzeo historycznych przedstawił Sienkiewicz obronę Częstochowy i walki
patriotyzanckie przeciw Szwedom pod wodzą Czarnieckiego, Sapiehy i Lubomirskiego. Ważne miejsce
wyznaczył swojemu ulubionemu bohaterowi, Michałowi Wołodyjowskiemu.

To druga częśd „Trylogii”, pisanej „ku pokrzepieniu serc”. Akcja toczy się w latach 1655 – 1656 w czasie
wojny

polsko-

szwedzkiej,

zwanej

przez

historyków

potopem.

W

początkowym

rozdziale „Potopu” pojawiają się informacje o klęskach wojsk polskich w wojnie z Rosją w 1654 roku
(ze względów cenzorskich nazwa Rosji nie pada). Wiosną 1655 roku wojska rosyjskie zajęły Wilno.
Tymczasem w czerwcu 1655 roku armia szwedzka zbliżyła się do Polski od Szczecina i posuwała się
ku Wielkopolsce (Pod Ujściem poddaje się pospolite ruszenie szlachty), a także od Inflant w kierunku
Litwy. W Kiejdanach na Litwie szykuje się do zdrady książę Janusz Radziwiłł, dając tym samym początek
wojnie domowej. Pokazana jest dalej w utworze obrona Jasnej Góry, ucieczka króla Jana Kazimierza
na Śląsk, a następnie jego przybycie do Lwowa, gdzie składa ślubowanie.
Ogólnie rzecz biorąc Sienkiewicz pokazał sytuację, kiedy Polska nękana przez katastrofy i zdrady,
zaczyna odnosid zwycięstwa. Przełomowym momentem jest skuteczna obrona Jasnej Góry. O wzgórze
świętości, poświęcenia i patriotyzmu rozbija się fala szwedzkiego potopu.

W utworze określone zostały typowe cechy polskości:

- katolicyzm, ze szczególnym kultem maryjnym,
- patriotyzm,
- szlachectwo połączone z rycerską „fantazją”

3) Powieśd historyczna to odmiana powieści, w której świat przedstawiony umieszczony jest w przeszłości.

XIX – wieczni pisarze historyczni mieli ambicje dokładnego odtworzenia minionych czasów, co wiązało się

często z długotrwałymi studiami nad epoką. Duży wpływ na rozwój gatunku miała twórczośd Waltera

Scotta, na której wzorował się m.in. Sienkiewicz.

Cechy „Potopu” jako eposu:

- wielcy bohaterowie, wyraziste osobowości,
- moment o przełomowym znaczeniu dla losów narodu,
- rola Opatrzności (równoważnej antycznemu przeznaczeniu),
- poważna, podniosła tonacja (oczywiście przerywana fragmentami rubasznego humoru, ogólnej

wesołości wzbudzanej głównie przez Onufrego Zagłobę); uwznioślenie przygód bohaterów,

made by koperek©

- sceny batalistyczne (przygotowanie do walki),
- obecnośd typowych dla eposu środków stylistycznych (rozbudowane porównanie, np. zestawienie

Rzeczpospolitej z groźnym lwem; wyraziste epitety; retorycznośd stylu).

Sytuując akcję w czasach baroku, potrafił Sienkiewicz zrekonstruowad barokową stylistykę konceptów,

dosadności i makaronizowania. Język Zagłoby to styl sarmaty barokowego.

b. Bolesław Prus – „Lalka”

1) Jego prawdziwe imię to Aleksander Głowacki; swój pseudonim literacki zaczerpnął z nazwy herbu

rodowego Prus. Autor nowel, powieści, znakomity publicysta. Najbardziej znane spośród nowel to:
„Antek”, „Katarynka”, „Kamizelka”, „Powracająca fala”, „Omyłka”, a spośród powieści: „Placówka”,
patriotyczna w wymowie, w konwencji zbliżona do naturalizmu, „Lalka” będąca powieścią realistyczną,
„Emancypantki” – powieśd społeczno- obyczajowa, która pokazuje panoramę polskiego społeczeostwa
przełomu XIX i XX wieku, „Faraon” – powieśd historyczna, której akcja została umieszczona
w starożytnym Egipcie.

2) Powieśd realistyczna, chociaż nie do kooca odpowiadająca klasycznemu wzorcowi tego typu powieści.

Akcja rozgrywa się w ciągu niespełna dwóch lat (1878 – 1879). Trzecioosobowy narrator jest obiektywny,
wszechwiedzący i całkowicie panuje nad światem przedstawionym – narracja odautorska.

W powieści występuje również narrator pierwszoosobowy, subiektywny – w „Pamiętnikach” Rzeckiego.
Ramę kompozycyjną powieści stanowią dwie sceny, w których Rzecki bawi się lalkami.
Pierwszy raz uświadamia sobie, że życie jest tylko głupstwem, a mogłoby się wydawad, że czymś wielkim.
Drugi raz, pod koniec powieści, stary subiekt patrzy na wirujące lalki i widzi w nich ludzi,
których postrzega jako: „Marionetki, marionetki! Wszystko marionetki.”. Krótko po tej scenie umiera.

Głównym bohaterem jest Stanisław Wokulski, o którym Żyd Szuman mówi: „Stopiło się w nim dwu ludzi:
romantyk sprzed roku sześddziesiątego i pozytywista z siedemdziesiątego”.
Z pochodzenia zubożały szlachcic, który ma świadomośd, że tylko cieżką pracą i nauką może w życiu coś
osiągnąd. Ma zmysł do interesów i potrafi pomnażad pieniądze, dla nich żeni się z wdową Minclową.
Dusza jego pozostaje jednak romantyczna, stad go na rezygnację ze studiów, by dołączyd
do powstaoców. Idealizm Wokulskiego widad wyraźnie w miłości do dumnej arystokratki Izabeli Łęckiej.
To uczucie ogromnej namiętności staje się jego nieszczęściem, tak dalece, że porwie się na swoje życie
(gdy zrozumiał, że ukochana bawi się jego miłością). W samobójczej próbie upodobni się do bohatera
powieści Goethe’go, Wertera.
Idealistą jest również przyjaciel Wokulskiego, stary subiekt Ignacy Rzecki, wierzący w mitycznego
Napoleona, który przyniesie Polsce niepodległośd. Bohater jest zdolny do głębokiej refleksji, niewiele
wymagający od życia, wyjątkowo pracowity, skupiony na pomnażaniu majątku swego ukochanego
Stacha.
Trzecie pokolenie idealistów reprezentuje arystokrata Julian Ochocki, absolwent Szkoły Głównej,
zafascynowany nauką i marzący o karierze naukowca, niestety, na realizację tych planów nie ma
pieniędzy. Na szczęście pomoże mu Wokulski, doceniający ludzi z pasją.

