Twórcy i założenia konwencji klasycystycznej we Francji jej wpływ na literaturę polskiego oświecenia.
Oświeceniowy klasycyzm nawiązywał do tradycji, kładł nacisk na zagadnienia społeczne. Wyznaczał poezji cele utylitarne, stawiał przed nią zadania dydaktyczno-moralizatorskie, wyrastające z przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo. Podłożem filozoficznym tego prądu był racjonalizm, łączenie ideału piękna i prawdy, wiara w ład i harmonię świata oraz w istnienie ponadczasowej i niezmienne istoty zjawisk. Teoretykiem francuskiego klasycyzmu był Boileau, który swoje poglądy zawarł w "Sztuce poetyckiej". Postulował przestrzeganie reguł, dostosowywanie formy do tematu oraz służenie społecznej przyjemności i pożytkowi. Boileau żądał od języka czystości, jasności i stanowczości, od kompozycji porządku przejrzystego i regularnego a od treści by była zgodna z rozsądkiem i prawdą. Niedopuszczalne było niedbalstwo w budowie zdania czy wiersza, w doborze wyrazów. Unikać należało zbędnych ozdób, Nie mnożenie słów cechować miało literaturę ale ich odpowiedni dobór.
Wpływ konwencji klasycystycznej na literaturę polską uwidocznił się głównie poprzez teksty ludzi, którzy obok wykształcenia w kraju (często jezuickiego) przebywali też przez pewien czas na zachodzie Europy, gdzie zetknęli się z tą konwencją - salony literackie Paryża. W Polsce tendencje klasycystyczne w swoich utworach wyrażali między innymi: Ignacy Krasicki, Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj, Julian Ursyn Niemcewicz.
Sentymentalizm jako pogląd kulturowy i kierunek literacki w Europie i w Polsce.
Sentymentalizm jest prądem, który narodził się w Europie jako opozycja do klasycyzmu. Filozoficznym podłożem sentymentalizmu były tezy empiryzmu i sensualizmu., uznające doświadczenia zmysłowe jako jedyną wiarygodną drogę poznania. Poznawana w ten sposób rzeczywistość była według sentymentalistów przeciwieństwem tez głoszonych przez klasycystów o panującej wszędzie harmonii i ładzie. Była za to pełna konfliktów i napięć. Przyczyny tych zjawisk były trzy: odejście ludzkości od natury; natura wypierana przez kulturę; zachwianie wrodzonej dobroci człowieka. Wewnętrzne przeżycia człowieka stają się ródłem twórczości sentymentalistów. Miały one służyć refleksji nad miejscem człowieka w świecie oraz nad podstawowymi uczuciami międzyludzkimi - miłość, przyjań. Cechami literatury sentymentalnej są czułość i prostota. Sentymentaliści zwrócili uwagę ludzi na przyrodę, dali początek drobiazgowym obserwacjom psychologicznym zachowań ludzkich. Sentymentalizm stał się nowym stylem literackim, którego wzorem jest powieść Jana J. Rousseau "Nowa Helioza". W Polsce założenia sentymentalizmu sformułował Franciszek Karpiński w rozprawie "O wymowie w prozie albo w wierszu". Uważał on, że ródłem inspiracji dla poety powinno być wszystko, co go otacza, a więc odrzucał sztywne reguły, których trzymali się klasycyści. Najważniejsze dla poety miało być "serce czułe", wrażliwe na ludzkie nieszczęścia, potrzebę miłości, mające emocjonalny stosunek do otaczającej przyrody. Karpiński postulował, że twórczość sentymentalna powinna odznaczać się prostotą, wzorowaną na utworach ludowych, korzystać z ludowego słownictwa. Uważał on za konieczne przywrócenie do literatury tradycji staropolskich, sarmackich. Bohater utworów sentymentalnych miał przedstawiać indywidualny, prywatny punkt widzenia. Sentymentaliści polscy założenia te realizowali głównie w liryce, zwłaszcza takich gatunkach jak sielanka, pieśń, elegia. Ośrodkiem polskiego sentymentalizmu byłe Puławy a jego mecenasami Czartoryscy.
Twórcy: Adam Naruszewicz (sielanki), Franciszek Karpiński ("Do Justyny", "Laura i Filon"), Franciszek Knianin ("Dwie lipy", "Do wąsów").
