Efekty odległe

Efekty toksyczne pojawiające się po pewnym
okresie utajenia od zakończenia narażenia na dany
czynnik

Efekty odległe to między innymi

mutacje

nowotwory

wady wrodzone

śmierć zarodka lub płodu w

następstwie narażenia rodziców

Rakotwórczość

(Kancerogenność)

Właściwość czynnika chemicznego, fizycznego lub
biologicznego, warunkująca wywoływanie nowotworów u
ludzi lub zwierząt. W praktyce właściwość tę można
ustalić jedynie na podstawie udokumentowanej zależności
między narażeniem na dany czynnik a wzrostem częstości
występowania nowotworów u narażonych ludzi lub
zwierząt

Kancerogeneza

Proces przekształcania się komórek prawidłowych
w komórki nowotworowe wraz
z ich rozrostem prowadzącym do nowotworu

Kancerogen

(czynnik rakotwórczy)

Czynnik chemiczny, fizyczny lub biologiczny zdolny do
zwiększenia częstości występowania nowotworów

Etapy procesu kancerogenezy

inicjacja

promocja

Inicjacja

– powstają trwałe zmiany materiału

genetycznego komórki (mutacja DNA)

Promocja

– podziały zainicjowanej komórki i

powstanie guza nowotworowego

Kancerogen kompletny

Czynnik rakotwórczy, który może wywołać
zarówno inicjację jak i promocje

Podział kancerogenów

uwzględniający mechanizm

działania

czynniki genotoksyczne -

wywołują

choroby nowotworowe w następstwie
uszkodzeń materiału genetycznego (DNA)

czynniki epigenetyczne –

wywołują choroby

nowotworowe nie powodując uszkodzeń DNA

Czynniki genotoksyczne

kancerogeny bezpośrednie –

elektrofilowe

związki organiczne reagujące z DNA np.
etylenoimina

kancerogeny pośrednie (prekancerogeny) –

metabolity związków reagują z DNA np. chlorek

winylu, benzo[a]piren, 2-naftyloamina

Czynniki epigenetyczne

promotory –

niegenotoksyczne, nierakotwórcze.

Stosowane równocześnie lub po zakończeniu
narażenia na kancerogeny i prekancerogeny
zwiększają skutki ich działania np. fenol, sacharyna,
etanol, kwasy żółciowe

hormony –

zwykle niegenotoksyczne, zaburzają

równowagę hormonalną i różnicowanie, często

działają jako promotory np. estradiol,
dietylostilbestrol

czynniki immunosupresyjne –

zwykle

niegenotoksyczne, stymulują rozwój nowotworów
indukowanych przez wirusy, nowotworów
przeszczepionych lub ognisk przerzutowych np.
surowica antylimfocytarna

chemicznie obojętne ciała stałe –

dokładny

mechanizm nieznany, nowotwory (mięsaki) w tkance
łącznej w sąsiedztwie wszczepionego ciała obcego
np. płatki metalowej lub plastikowej folii, azbest

Metody pozwalające wykryć

właściwości rakotwórcze

czynników

badania epidemiologiczne

długoterminowe badania rakotwórczości

na zwierzętach

krótkoterminowe badania mutagenności

i genotoksyczności (badania potencjalnej
rakotwórczości)

Badania epidemiologiczne

Wykazanie zależności między narażeniem na badany
czynnik a wzrostem częstości nowotworów w populacji
narażonej w porównaniu z częstością i rodzajem
nowotworów w populacji referencyjnej z
uwzględnieniem wieku badanych, płci, czynników
zakłócających (palenie tytoniu, rodzaj diety, narażenie
na czynniki pozazawodowe)

Surowe ryzyko względne

(crude risk ratio)

Współczynnik umieralności w populacji
badanej

CRR =

Współczynnik umieralności w populacji
referencyjnej

Standaryzowany wskaźnik

umieralności

(standardized mortality ratio)

Rzeczywista liczba zgonów w populacji
badanej

SMR =

Oczekiwana liczba zgonów w populacji badanej na
podstawie współczynnika umieralności w populacji
ogólnej

Długoterminowe badania

rakotwórczości na zwierzętach

Polegają na trwający długi okres czasu (często przez całe
życie zwierząt) narażeniu na dany czynnik, a następnie
ustaleniu zależności między narażeniem, rodzajem,
częstością i lokalizacją nowotworów u tych zwierząt w
porównaniu z odpowiednio dobraną grupą zwierząt
kontrolnych

Krótkoterminowe badania

mutagenności i genotoksyczności

Badania potencjalnej rakotwórczości pozwalają wykryć
uszkodzenia DNA, mutacje genowe, aberracje
chromosomowe.

Prowadzone są z użyciem różnych modeli doświadczalnych
(in vitro lub in vivo) na różnych pod względem złożoności
biologicznej organizmach lub modelach komórkowych
(bakterie, grzyby, owady, ssaki, komórki hodowane in
vitro).

Łączna ocena rakotwórczości

Grupa 1 – Do grupy tej klasyfikowane są czynniki

jedynie wtedy, gdy istnieje wystarczający

dowód rakotwórczości u ludzi

Grupa 2 – Czynniki prawdopodobnie i przypuszczalnie

rakotwórcze dla ludzi

Grupa 2A – Czynniki prawodopobnie kancerogenne dla ludzi.