3)  Molière – „Świętoszek”, barok (racjonalizm)

Realizm to kierunek w literaturze, ale zarazem metoda pisarska polegająca na obiektywnym ukazaniu
rzeczywistości. Dzieła Balzaka, Stendhala, Tołstoja i innych wybitnych twórców uważa się za realizacje
tzw. realizmu krytycznego, nazywanego też dojrzałym lub wielkim. Literatura realistyczna przedstawia
wnikliwie i głęboko od strony socjologiczno-obyczajowej, ale też psychologicznej przemiany w przestrzeni
cywilizacji przemysłowo-miejskiej.

made by koperek©

Naturalizm to kierunek w sztuce postulujący, aby dzieło wyrażało absolutnie pełną prawdę
o rzeczywistości, by ją odzwierciedlało w sposób fotograficzny; podstawą naturalizmu była obserwacja
o charakterze wręcz naukowym; przekazanie prawdy o rzeczywistości wiązało się z koniecznością
pokazania zjawisk negatywnych, brutalnych, przed którymi literatura piękna dotąd uciekała. Ojczyzną
naturalizmu była Francja (twórczośd E. Zoli);

Asymilacja Żydów, czyli dążenie do harmonijnego współżycia między Żydami a społeczeostwem polskim.
Wielu pozytywistów sprzeciwiało się w sposób bardzo wyraźny wszelkim przejawom antysemityzmu
i domagało się rozwiązania tzw. kwestii żydowskiej. Asymilacja Żydów miała polegad na trwałym
wpisaniu się tej nacji w przestrzeo społeczną, przy zachowaniu ich religijnej i kulturowej odrębności;

Nihilizm to odrzucanie, negowanie, relatywizacja wszelkich przyjętych wartości, norm, zasad, praw życia
zbiorowego i indywidualnego; inaczej sceptycyzm absolutny. Według nihilistów ludzka egzystencja jest
pozbawiona jakiegokolwiek znaczenia, celu lub zasadniczej wartości.

c. Eliza Orzeszkowa – „Nad Niemnem”

1) Pisarka i publicystka, autorka rozpraw propagujących idee pozytywistów. Była nominowana wraz

z Sienkiewiczem do otrzymania literackiej Nagrody Nobla.

2) Akcja powieści toczy się w kilka lat po upadku powstania styczniowego. Orzeszkowa głosi w niej ideały

epoki: hasła pracy u podstaw i pracy organicznej oraz emancypacji kobiet.

MOTYW MOGIŁY ma charakter symboliczny i pełni w utworze zasadniczą rolę – jest
swoistym uczestnikiem wydarzeo, spaja akcję, łączy postawy bohaterów i zaciera różnice między nimi
oraz ostatecznie likwiduje konflikty.

Mogiła mitycznych założycieli rodu Bohatyrowiczów, usypana pod prastarym dębem, jest otoczona
szczególnym kultem i dbałością przez kolejne pokolenia. Wiąże się z nią legenda o Janie i Cecylii, parze
kochanków, którzy wywodzili się z różnych stanów i dzięki ciężkiej pracy, miłości, jaka ich łączyła oraz
wzajemnemu wsparciu zdołali wybudowad na miejscu dzikiej puszczy okazałą i bogatą osadę. W zamian
za swoje zasługi otrzymali od króla Zygmunta Augusta tytuł szlachecki. Mogiła Jana i Cecylii przypominała
ich potomkom o świetności ich rodu oraz niejako sankcjonowała i uświęcała rolę zaścianka w historii
nadniemeoskiej ziemi.

Nieco inny charakter ma mogiła powstaoców, ukryta w głębi lasu, w której spoczywają wraz
z towarzyszami broni Jerzy Bohatyrowicz i Andrzej Korczyoski. Zapomniany i bezimienny grób, porośnięty
dziką roślinnością i z rzadka odwiedzany przez mieszkaoców dworu, utożsamia siłę spełnionego
obowiązku i przypomina o ideałach oraz wartościach, w imię których polegli powstaocy. Jest symbolem
świętego dla bohaterów powieści i narodu polskiego powstania styczniowego, kiedy to wspólny cel
i wspólne dążenia zjednoczyły ziemiaostwo i zaścianek. Jest jednocześnie symbolem pojednania w imię
wyższych wartości i dobra ojczyzny. Jest również swoistym miejscem pamięci narodowej i polskiej
tradycji. Sporadycznie udają się tam ci, dla których ta tradycja jest ważna i stoją przed ważnym życiowym
wyborem

bądź

mają

chwilę

zwątpienia

w

sens

swego

działania.

Mogiła powstaoców w bezpośredni sposób oddziałuje na losy bohaterów dzieła i przypomina
im o sprawie wspólnej dla wszystkich Polaków, niezależnie od pochodzenia – o patriotyzmie i obowiązku
wobec ojczyzny. To właśnie nad nią Justyna podejmuje decyzję związania swej przyszłości z Janem.
Ponadto mogiła jest symbolem polskości i patriotyzmu, hołdem złożonym przez Orzeszkową poległym
w imię niepodległości ojczyzny, o których w czasach represji zaborcy obawiano się głośno mówid.

made by koperek©

BENEDYKT KORCZYOSKI jest jednym z głównych bohaterów powieści Elizy Orzeszkowej „Nad Niemnem”.
Pochodzi ze średnio zamożnej rodziny ziemiaoskiej o tradycji napoleooskiej. Jego dziadek, Dominik,
był legionistą, a ojciec, Stanisław, wychowankiem akademii wileoskiej. Ma dwóch braci, Andrzeja
i Dominika oraz siostrę, Jadwigę. Ojciec zadbał o ich gruntowne wykształcenie. Wszyscy synowie
ukooczyli studia wyższe. Benedykta upoważnił do prowadzenia Korczyna, ich rodzinnej posiadłości.
Pomaga mu w tym Marta, dziś dojrzała kobieta, kiedyś osierocona i wychowywana przez rodziców
Benedykta. Jego żona, Emilia, jest hipochondryczką, nie zajmuje się domem. Opiekuje się nią Teresa
Plioska. Korczyoscy mają dwoje dzieci, Witolda i Leonię.
Benedykt to mężczyzna wysoki, barczysty, siwiejący, z długim wąsem i opaloną twarzą o smutnym raczej
wyrazie. Ma ciemne posępne oczy i zmarszczone czoło. Dłonie spracowane i duże, „zgrubiałe”
od opalenia słoocem. Od konnego jeżdżenia po polach rozrosły mu się kości i muskuły, stąpa dośd ciężko.
Chodzi w wysokich butach, nosi na sobie płócienny surdut.

Światem Benedykta jest Korczyn, wielohektarowa posiadłośd jego rodziców. Wywiązuje się doskonale
z prowadzenia gospodarstwa: co roku obsiewa zbożem i trawami pastewnymi, sadzi ziemniaki,
a potem je sprzedaje gorzelniom, ma inwentarz żywy i kilka zabudowao gospodarskich,
o które pieczołowicie dba. Zarobione przez tę ciężką pracę pieniądze inwestuje w naprawę budynków,
utrzymanie domu, opłaca synowi studia, a córce szkołę i stancję w Warszawie.
Wolny czas spędza na polowaniu, doskonale jeździ konno, chętnie też czyta lokalną prasę.
Jest jednak cały czas niespokojny, ciągle jakiś zamyślony i czymś zafrasowany. Przygnębia go m.in. myśl,
że tak naprawdę nie ma już żadnego rodzeostwa: Jadwiga wyszła za snoba i materialistę i nie może na nią
liczyd; Dominik sprzedał się Rosjanom i nagabuje go teraz, by pozbył się Korczyna i rodzinnej ziemi,
i przyjechał do niego, a listy od brata przytłaczają go coraz mocniej. Andrzeja z kolei stracił w powstaniu.
Rodzice dawno nie żyją, a żona absolutnie nie może byd dla niego żadnym wsparciem. Bardziej to on sam
musi o nią dbad i tolerowad jej fanaberie. Został sam, a za cel swojego życia przyjął walkę o utrzymanie
ziemi, by nie przeszła w ręce Rosjan. Tym bardziej, że za udział Korczyoskich w powstaniu częśd majątku
skonfiskowano. Za swój obowiązek patriotyczny uznaje więc oddłużenie gospodarstwa i takie
wydźwignięcie go z kłopotów finansowych, by nie było konieczności sprzedaży ziemi.
Nie potrafi poradzid sobie z przekonaniem do siebie syna. Witold bowiem nie zgadza się z niektórymi
poglądami ojca, a w szczególności jego stosunkiem do chłopów i uporem wobec Bohatyrowiczów.