Gatunki literackie oświecenia (definicje, cechy, dydaktyzm, rodzja komizmu)
Bajka - utwór o charakterze moralistycznym, w którym spostrzeżenie natury etycznej zilustrowane jest odpowiednim przykładem, często alegorycznym; postacie bohaterów są typowe, o wyranie zarysowanych cechach. morał zamieszczany jest na początku, końcu lub jest domyślny, ukryty w sensie utworu. Bajki dzielą się na dwa typy: bajki epigramatyczne (ezopowe) są przeważnie czterowersowe, rysujące pewne elementarne i sytuacje oraz bajki narracyjne stanowiące jakby krótkie nowele o zwięzłej akcji (de La Fontaine). Krasicki uprawiał oba typy bajek. W swoich utworach zawarł on sumę przemyśleń, obserwacji i doświadczeń życiowych. W jego bajkach można odnaleć zarówno śmiech pełen zrozumienia dla ludzkich wad jak i głęboką refleksję. Jego dydaktyzm jest finezyjny, ubrany w żart lub puentę. Krasicki w swoich utworach wyśmiewał liczne wady ludzkie: głupotę, pychę i zarozumiałość, fałszywą pobożność itp. Są jednak i utwory zwracające uwagę czytelnika na sprawy poważniejsze jak na przykład wolność.
Satyra - jest to utwór ośmieszający lub piętnujący opisywane w nim zjawiska, wady natury ludzkiej lub zbiorowej. Są one celowo przejaskraiwone i przerysowane, ukazane w krzywym zwierciadle. Satyry mają wydwięk i cel dydaktyczny. W dobie oświecenia wykształciły się trzy odmiany satyr: obyczajowa (przesycona łagodnym humorem piętnowała ludzkie wady), filozoficzno-moralna (porusza problemy życia społecznego), polityczna (piętnuje wady systemu władzy i samej władzy). Satyry były popularne w okresie oświecenia ze względu na ich utylitarny charakter. Bawiąc czytelników, wpływały na ich obyczaje piętnując wady społeczeństwa. Były wymierzone przeciw saskiemu dziedzictwu. Krasicki opowiedział się za wartościami klasycznymi dla tej epoki: rozum, cnota, umiarkowanie, harmonia i patriotyzm. Mimo, że od ich napisania upłynęło wiele czasu satyry są nadal bardzo aktualne -świadczy to o ich ponadczasowym charakterze. Wartość satyr polega nie na generalnych wnioskach z ich płynących ale na realizmie i barwnej trafności obrazków obyczajowych a także na artystycznym ujęciu tematu.
Poemat heroikomiczny - jest to parodia eposu heroicznego. Parodia służy tu jako środek literacki ośmieszający zjawiska, osoby poprzez ich nieudolne naśladowanie, odgrywanie. P. h. ma charakter żartobliwy lub częściej satyryczny. W pierwszym przypadku komizm polega na nieudolnym naśladowaniu podniosłego języka i stylu eposu. W drugim celem jest nie ośmieszenie samego eposu ale poprzez zastosowanie stylu wzniosłego do opisu rzeczy błahych i śmiesznych (złamanie zasady decorum) ośmieszenie pewnych zachowań środowisk lub grup społecznych. Zderzenie patetycznego języka z banalną tematyką powoduje efekty komiczne. Przykładem może być "Monachomachia" Krasickiego ośmieszjąca ujemne strony życia polskich zakonów żebraczych. Pisana podniosłym stylem, wzorowanym na Homerze opisuje zdarzenie bardzo błahe iśmieszne. Każde nawiązanie do antycznej Iliady wywołuje efekt komiczny.
Komedia - W oświeceniu pojawiła się komedia polityczna. Przykładem takiego utworu jest "Powrót posła" Niemcewicza. Jest to utwór o charakterze klasycznym. Jego akcja skupia się wokół konfliktu pomiędzy sarmackimi konserwatystymi a obozem reform. Jest to utwór agitacyjny, mający na celu spełnienie ważnych zadań politycznych - uświadomienie konieczności zmian ustrojowych. Świadczy o tym kreacje bohaterów: postępowi są przedstawienie jako prawi, wzorowi obywatele a konserwatyści jako kreatury i idioci. Komizm polega głównie na ośmieszaniu postaci negatywnych.
Bohater pozytywny i negatywny "Powrotu posła" Niemcewicza.