Do grupy tej klasyfikowane są czynniki wówczas,

gdy istniej ograniczony dowód kancerogenności u
ludzi i wystarczający dowód kancerogenności u
zwierząt doświadczalnych

Grupa 2B - Czynniki przypuszczalnie rakotwórcze dla

ludzi. Do grupy tej zalicza się zazwyczaj
czynnik, w stosunku do których istnieje
ograniczony dowód rakotwórczości u ludzi i
brak wystarczającego dowodu u zwierząt
doświadczalnych lub brak dowodu
rakotwórczości dla ludzi albo jest on
niewystarczający, ale istnieje wystarczający
dowód u zwierząt doświadczalnych

Grupa 3 - Czynniki nieklasyfikowalne pod względem

rakotwórczości dla ludzi

Grupa 4 - Czynniki prawdopodobnie nierakotwórcze dla

ludzi. Do grupy tej zalicza się czynniki, w
stosunku do których istnieją dowody
wskazujące na nierakotwórczość dla ludzi i
zwierząt doświadczalnych

Dane wskazujące na środowiskowe

uwarunkowania chorób

nowotworowych

zmienność geograficzna

zmiany w populacjach emigrantów

narażenie zawodowe

papierosy, alkohol, żywność

badania na zwierzętach

Standaryzowany wskaźnik umieralności z

powodu raka płuc u osób nienarażonych

lub narażonych zawodowo na azbest i

palących lub niepalących papierosy wg.

Hammonda i wsp. 1979

Narażenie

Współczynnik

Ryzyko

na azbest

umieralności

względne

Niepalący

-

11,3

1,0

+

58,4

5,17

Palący

-

122,6

10,85

+

601,6

53,24

Wpływ zawartości błonnika na częstość

nowotworów jelita grubego wywołanych

dimetylohydrazyną u szczurów

Odsetek zwierząt

Liczba guzów/zwierzę

z nowotworami okrężnicy

z nowotworami

Tłuszcz wołowy,
bez otrąb

68

1,9

Tłuszcz wołowy,
otręby

38

1,1

Olej kukurydziany,
bez otrąb

65

1,5

Olej kukurydziany,
otręby

43

1,6

Dimetylohydrazynę podawano szczurom w takich samych dawkach

Stężenia (ng/g) amin heterocyklicznych w produktach

spożywczych w zależności od czasu i temperatury

smażenia mięsa wołowego

1,4
4,1

21,5

0,15

1,9
6,0

< 0,1

0,25
0,9

4
6

10

PhIP

0,4
1,1
8,0

0,25

1,3
5,1

< 0,1

0,15

2,7

4
6

10

MelOx

0,15
0,25

1,8

0,1
0,45
0,85

< 0,1

0,1
1,5

4
6

10

IQ

230

o

C

190

o

C

150

o

C

Temperatura smażenia

na grilu

Czas smażenia

(min)

Amina

IQ – 2-amino-3-metyloimidazolo-4,5-chinolina
MelQ – 2-amino-3,4-dimetyloimidazolo-4-,5chinolina
PhIP – 2-amino-1-metylo-6-fenyloimidazolopirydyna

1996 – Rozporządzenie Ministra Zdrowia Opieki

Społecznej z dnia 11 września 1996 w sprawie
czynników rakotwórczych w środowisku pracy oraz
nadzoru nad stanem zdrowia pracowników
zawodowo narażonych na te czynniki; czynniki
rakotwórcze dla ludzi: 41 substancji i mieszanin
chemicznych, 1 czynnik fizyczny, 2 czynniki
biologiczne i 11 procesów produkcyjnych oraz
czynniki prawdopodobnie rakotwórcze dla ludzi:
47 substancji i mieszanin chemicznych i 1 proces
produkcyjny

Choroby zawodowe w Polsce w wybranych latach w okresie 1980-2004

(Sz

eszenia-D

ą

browska,2005)

Rok

Liczba przypadków

Współczynnik na 100 tys. zatrudnionych

ogółem

m

ęż

czy

ź

ni

kobiety

ogółem

m

ęż

czy

ź

ni

kobiety

1980

8305

5962

2343

66,8

84,2

43,9

1985

8626

5501

3125

70,3

79,6

58,3

1990

9326

5434

3892

77,4

82,3

71,4

1995

11320

6791

4529

117,0

133,1

99,0

2000

7339

3965

3374

73,9

77,0

70,3

2001

6007

3516

2491

63,2

72,1

53,8

2002

4915

2972

1943

53,6

63,5

43,3

2003

4365

2654

1711

46,6

54,5

38,0

2004

3790

2306

1484

41,0

47,7

33,6

Najcz

ę

stsze choroby zawodowe w Polsce w 2004 roku

wg jednostek chorobowych

(Sz

eszenia-D

ą

browska, 2005)

Choroby zawodowe

Liczba

przypadków

Współczynnik
na 100 tys.
zatrudn.

Ogółem

3790

41,0

Zatrucia ostre albo przewlekłe lub ich nast

ę

pstwa

92

1,0

Pylice płuc

754

8,1

Choroby opłucnej lub osierdzia wywołane pyłem azbestu

130

1,4

Przewlekłe choroby narz

ą

du głosu spowodowane

nadmiernym wysiłkiem głosowym

881

9,5

Nowotwory zło

ś

liwe powstałe w nast

ę

pstwie działania

czynników wyst

ę

puj

ą

cych w

ś

rodowisku pracy, uznanych

za rakotwórcze u ludzi

114

1,2

Obustronny trwały ubytek słuchu typu

ś

limakowego

spowodowany hałasem

506

5,5

Zespół wibracyjny

125

1,3

Choroby zaka

ź

ne lub paso

ż

ytnicze albo ich nast

ę

pstwa

541

5,8

ROZPORZĄDZENIE MINISTRA

ZDROWIA

1)

z dnia 1 grudnia 2004 r.

w sprawie substancji, preparatów,

czynników lub procesów

technologicznych o działaniu

rakotwórczym lub mutagennym w

środowisku pracy

(Dz. U. Nr 280, poz. 2771)