3)  Bolesław Prus – „Lalka”, pozytywizm (realizm)

Pragmatyzm to system filozoficzny, którego podstawowym elementem jest pragmatyczna teoria prawdy,
uzależniająca prawdziwośd tez od praktycznych skutków, przyjmująca praktycznośd za kryterium prawdy.
Pragmatyzm przyjmuje wynikające z przyjmowania tez skutki i ich użytecznośd za kryterium prawdy.

7. MŁODA POLSKA

a. Stefan Żeromski – „Ludzie bezdomni”

1) Pisarz, dramaturg, nowelista, twórca nowego typu powieści społecznej („Ludzie bezdomni”), autor

powieści historycznej, utrzymanej w tonie i formie epopei („Popioły”). Interesował go problem tragizmu
losy ludzkiego, uwikłanie w wybory moralne. Podejmował problematykę społeczną i narodową.
Powieści: „Ludzie bezdomni”, „Popioły”, opowiadania: „Echa leśne”, „Nokturn”, „Sen o szpadzie”,
dramaty: „Róża”, „Turoo”.

2) Głównym bohaterem jest młody lekarz – Tomasz Judym. Tomasz jest młodym chirurgiem, absolwentem

warszawskiej szkoły medycznej i paryskiej uczelni. Ten syn ubogiego szewca- pijaczyny z biednej ulicy
Ciepłej, od najmłodszych lat musiał nauczyd się polegad wyłącznie na sobie. Zabrany z domu rodzinnego
przez ciotkę, która miała zapewnid mu wykształcenie, był poniżany, bity i często głodował. Jedynie dzięki
silnej woli i uporowi zdołał ukooczyd kolejne szkoły. Jest człowiekiem o wielkiej wrażliwości moralnej,
zbuntowanym przeciwko złu i krzywdzie społecznej. Jest wychowankiem pozytywistycznych wartości,

made by koperek©

które pragnie realizowad w oparciu o hasła pracy organicznej i pracy u podstaw. Wierzy w potęgę nauki
i osiągnięd cywilizacji, które mają zmienid świat. Jako lekarz chce uświadamiad biednych, dążąc tym
samym do polepszenia ich warunków bytowych. Pomoc ubogim uważa za swój moralny obowiązek
wobec klasy, która jest podstawą każdego społeczeostwa. W walce tej pozostaje jednak samotny –
odrzucony przez środowisko warszawskich lekarzy musi zrezygnowad z prywatnej praktyki.
Podobną klęskę ponosi w Cisach, kiedy nie potrafi ugiąd się przed dyrektorem i administratorem.
Jest także człowiekiem osamotnionym pod względem towarzyskim. Z ludźmi ze swojej klasy nie czuje
więzi emocjonalnej, a wśród ludzi bogatych czuje się wyobcowany ze względu na niskie pochodzenie.
Pozostaje samotnym z wyboru również w sferze prywatnej – wierny idei walki z krzywdą społeczną
odrzuca możliwośd założenia rodziny z ukochaną kobietą.

Judym jest marzycielem, zatopionym we własnych myślach. Jest człowiekiem życzliwym,
pomaga finansowo rodzinie brata, wykazuje troskę o bratową i dzieci. Główną cechą charakteru jest
wewnętrzne rozdarcie. Jako lekarz, wywodzący się z klasy robotniczej, znający życie ubogich,
pragnie nieśd pomoc i walczyd ze społeczną niesprawiedliwością. Jednakże ludzie z biedoty wzbudzają
w nim odrazę, obowiązek spłacenia zaciągniętego wobec nich długu nazywa „przeklętym”. Pragnie życia
towarzyskiego, brylowania na salonach, lecz nieustannie podkreśla swoje pochodzenie i ma poczucie
niższości. Jako człowiek bezdomny, bez swego miejsca na świecie, chce założyd rodzinę i byd szczęśliwym.
Znajduje kobietę, która odwzajemnia jego uczucia, jest dobra i wrażliwa, lecz odrzuca jej miłośd, wierząc,
że dla wyższych idei musi wyrzec się prywatnego szczęścia. Również w miłości jest człowiekiem
rozdartym. Początkowo zwraca uwagę na piękną pannę Natalię, chod dziewczyna odrzuca jego adorację.
Dopiero później uświadamia sobie, że szczerym uczuciem obdarzył guwernantkę panien Orszeoskich.

Tomasz Judym jest postacią tragiczną, wzbudzającą sympatię. Tragizm polega na konieczności wyboru
między prywatnym szczęściem a wewnętrznym przymusem spłacenia długu wobec tych, z których się
wywodzi. Nie jest pewien, czy jego walka powiedzie się, lecz jest zdecydowany podjąd ją.
Jest ambitnym indywidualistą, kierującym się determinacją w osiągnięciu wyznaczonego celu.

3)  Bolesław Prus – „Lalka”, pozytywizm (realizm)

Powieśd modernistyczno – realistyczna, cechy:

- obok scen realistycznych pojawiają się liryczne, nastrojowe (np. rozdział „Przyjdź”),
- luźna kompozycja,
- poszarpana fabuła,
- zastosowanie różnych rodzajów narracji (trzecioosobowa i pierwszoosobowa – pamiętnikarska),
- niektóre rozdziały (np. „Dajmonion”) stanowią niezależne, odrębne części.

 Bolesław Prus – „Lalka”, pozytywizm (naturalizm)

Impresjonizm kładł nacisk przede wszystkim na opisywanie wrażeo i doznao poznającego podmiotu,
rezygnując z realistycznego przedstawiania rzeczywistości. Tendencje impresjonistyczne występowały
zarówno w prozie, poezji, jak i dramacie. Nurt ten nigdy się w pełni nie wyodrębnił,
nie miał też charakteru programowego.

Ekspresjonizm prąd literacki, powstały w Niemczech, jeden z nurtów modernistycznej
i postmodernistycznej literatury. Cechuje go:

- kontrast,
- dynamizm,
- indywidualizacja i subiektywizacja języka,
- hiperbolizacja stylu,
- nacechowanie emocjonalne,
- bogata metaforyka,
- symbolizm,

made by koperek©

- deformacja składni i leksyki,
- elementy groteski i fantastyki,
- obecnośd opisów stanów onirycznych (sennych), halucynacji, szaleostwa.

Dekadentyzm to postawa, oparta na przekonaniu o nieuchronnym zmierzchu kultury i cywilizacji,
utrata wiary w prawdy moralne i filozoficzne, poczucie niemocy i brak woli do działania,
wyniakajace z obaw przed nadchodzącym koocem wieku.