Bohater negatywny - sarmacki konserwatysta - Starosta Gadulski. Podstawą jego działania jest liberum veto, złota wolność szlachecka, którą porównuje do renicy oka, pozuje na człowieka obytego w świecie, wszechwiedzącego, zawsze mającego rację, w rzeczywistości jest nieukiem, człowiekiem zacofanym i upartym; nie przyjmuje żadnych argumentów merytorycznych, wychwala dawny ustrój jako jedyny możliwy; chciwy, pałą niepohamowaną żądzą zdobycia majątku; pieniądz staje się motorem wszystkich jego działań; nie kieruje się żadną moralnością; jest wrogiem nowego wychowania młodzieży; krótkowzroczny, fałszywie pojmuje patriotyzm. Bohater pozytywny - reformator polityczny - Podkomorzy, Walery. Reprezentuje postępowe stronnictwo patriotyczne; uważa, że sytuacja w ojczynie zależy od każdego obywatela; wykształcony, oczytany, ma na uwadze przede wszystkim dobro kraju; chce zwalczać przesądy i obłudę, poprawić obronność kraju; poglądy jego idą w parze z postępowaniem, nie są pustymi słowami.
Oświecenie w Europie i Polsce - nurty filozoficzne, odmienność tła społeczno filozoficznego.
Racjonalizm
To podstawowy prąd umysłowy oświecenia, system opierający się na rozumie, a odrzucający odczucie czy objawienie jako ródło wiedzy. Za pierwszego racjonalistę uważa się francuskiego filozofa Kartezjusza. Punktem wyjścia i zarazem najistotniejszym elementem poglądów Kartezjusza było przekonanie, że jedynym ródłem rzetelnej wiedzy i kryterium prawdy jest ludzki rozum, który jest światłem naturalnym, największą instancją. Dla Kartezjusza najważniejsza była myśl, która umożliwia człowiekowi poznanie prawdy. Rozwój filozofii kartezjańskiej nastąpił dzięki holenderskiemu filozofowi Spinozie, który za prawdziwe uznał to, co daje się określić za pomocą rozumu. Za najwyższe dobro uważał poznanie. Był zwolennikiem determinizmu, czyli uważał, że wszystko dzieje się według odwiecznych praw. Zasługi w umacnianiu racjonalizmu ma również Izaak Newton - symbol tryumfu myśli ludzkiej. Konsekwencją zdominowania filozofii przez racjonazlim była krytyka wierzeń religijnych. Prowadziło to do ateizmu i deizmu.
Empiryzm
Twórcą empiryzmu jest angielski filozof Franciszek Bacon. Teoria empirystyczna zakłada, że proces poznania prawdy i świata opiera się na doświadczeniu oraz eksperymencie. Dla Bacona prawdziwe było tylko to, co można potwierdzić praktycznie na drodze doświadczenia. Naukowe podstawy empiryzmu nakreślił John Locke. Uczynił on poznanie naczelnym zadaniem filozofii, dokonując rozdziału dwóch ródeł wiedzy: postrzeżenia i refleksji. Wprowadził też pojęcie tabula rasa (biała karta) odnoszące się do umysłu dziecka nie dotkniętego żadnym doświadczeniem. Karta ta zapełnia się w czasie życia pod wpływem czynników zewnętrznych. Locke twierdził, że wszelka wiedza o otaczającym nas świecie i o nas samych ma ródło w doświadczeniu zewnętrznym (zmysły) i wewnętrznym (refleksje).
Sensualizm
Wywodził się z poglądów Locke'a. Sensualiści mniemali, że wszelka wiedz pochodzi z wrażeń zmysłowych. W poznaniu brały udział tylko zmysły, umysł został pominięty jako całkowicie bierny.
Humanitaryzm
Humanitaryzm to zaakcentowanie godności człowieka i wartości każdej jednostki ludzkiej, to także wskazanie na konieczność dążenia do braterstwa, wolności i równości wszystkich ludzi niezależnie od ich pochodzenia i wyznawanej wiary. Wiązało się to z powszechnie głoszoną tolerancją religijną.
Utylitaryzm
Zgodnie z założeniami utylitaryzmu każdy powinien dążyć do bycia pożytecznym dla innych, a także do osiągnięcia szczęścia powszechnego rozumianego jako szczęście jak największej ilości ludzi. Podstawy utylitaryzmu wyznaczył Hume. Utylitaryzm dawał człowiekowi oświecenia zgodną z duchem epoki możliwość odnalezienia swego miejsca w świecie - nie należy żyć bez Boga, ale dla innych ludzi, ku dobru i pożytkowi ogólnemu. Dobrobyt ludziom miały zapewnić racjonalne zasady ekonomii. Utylitaryzm przywiązywał dużą wagę do oświecenia ludzi, którą to funkcję miała pełnić literatura.