Symbolizm to prąd literacki, powstały w latach 80. XIX wieku we Francji i Belgii, związany z mistycznym
idealizmem. W literaturze polskiej sięgano do romantycznej symboliki narodowej. Cechy:

- wyrażanie „rzeczy niewyrażalnych” (takich jak dusza, śmierd, miłośd, nirwana),
- aluzyjnośd,
- wieloznacznośd,
- bogactwo metafor,
- gra skojarzeo.

Schopenhaueryzm przejawiał się brakiem wiary w szczęście i dobro ludzkie. Życie człowieka nie ma

sensu, a samo pojęcie szczęścia jest wymysłem abstrakcyjnym, utworzonym przez pragnienie

i tęsknoty ludzkie. Człowiek został stworzony po to, aby cierpied, rozpaczad, a podejście do świata

przejawia się sceptyzmem, pesymizmem, zakładając nawet wiarę w to, że świat jest u schyłku

cywilizacji i dąży do zagłady. Jednakowoż ból ten można uśmierzyd przez "sztuczne raje"

(alkohol, tytoo, narkotyki, ekstremalne doświadczenia erotyczne), tworzenie i kontemplację sztuki

oraz współczucie. Jednym ze znanych poetów, na którego postawa schopenahueryzmu wywarła duży

wpływ jest Kazimierz Przerwa-Tetmajer.

Nietzescheanizm to zespół poglądów filozoficznych i literackich powstałych w nawiązaniu do filozofii

niemieckiego myśliciela F. Nietzschego. Nietzsche („Tako rzecze Zaratustra”) występował

przeciwko pesymizmowi, bierności i słabości, głosząc kult życia. Bezwzględnie potępiał panujące

ówcześnie zasady moralne, odrzucał humanitaryzm, altruizm jako domenę ludzi słabych, postulując

moralnośd "nadludzi", rasy panów, którzy predestynowani są do tego, aby działad "poza dobrem

i złem", tworząc nowe zasady. Niemiecki filozof głosił pochwałę siły, tężyzny fizycznej,

wolności działania wybitnej jednostki. Nietzscheanizm był reakcją na dekadentyzm kooca XIX wieku.

W poezji polskiej jego elementy pojawiają się w twórczości L. Staffa (wiersz „Kowal”).

Filozofia Nietzschego została wykorzystana przez hitleryzm do stworzenia teorii wyższości

rasy aryjskiej nad innymi rasami.

b. Stanisław Wyspiaoski – „Wesele”

1) Malarz, rzeźbiarz, poeta, dramaturg, reformator teatru, reżyser, scenograf, jeden z głównych twórców

przełomu modernizmu i neoromantyzmu. Uznawany za „duchowego wodza” pokolenia Młodej Polski,
największą indywidualnośd i najciekawszego, wszechstronnego artystę. Autor dramatów,
w których podjął romantyczne dziedzictwo walki o wolnośd i problematykę narodową.

2) Inspiracją do powstania utworu było autentyczne wesele poety Lucjana Rydla z córką chłopa z Bronowic

– Jadwigą Mikołajczykówną.

made by koperek©

„Wesele” składa się z trzech aktów, z których każdy reprezentuje inny gatunek dramatyczny:



akt I – komedia realistyczna, komedia społeczno – obyczajowa
W akcie I, zbudowanym z dialogów gości weselnych (chłopów i panów z miasta), poeta łączy
liryzm scen z ostrą satyrą.



akt II – dramat fantastyczny, psychologiczny, symboliczny
Realne wydarzenia zaczynają się mieszad z wizjami uczestników zabawy, którym zjawiają się
widma i duchy.

Marysia – Widmo (zmarły ukochany)
Dziennikarz – Staoczyk
Poeta – Rycerz
Pan Młody – Hetman
Dziad – Upiór (Jakub Szela)
Gospodarz – Wernyhora

Pełne napięcia dialogi odsłaniają marzenia i niepokoje, mity narodowe i kompleksy.
Zjawy wydobywają to, co „każdemu w duszy gra”. Dwie zjawy – Chochoł i Wernyhora wpływają
na rozwój wydarzeo w dalszej części dramatu, szczególnie w akcie III. Wernyhora wręcza
Gospodarzowi złoty róg, którym ma wezwad Polaków do walki o niepodległośd.
Ten lekkomyślnie powierza go Jaśkowi.



akt III – dramat narodowy
Gdy o świcie przed domem weselnym gromadzą się chłopi z kosami, zaspany Gospodarz
przypomina sobie otrzymany rozkaz. Oczekiwanie na Wernyhorę okazuje się jednak daremne.
Jasiek zgubił złoty róg. W rytm usypiającej muzyki Chochoła wszyscy zaczynają taoczyd
lunatyczny taniec.

„Wesele” – dramat symboliczny – zawiera również sporo odniesieo do sytuacji społeczno –
politycznej Galicji, głównie do stosunków między chłopami a inteligencją. Ważna funkcję pełni
przypomnienie rzezi galicyjskiej z 1846 roku (symbolizuje ją widmo Szeli) jako ostrzeżenie
pod adresem inteligencji pochodzenia szlacheckiego, ufającej w ideę: „ze szlachtą polską, polski
lud”. Dramat Wyspiaoskiego rozwiewa złudzenia i mity narodowe, silnie tkwiące w świadomości
społeczeostwa. Ukazuje bezsilnośd inteligencji i niedojrzałośd polityczną ludu, niegotowośd
narodu jako całości do działania, która nie pozwala wyrwad się z błędnego, chocholego taoca.
Zwycięstwo nad Racławicami, sugerujące możliwośd walki chłopów o niepodległośd
pod przywództwem inteligencji, okazuje się tylko mitem, jeszcze jednym, utopijnym marzeniem.

„Wesele” to również rozprawa Wyspiaoskiego z mitami narodowymi:

- chłopa Piasta,
- sojuszu chłopów i szlachty (inteligencji) – echo „Psalmów przeszłości” Zygmunta

Krasioskiego,

- wsi spokojnej, kolorowej i wesołej,
- romantyzmu (Wernyhora, złoty róg).

Symbole:

*

złoty róg – walka o wolnośd,

*

chochoł – najbardziej zagadkowy symbol, można go tłumaczyd jako ukrycie żywej idei
pod pozorami martwoty, ale też jako uśpienie, odrętwienie narodu,

*

krąg taneczny – błędne koło, niemoc, niegotowośd, niezdolnośd do działania,

made by koperek©

*

wiejska chata – Polska

3)  Stefan Żeromski – „Ludzie bezdomni”, Młoda Polska (symbolizm)

8. DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE

a. Stefan Żeromski – „Przedwiośnie”

1)  Stefan Żeromski – „Ludzie bezdomni”, Młoda Polska

2) Powieśd ukazuje dzieje młodego chłopca – Cezarego Baryki, urodzonego w Baku. Postad poznajemy już

w „Rodowodzie”, w którym przedstawione zostały szczegóły pochodzenia Cezarego oraz wczesne
dzieciostwo chłopca. Tak więc wiemy, że był on jedynym synem Seweryna Baryki, człowieka dobrze
sytuowanego oraz Jadwigi Barykowej z domu Dąbrowskiej. Małżeostwo rodziców Baryki było udane,
chod jego przyczyną nie była wielka wzajemna miłośd. Paostwo Barykowie osiedlili się „w mlekiem i
miodem płynącym Baku”, tam też urodził się Czaruś, oczko w głowie rodziców. Od najmłodszych lat
chłopiec otaczany był najtroskliwszą opieką i dobrobytem. Miał licznych nauczycieli i guwernerów,
uczył się dobrze, chod do nauki za wiele się nie przykładał – tyle, by nie wzbudzid złości ojca, w stosunku
do którego czuł wielki respekt.

Cezary Baryka to bohater dynamiczny, zmieniający się na oczach czytelnika. Właściwa akcja powieści –
a więc i czas przemian w życiu i poglądach bohatera – rozpoczyna się, gdy chłopak ma czternaście lat
i jest uczniem gimnazjum rosyjskiego w Baku. W tym momencie rodzinną idyllę idyllę przerywa wyjazd
ojca na wojnę (jest rok 1914 i właśnie wybuchła I wojna światowa). Chłopak nie odczuł wielkiego żalu
z powodu rozstania z ojcem, przeważało w nim uczucie radości z powodu zbliżającej się swobody.
Wolnośd od jakichkolwiek zakazów (matka nie umiała zapanowad nad synem) ukazuje nam w pełni
zapaleoczy i raptowny charakter młodego Baryki u początków jego życiowej drogi. Widzimy go jako
chłopca żywego, ciekawego świata, szukającego wraz z kolegami przygód, szkolnego łobuziaka.
Chłopięce wybryki sprawiły, że Czaruś został usunięty ze szkoły – wdał się bowiem w awanturę
z nauczycielem. Jednak młody buntownik niewiele sobie z tego robił – szczególnie teraz,
gdy rozpoczynała się rewolucja i on nie miał już zamiaru uczęszczad do gimnazjum.

Rewolucja to czas pierwszych, naiwnych ideologicznych fascynacji Baryki. Świeżo upieczony towarzysz
dał się porwad hasłom bolszewików do tego stopnia, że oddał im skarb zakopany przez ojca w ogrodzie –
zabezpieczenie finansowe jego i matki. Cezary podążał za tłumem niczym ogłupiały, nie pozwalając na to,
by dotarły do niego racjonalne argumenty przeciw rewolucji, wykładane mu przez matkę. Przez długi czas
pozostawał bezkrytyczny wobec postulatów oraz metod bolszewików. Przepełniony entuzjazmem
wynikającym z nowego porządku, bywał na spotkaniach, wiecach, manifestacjach oraz publicznych
egzekucjach. Poczuł w sobie prawdziwą nienawiśd i odrazę w spotunku do burżuazji.

Jednak i w życiu tego zapaleoca nastąpiło przebudzenie. Chłopak, chod nie bardzo dbał w tamtym czasie
o matkę, a jeszcze mniej o ojca, którego nie było już tak długo, w głębi serca kochał oboje rodziców
i gdy pewnego dnia spojrzał na zmęczoną panią Barykową, przeraził się ogromnie. Matka postarzała się
bardzo,

była

wychudzona

i

zmarnowana.

Cezary

postanowił

odtąd

pomagad

matce.

Jednak poza wewnętrzną skruchą, była w nim przemożna zewnętrzna buta rewolucjonisty, swoista
duma, nie pozwalająca mu na wyjawienie prawdziwych uczud. Gdy umarła, po raz pierwszy w życiu
poczuł się naprawdę samotny; czuł, że nie ma już nikogo.

Tymczasem na Baku spadło kolejne nieszczęście: wojna między Ormianami a Tatarami.
Baryka szwędający się bez celu po niebezpiecznych ulicach został powołany do armii.
Rewolucja i wojna bardzo zmieniły tego młodego chłopca – chodził obdarty, brudny i głodny, nie miał już
domu. Po zwolnieniu ze służby zatrudniono go do grzebania zmarłych. Cezary przeżywa stopniową

made by koperek©

przemianę (jej kulminacja następuje w chwili „rozmowy” z trupem pięknej, młodej Ormianki),
dostrzega okrucieostwo rewolucji, w jednej chwili dochodzi do niego cała prawda o jego pokoleniu.

W tym trudnym momencie swojego życia młody buntownik spotyka ojca, który przemierzył wiele tysięcy
kilometrów, by odnaleźd rodzinę. Ojciec namawia syna do wyjazdu do Polski. W tej chwili widad najlepiej,
że Cezary zupełnie nie utożsamia się z ziemią ojców, nie czuje się Polakiem. Do podjęcia trudnej podróży
do nadwiślaoskiego kraju przekonuje go wspaniała wizja nowej cywilizacji „szklanych domów”.
W Baryce zwycięża idealizm oraz olbrzymi szacunek do ojca. Podczas wyczerpującej podróży poznaje kraj
bolszewików i porządek, jaki w nim panuje. Po doświadczeniu bakijskiej rewolucji bohater już potrafi
trzeźwo ocenid sytuację i poddawad krytyce realizację komunistycznych ideałów. Tuż przed polską
granicą Cezary traci ojca, nie chce się z nim rozstad, ale potem zgodnie z wolą pana Seweryna przekracza
granicę. Polska była krajem dla niego dalekim, obcym, mitycznym, a powrót do ojczyzny przynosi mu
głębokie rozczarowanie, gdy zamiast „szklanych domów”, o których opowiada ojciec, zastaje ubogą
rzeczywistośd. „Gdzież są Twoje szklane domy” – zapyta w myślach nieżyjącego ojca.

Po stracie rodziców Cezary zyskuje opiekuna w osobie Szymona Gajowca, dawnej miłości jego matki.
Obserwujemy losy Cezarego, biorącego udział w wojnie polsko – bolszewickiej, goszczącego w Nawłoci,
przeżywającego szaloną, namiętną miłośd do Laury, zakooczoną gorzkim rozczarowaniem.
Następnie przedstawiono powrót bohatera do Warszawy, dalsze studia na medycynie i przyjaźo
z Lulkiem – młodym komunistą. Gajowiec – szlachecki demokrata, zwolennik pracy organicznej – starał
się chronid Cezarego przed wpływami komunistów i w gorących dyskusjach przekonad go do swojego
programu.

W czasie studiów Baryka podobnie jak wszyscy jego koledzy zaciąga się do polskiej armii. Interesujące są
jego motywacje: Cezary nie miał wcale ochoty walczyd przeciw bolszewikom. Prawda, że wiedział już,
czym jest rewolucja, znał jej okrutne konsekwencje, a jednocześnie sama idea i hasła socjalistyczne wciąż
były mu bliskie. Poza tym wcale nie czuł się Polakiem, nie był związany z krajem, o którego wolnośd miał
walczyd. Przekonuje go jednak dziwny entuzjazm młodych Polaków, którzy jak jeden mąż szli na wojnę.
W czasie walk Baryka wykazał się bohaterstwem ratując życie Hipolitowi Wielosławskiemu.
Obaj mężczyźni zaprzyjaźniają się do tego stopnia, że po zwolnieniu ze służby Hipolit zabiera Cezarego
do swojego rodzinnego domu na wypoczynek. W Nawłoci gośd zostaje bardzo ciepło przyjęty, pierwszy
raz od lat zaznaje rodzinnej atmosfery.
Innym ważnym aspektem pobytu w Nawłoci jest zetknięcie się z zupełnie nowym dla Cezarego typem
relacji między panami a służbą – młody rewolucjonista podchodzi nieufnie do wzajemnego ciepła między
nimi. Natomiast przebywając w niedalekim od posiadłości Wielosławskich Chłodku zapoznaje się z życiem
chłopów i tu również nie umie zrozumied, dlaczego ci biedacy się nie buntują, nie wywołują rewolucji.