Irracjonalizm Istotą irracjonalizmu było przekonanie, że w życiu człowieka wiele miejsca powinny zajmować uczucie, intuicja, wiara i instynkt, że rozum i chłodna kalkulacja nie są wcale najważniejsze
Odmienność tła społeczno-politycznego epoki Geneza: w Europie kryzys społeczno-polityczny, którego przyczyną były absolutyzm i feudalizm; w Polsce pryczyną kryzysu była anarchia spowodowanaseformacją demokracji szlacheckiej.
W Europie walczono o wolność obywatelska; W Polsce o ograniczenie nadużyć wolności o odpowiedzialność ludzi korzystających z wolności.
W Europie walka o równość; W Polsce walka o likwidację pozorów równości i rozszerzenia uprawnień na inne poza szlacheckim stany.
W Europie walka o ograniczenie władzy centralnej; W Polsce podkreślano konieczność zwiększenia kompetencji władzy centralnej.
W Europie główną siła reformatorską było mieszczaństwo; W Polsce była to lepiej wykształcona szlachta i duchowieństwo.
Publicystyka okresu oświecenia w Polsce: twórcy, ich dzieła i poglądy.
Publicystyka polskiego oświecenia wyrastała z jednej strony z odczucia konieczności zreformowania przestarzałego ustroju Rzeczpospolitej, z drugiej zaś jego zaplecze stanowiły filozoficzne prądy (utylitaryzm). Jednym z pierwszych utworów tego typu było dzieło Stanisława Konarskiego "O skutecznym rad sposobie". Publicystyka koncentrowała się na aktualnych problemach społecznych i politycznych kraju (pogłębiający się kryzys wewnętrzny), konfliktach z sąsiednimi państwami i rozbiorach. Wielcy pisarze podjęli rozpaczliwą walkę o zreformowanie kraju, wzmocnienie wewnętrzne i odnowienie dawnej potęgi militarnej. Swój największy rozkwit miała publicystyka podczas Sejmu Wielkiego, kiedy w formie piśmiennej toczyła się walka na słowa stronnictwa konserwatywnego z reformatorskim.
Stanisław Staszic
Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego - zostały wydane tuż przed rozpoczęciem obrad Sejmu Wielkiego. Utwór zawierał wskazówki, czym Sejm powinien się zająć i jakie mają być postulaty stronnictwa reformatorskiego: podniesienie stanu wykształcenia; wychowanie obywatelskie i patriotyczne; zniesienie liberum veto; uwzględnienie dobra publicznego przy stanowieniu praw; zniesienie wolnej elekcji; wzmocnienie armii; reforma podatkowa.
Przestrogi dla Polski - W tym dziele oprócz powtórzenia postulatów zawartych w poprzednim Staszic nakreślił kształt reform, które według niego należało podjąć aby uczynić Polskę ponownie potęgą. Postulował poprawę życia chłopa (widział w nim człowieka a nie narzędzie) oraz zwiększenie przywilejów mieszczan, którzy powinni móc uczestniczyć w decydowaniu o losach kraju. Staszic podkreślał, że morotem rozwoju państwa jest przemysł, natomiast do upadku doprowadza Rzeczpospolitą magnactwo (rozpusta, chciwość, marnotrawstwo, prywata i pycha).
Hugo Kołłątaj Do Stanisława Małachowskiego... - to zbiór listów, będących sumą uwag nad ustrojem i kształtem Rzeczpospolitej. Propozycje reform w nich zawarte to między innymi: wzmocnienie władzy królewskiej, zniesienie liberum veto, reforma podatkowa, utworzenie dobrze wyposażonej armii. Kołłątaj zwrócił uwagę również na niewłaściwe traktowanie poddaństwa ludu w Rzeczpospolitej. Postuluje, aby wszyscy byli sobie równi, według prawa polskiego.
Franicszek Jezierski
Katechizm o tajemnicach rządu polskiego - to utwór stylem nawiązujący do piśmiennictwa religijnego celnie i złośliwie kompromitujący i wyszydzający anachronizmu ustroju polskiego