Powieśd kooczy się demonstracją robotników i marszem na Belweder, na którego czele idzie Cezary.
To przyłączenie się do manifestacji pokazuje, że młody buntownik nie osiągnął jeszcze pełnej dojrzałości,
że wciąż się miota, nie potrafi sformułowad własnego programu naprawy Polski. Ostateczne odłączenie
Baryki pokazuje go jednak jako jednostkę, która w przyszłości podejmie trud znalezienia własnej
koncepcji naprawczej. Baryka – samotnik i indywidualista – wychodzi przed tłum, bo jest już gotowy
do samodzielnej pracy.

b. Zofia Nałkowska – „Granica”

1) Powieściopisarka, publicystka, autorka dramatów. Cechy prozy: psychologiczna analiza ludzkich

charakterów, stawianie filozoficznych hipotez, refleksyjnośd, autentyzm, autobiografia, problematyka
społeczna, egzystencjalizm.

2) Zenon Ziembiewicz jest synem rodziny szlacheckiej, zarządzającej folwarkiem w Boleborzy, należącym

do rodziny Tczewskich. Jeszcze w czasie swojej nauki w miejskim gimnazjum poznaje Elżbietę Biecką,
mieszkającą u swojej ciotki Cecylii Kolichowskiej - właścicielki kamienicy przy ulicy Staszica.

made by koperek©

Zenon pomaga Elżbiecie w lekcjach, darzy ją pierwszą młodzieoczą miłością, mimo że jest przez nią
traktowany z lekceważeniem. Kilka lat później, już jako dojrzały mężczyzna kooczący studia,
w czasie wakacji w Boleborzy Zenon poznaje Justynę Bogutównę. Jest to córka kucharki pracującej
w domu Ziembiewiczów, dziewczyna prosta, ładna, skromna, ulubienica pani Żanci, matki Zenona.

Zenon wbrew swoim niechęciom do miłostek ojca i wiejskim dziewczętom, nawiązuje romans z Justyną.
Ponieważ chce kontynuowad studia za granicą, a rodzice nie mogą mu pomóc finansowo,
rozpoczyna współpracę z Czechlioskim, człowiekiem zamożnym, kierującym miejscowymi zakładami.
Zobowiązuje się do pisania artykułów politycznych dla pisma Czechlioskiego. Przed wyjazdem Zenon
odnawia znajomośd z Elżbietą, jest zaskoczony tym, że w miejsce rozkapryszonej, złośliwej dziewczyny
zobaczył wrażliwą, uroczą kobietę. Odwiedza ją jeszcze wielokrotnie i przyjaźo między nimi się zacieśnia.
Po powrocie z zagranicy Zenon spotyka w mieście Justynę. Zmarła jej matka, dziewczyna jest
osamotniona, zagubiona, w czasie rozmowy na ulicy wybuch płaczem. Ziembiewicz nie chce wywoływad
skandalu,

zabiera

Justynę

do

hotelu,

w

którym

mieszka.

Romans się odnawia. Zenon odwiedza Chechlioskiego, który teraz piastuje urząd starosty i otrzymuje
od niego stanowisko redaktora naczelnego lokalnego lokalnego pisma. Wkrótce Zenon zaręcza się
z Elżbietą. Gdy postanawia ostatecznie zerwad z Justyną, dowiaduje się, że dziewczyna jest w ciąży,
opowiada więc o wszystkim Elżbiecie, potrzebuje zrozumienia. Ponieważ Justyna mieszka w kamienicy
pani Kolichowskiej, Elżbieta wzywa ją do siebie. Rozmawia z nią o Zenonie i dziecku, chce zrezygnowad
z małżeostwa. Justyna dowiaduje się w ten sposób, że Zenon jest zaręczony. Elżbieta wyjeżdża
do Warszawy do matki, zostawiwszy Zenonowi wiadomośd, że za niego nie wyjdzie, ponieważ Justyna ma
do niego większe prawo. Po kilku dniach Ziembiewicz przyjeżdża do niej, godzą się i decydują pobrad.
Zenon otrzymuje urząd prezydenta miasta, na który zostaje wybrany dzięki układom z Czechlioskim.
Elżbieta

na

prośbę

narzeczonego

zgadza

się

pomagad

Justynie

-

zdobywa zdobywa

dla

niej

posadę

w

sklepie.

Justyna po usunięciu ciąży mieszka na przedmieściu, jej usposobienie zmienia się - staje się kapryśna,
ma coraz większe wymagania, często kontaktuje się z Zenonem, porzuca pracę w sklepie, chce posady
w cukierni. Zenon i Elżbieta pobierają się, zamieszkują w mieście, w odnowionym domu z ogrodem,
wraz z panią Żancią, która po śmierci swojego męża pomaga synowej prowadzid dom i wychowywad
syna. Również Ziembiewicz zmienia się, nabiera obyczajów towarzystwa ziemiaoskiego: wyjeżdża często
na polowania, spotkania z Czechlioskim i ludźmi z wpływowych sfer. Sprawowanie swojego urzędu
rozpoczyna od próby realizacji własnej polityki - buduje domy dla robotników, pijalnię mleka dla dzieci.
Ale prędko sytuacja się zmienia - fundusze na budowę domów robotniczych zostają cofnięte i pracę
trzeba przerwad. Inicjatywy Ziembiewicza okazują się nierealne. Musi ulegad decyzjom innych.
Staje się coraz bardziej nerwowy. Niepokoi go także zachowanie Justyny, która odchodzi z pracy
w cukierni, popada w stany apatii, depresji, nieustannie myśli o zabitym dziecku.

Ziembiewicz zajmuje się Justyną, odwiedza ją, zapewnia jej opiekę lekarza, wynajmuje pielęgniarkę.
Ponieważ zamknięto fabrykę Hettnera dochodzi do manifestacji robotniczych. Policja strzela
do robotników - padają zabici. Odpowiedzialnością obarczony jest Ziembiewicz. W tym samym czasie
Justyna próbuje się zabid. Gdy jej się to nie udaje, mści się na Ziembiewiczu za śmierd swojego dziecka,
oblewa go kwasem, w wyniku czego Zenon traci wzrok. Wkrótce po powrocie ze szpitala popełnia
samobójstwo.

3) Interpretacja tytułu:

*

filozoficzna – granica poznania (spór między Karolem Wąbrowskim a księdzem Czerlonem);

*

społeczna – granica między przedstawicielami różnych klas, symbolizuje ją kamienica pani
Kolichowskiej;

*

moralna – łamanie zasad i norm moralnych: „są granice, których przekraczad nie wolno”;

made by koperek©

*

psychologiczna – granica świadomości człowieka i społecznych skutków jego czynów;
zdeterminowanie ludzkiej osobowości konwencjami, kulturą , środowiskiem, rodziną,
rolą i miejscem w społeczeostwie: „jest się takim, jak miejsce, w którym się jest”.

Freudyzm to nurt w literaturze, korzystający z założeo teorii Zygmunta Freuda, austriackiego

psychiatry i neorologa, twórcy psychoanalizy. Freud był pierwszym, który podkreślił znaczenie

dzieciostwa dla kształtowania się psychiki i rozwoju człowieka. Wyróżnił w psychice człowieka

trzy warstwy: jaźo (ego), to (id) i nadjaźo (superego). Id miało oznaczad sferę popędów

(w tym seksualnych) głęboko utajoną w psychice ludzkiej; ego – warstwę kierowaną myślą,

uznależnioną od systemu wyznawanych wartości; superego – warstwę najwyższą, tłumiącą

popędy id, nieświadomą związku z nim, despotyczną i tyraoską.

Powieśd psychologiczna to rodzaj powieści, w której uwaga narratora koncentruje się

na doznaniach wewnętrznych postaci; drobiazgowa analiza psychologiczna przeważa

nad zredukowaną do minimum akcją.

Egzystencjalizm jako filozofia bytu zajmował się przede wszystkim problemami etycznymi

i antropologicznymi, pojęciem istnienia i nicości, absurdem życia ludzkiego. Za atrybut istnienia

uznawał odczuwaną przez człowieka niepewnośd, lęk, kruchośd własnej egzystencji.

Cechy:

- irracjonalizm,

- pesymizm,

- człowiek jest sam pod pustym niebem,

- istnieje głęboka sprzecznośd pomiędzy pragnieniem sprawiedliwości obecnym

w człowieku a niesprawiedliwością dziejącą się na świecie,

- niepodobna przystad na świat, rządzony przez absurd i zbrodnię – czyli pozostaje bunt,

- zawsze należy stawad po stronie ofiary,

- nie ma żadnych racji uzasadniających śmierd,

- należy byd świętym bez Boga – to trudny heroizm.

made by koperek©

9. LITERATURA WSPÓŁCZESNA

a. Czesław Miłosz

1)

Laureat literackiej Nagrody Nobla (1980r.), poeta, pisarz, eseista, tłumacz, historyk literatury.
W dwudziestoleciu międzywojennym związany z grupą Żagary, po wojnie w 1951 roku emigrował
do Francji, potem do USA. Do Polski powrócił w 1993 roku. Opublikował: „Trzy zimy”, „Ocalenie”,
„Ziemię Ulra”, „Rodzinną Europę”, „Dolinę Issy”, „Widzenia nad zatoką San Francisco”.
Autor przekładów tekstów biblijnych (np. Księga Psalmów, Księga Hioba).

2)

Utwory

o

„Piosenka o koocu świata”

Tytuł utworu nawiązuje do biblijnej Księgi Apokalipsy. Jednak Miłoszowa wizja kooca świata
daleko odbiega od tej utrwalonej w naszej świadomości. Koniec świata zaskakuje ludzi
spodziewających się charakterystycznych znaków na niebie i ziemi. Trudno im uwierzyd,
że nadchodzi on w chwili, gdy rodzi się „różowe niemowlę, pijaczek przysypia na trawniku,
a ogrodnik przewiązuje pomidory”. Poeta uświadamia nam, że koniec świata nie musi
przypominad tego z zapisu biblijnego, może nadejśd wtedy, gdy najmniej będziemy się
go spodziewad. Wiersz można odczytywad na płaszczyźnie metaforycznej – co sekundę
umiera człowiek, dla którego jest to koniec życia doczesnego, zatem koniec świata
to niekooczący się proces. Może nie będzie innego kooca? Taką świadomośd zdaje się mied
ogrodnik – filozof powtarzający z przekonaniem: „innego kooca świata nie będzie”.
Środki stylistyczne:

- epitety („błyszcząca sied”, „młode wróble”);
- język prosty z nielicznymi środkami artystycznymi, może dlatego łatwiej docierający

do czytelnika i przekazujący mi bogatą treśd;

- anafora „dopóki”;
- sugestywnośd poprzez plastycznośd obrazowania;
- filmowa technika kompozycyjna;
- wypowiedź zbliżona do prozy poprzez swoją komunikatywnośd;

o „Campo di Fiori”

W wierszu „Campo di Fiori” Miłosz zespala ze sobą dwa obrazy. Pierwszy z nich to obraz placu
rzymskiego Campo di Fiori – miejsca, na którym spalono na stosie znanego renesansowego
myśliciela Giordana Bruna. Został on skazany na śmied za swoje poglądy. Drugi obraz
to widok karuzeli przy płonącym warszawskim getcie. Co łączy te dwa pozornie niezwiązane
ze sobą zdarzenia? Przede wszystkim kontrast obrazów: płonący stos Bruna i płonące getto
(symbol cierpienia, niesprawiedliwości), a z drugiej strony „wesoły gwar” tłumu rzymskiego,
słodkie owoce i „tłumy wesołe” warszawiaków na karuzeli. Obraz Campo di Fiori jest
niesłychanie dynamiczny. Śmierd Giordana Bruna nie ma żadnego wpływu na tę sielankę,
dzieje się niejako na drugim planie, jest to nic nieznaczący epizod w życiu ludu Rzymu.
Podobnie została przedstawiona warszawska karuzela: jest niedziela, piękna pogoda,
brzmi muzyka, dziewczyny są roześmiane. Dramat getta także rozgrywa się na drugim planie:
odgłosy „salw za murem” są zagłuszane przez „skoczną melodię”, zaś „czarne latawce” –
widomy znak pożaru – są traktowane jako zabawka przez ludzi bawiących się na karuzeli.

Tym, co łączy oba obrazy, jest obojętnośd ludzi wobec dramatu, który dzieje się przecież
na ich oczach. Kolejnym przesłaniem moralnym jest zapomnienie o ludziach, którzy cierpieli.
Ta „samotnośd ginących” jest tym, na czym skupia się uwaga podmiotu lirycznego.
Samotnośd Bruna polega nie na tym, że został odrzucony przez ludzi, uznany za heretyka,
ale na tym, że nie potrafił nawiązad z nikim porozumienia.

made by koperek©

3) Żagary to grupa pisarzy wileoskich, skupiona wokół miesięcznika „Żagary”. W ich poezji dominował

katastrofizm, poczucie zagrożenia wojną, kryzys ideowy. Poetyka cechowała się wizyjnością,
historyzmem, refleksyjnością oraz obecnością elementów klasycyzmu i symbolizmu.

b. Wisława Szymborska

1) Laureatka literackiej Nagrody Nobla (1996 r.) za całokształt twórczości, poetka, tłumaczka, eseistka,

przedstawicielka współczesnego nurtu egzystencjalnego. Sięga po ironię, dystans, subtelny żart.
Najcześciej stosuje wiersz wolny, inspiruje się poetyką baroku, co widoczne jest w stosowaniu paradoksu
i antynomii. Jej wiersze to liryka refleksyjna, intelektualna, mająca podłoże filozoficzne. Poetka często
porusza zagadnienia z zakresu moralistyki; w centrum zainteresowania stawia człowieka.

2) Utwory

o

„Zdumienie”

Wiersz dotyczy rozważao egzystencjalnych, autorka stawia w nim pytania o sens, zagadkę
bytu. Nie wie, dlaczego istnieje tu i teraz, a nie sto lat wcześniej czy sto lat później,
dlaczego pod tą, a nie inną gwiazdą, dlaczego „w skórze”, a nie „w łusce”, dlaczego „w domu”,
a nie „gnieździe”. Szymborska wyraźnie inspiruje się „Myślami” Blaise’a Pascala, pytającego
w swoim dziele: „Kto mnie tu postawił? Na czyj rozkaz i z czyjej woli przeznaczono mi
to miejsce, ten czas?”

o

„Buffo”

Tytułowe buffo oznacza „komiczny, błazeoski” i do takiego właśnie przedstawienia,
w którym trochę śpiewu, taoca, skeczy i oklasków przyrównano życie ludzkie.
Człowiek to komediant, błazen przybrany w czapeczkę z dzwoneczkami i w „ich dzwonienie
barbarzyosko zasłuchany”. Przekonany, że jego gra jest wyjątkowa, a tak naprawdę powtarza
te same od wieków gesty, miny, słowa, przeżywa tę samą wielką miłośd i tak samo po latach
„dobija słowami” swych bliskich. Jednak kiedyś przyjdzie kres życiowej farsy,
wtedy pozostanie tylko ślicznie się pokłonid, zejśd ze sceny, ubawiwszy wcześniej publicznośd
swą grą.

Środki stylistyczne:

- anafory („potem”, „oni”, „a my”, „moja”),
- porównania („mała farsa z kupletami”),
- apostrofa („będziesz śmieszny nieodparcie”),
- personifikacja („głupie serce pękające”);

Konteksty:

*

filozoficzny – nawiązanie do platooskich myśli, że świat to „boże igrzysko”,

*

literacki – motyw „theatrum mundi”;

3)  Zofia Nałkowska – „Granica”, dwudziestolecie międzywojenne (egzystencjalizm)

Paradoks to efektowne i zaskakujące sformułowanie, zawierające myśli wewnętrznie sprzeczne,
które jednak odkrywa przed czytelnikiem nieoczekiwaną prawdę filozoficzną, moralną, poetycką,
psychologiczną; najprostszą formą paradoksu jest oksymoron, np. „pierwszym warunkiem dobra jest
zło”.

Wiersz wolny to typ wiersza charakterystycznego dla współczesnej liryki, w której wszystkie zabiegi
dotyczące formy wiersza są dopuszczalne, na przykład nieregularne strofy, nierówna ilośd sylab w wersie.

made by koperek©

Antynomia to rozumowanie pozornie uzasadniające parę zdao sprzecznych

c. Zbigniew Herbert

1) Poeta, eseista, dramaturg, debiutował w 1956 roku tomikiem „Struna światła”, autor cyklu „Pan Cogito”,

zawierającego przesłanie moralne kierowane do współczesnych. Nawiązywał do kultury i historii
klasycznej, przedstawiając jej harmonię i piękno czasom współczesnym, pozbawionym wartości.
Należał do tzw. pokolenia współczesności, inaczej zwane pokoleniem ’56.

2) Utwory

o

„Pan Cogito”

Cykl liryków filozoficzno – moralnych, których bohaterem jest Pan Cogito, biorący rodowód
z filozofii św. Augustyna („dlatego, że myślę, jestem”) i Kartezjusza („Cogito ergo sum”).
Filozofii Pana Cogito patronuje też egzystencjalizm w wydaniu Jean- Paula Sartre’a
(heroizm przetrwania) oraz Alberta Camusa – wielkiego moralisty „czasów bez moralności”.
Wiersze z tego cyklu są niezwykłym tekstem ze względu na głębokie przesłanie moralne
wygłoszone bez patosu, a zawierające prawdy uniwersalne i ponadczasowe.

3) Liryka maski (roli) to odmiana liryki, w której twórca przypisuje swoje uczucia i myśli stworzonej przez

siebie postaci.

Liryka apelu (inwokacyjna, zwrotu do adresata) jest skierowana do odbiorcy z wezwaniem do działania.

Neoklasycyzm polega na odnowieniu starożytnych reguł, zasad i gatunków klasycznych, sięgających
poezji Leopolda Staffa. Jego przedstawiciele szukają inspiracji twórczych w motywach mitologicznych
i dokonują reinterpretacji mitów, czyli odkrywają ich nowe sensy.

 Zofia Nałkowska – „Granica”, dwudziestolecie międzywojenne (egzystencjalizm)

d. Tadeusz Różewicz

1) Poeta, dramaturg z pokolenia Kolumbów. Pierwsze utwory opublikował jeszcze przed wojną

w czasopismach. Podczas okupacji walcząc w oddziałach AK, konspiracyjnie wydał poetycki tom
„Echa leśne”, jednak za właściwy debiut uznaje się powojenny „Niepokój”, który zrewolucjonizował
polską poezję. Twórca „poezji po Oświęcimiu”- oszczędnej w środkach artystycznych,
szokującej bezpośredniością.

2) Utwory

o

„Ocalony”

Wiersz opowiada o trudnym powrocie, po wojennych doświadczeniach, do normalnego
świata wartości. Podmiot liryczny, wypowiadający się w pierwszej osobie liczby pojedynczej,
jest reprezentantem wszystkich tych, którzy ocaleli z wojennej pożogi. Ocaleli jednak tylko
w sensie fizycznym, a nie duchowym – nie udało im się „w kalekim, mrocznym świecie” ocalid
człowieczeostwa. Wyraźnie podkreślono, że podmiot liryczny to młody człowiek.
Wojna dokonała spustoszenia w systemie wartości moralnych, spowodowała całkowite
zagubienie człowieka, niepotrafiącego już odróżnid dobra od zła. Wobec braku punktu
odniesienia pojawia się pragnienie znalezienia nauczyciela – mistrza, który dokona cudu,
przywróci wiarę w życie, na nowo nauczy, czym jest piękno, dobro i prawda.
Wiersz obrazuje dramat pokolenia, uwikłanego w historię.

made by koperek©

Środki stylistyczne:

- wiersz ascetyczny w formie,
- brak tradycyjnego poetyckiego sposobu obrazowania, co wyraźnie sugeruje,

że nie można opisad rzeczywistości wojny językiem bogatym w środki artystyczne,

- uproszczona składnia, redukcja metafory, użycie kolokwializmów;

o „Lament”

Tytułowy lament – gatunek liryczny, funkcjonujący od czasów starożytnych – wyrażał ból
po stracie bliskiej osoby. W wierszu Różewicza, dośd nietypowo, głos udzielony został temu,
kogo należałoby opłakiwad – okaleczonemu duchowo młodzieocowi, który co prawda przeżył
wojnę, ale stracił w niej własne człowieczeostwo. Stąd też lament zmienia się w swoisty
antylament i publiczną spowiedź z przerażającym wyznaniem winy.

Podmiot liryczny demonstracyjnie oświadcza kryzys wiary, którą, jak można domniemywad,
zachwiało zło nieludzkiego czasu okupacji.

Środki artystyczne:

- metafory („okaleczony nie widziałem/ ani nieba ani róży/ ptaka gniazda drzewa/

świętego Franciszka/ Achillesa i Hectora”);

3) Pokolenie Kolumbów to pierwsze pokolenie Polaków urodzonych w wolnej ojczyźnie po 123 latach

zaborów, wychowane na tradycjach romantycznych i chrześcijaoskich, które dramatycznie
zmagało się z apokaliptyczną rzeczywistością II Wojny Światowej.