1
Czynniki rakotwórcze i mutagenne
2
2
wp
wp
ł
ł
yw czynnik
yw czynnik
ó
ó
w rakotw
w rakotw
ó
ó
rczych i mutagennych na
rczych i mutagennych na
organizm cz
organizm cz
ł
ł
owieka;
owieka;
klasyfikacja;
klasyfikacja;
pomiary st
pomiary st
ęż
ęż
e
e
ń
ń
substancji rakotw
substancji rakotw
ó
ó
rczych i mutagennych
rczych i mutagennych
w
w
ś
ś
rodowisku pracy, NDS i NDN;
rodowisku pracy, NDS i NDN;
nara
nara
ż
ż
one grupy zawodowe;
one grupy zawodowe;
regulacje prawne w Polsce;
regulacje prawne w Polsce;
badanie
badanie
genotoksyczno
genotoksyczno
ś
ś
ci
ci
.
.
2
Wpływ czynników rakotwórczych i
mutagennych na organizm człowieka
4
Mutageneza - jest procesem zmiany
struktury genu (mutacji).
3
6
DNA
transkrypcja
mRNA
translacja
białko
4
Typy mutagen
Typy mutagen
ó
ó
w
w
Biologiczne
Chemiczne
Fizyczne
8
Rodzaje mutacji:
Mutacje punktowe;
Aberracje chromosomowe strukturalne
(klastogeneza);
Aberracje chromosomowe liczbowe.
5
9
Substytucja (podstawienie) – pojedynczych
par zasad
Mutacje punktowe (genowe) konsekwencje
na poziomie DNA
tranzycje
transwersje
10
Mutacje punktowe (genowe) konsekwencje
na poziomie DNA
Mutacje indel - dodanie lub usunięcie jednej lub więcej
par zasad DNA prowadzi do mutacji zmiany fazy
odczytu (frameshift)
insercja (dodanie)
delecja (usunięcie)
6
11
Mutacje punktowe (genowe)
konsekwencje na poziomie białka
Mutacje
synonimowe
Mutacje zmieniające
sens
Mutacje non-
sensowne
CAU →CAC
CAG →UAG
Konserwatywne
Nie-konserwatywne
AAA →AGA
UUU →UCU
12
Powstają w następstwie złamań, delecji, wymian materiału
chromosomowego podczas cyklu komórkowego.
Aberracje chromosomowe strukturalne
Materiał chromosomowy kończy się w nieprawidłowym
miejscu na tym samym chromosomie lub innym, został
utracony, lub odwrotnie - jest obecny w nadmiarze
(amplifikacja)
7
13
Aberracje chromosomowe strukturalne
Aberracje chromatydowe:
Aberracje chromosomowe
14
Aberracje chromosomowe strukturalne
8
15
Aberracje chromosomowe liczbowe (genomowe)
Dotyczą zmian liczby chromosomów. Wyróżniamy
zmiany:
aneuploidlane - zwiększenie lub utrata jednego lub kilku
chromosomów;
poliploidalne – wzrost liczby zestawów chromosomów
16
Aberracje chromosomowe liczbowe (genomowe)
9
17
Mutacje są niebezpieczne dla organizmu w trzech
przypadkach:
dużej dawki czynnika mutagennego;
komórek rozrodczych;
kiedy mutacje rozpoczynają proces nowotworzenia.
18
Znaczenie biologiczne mutacji
Mutacje mogą powstać w komórkach
somatycznych i rozrodczych
Nowotwory
Efekty teratogenne
Spontaniczne poronienia
Przenoszone na potomstwo
Dominujące ujawniają się
natychmiast (śmierć,
choroby genetyczne, itd.)
Recesywne mogą ujawnić
się po wielu pokoleniach
10
19
Kancerogeny, czyli czynniki rakotwórcze to
liczne, rozpowszechnione w środowisku
czynniki, wywołujące w żywych organizmach
rozwój procesów nowotworowych, czyli
kancerogenezę.
20
Z punktu widzenia aktywności biologicznej związki
rakotwórcze dzielimy na:
genotoksyczne
genotoksyczne
:
:
kancerogeny bezpośrednie;
kancerogeny pośrednie (prekancerogeny);
epigenetyczne:
epigenetyczne:
hormony;
czynniki immunosupresyjne;
kokancerogeny;
promotory.
11
21
kategoria I - geny wzrostu komórek, geny proliferacji, czyli
kontroli podziałów komórkowych, geny odpowiedzialne za
strukturę syntetyzowanych białek, geny kontrolujące
długość życia komórki i decydujące o jej „programowanej
ś
mierci" czyli apoptozie;
kategoria II - mutacja protoonkogenów (czyli nieczynnych
genów) do aktywnych onkogenów, kierujących komórkę na
drogę procesu nowotworzenia;
kategoria III - utrata funkcji genów supresorowych
(antyonkogenów), których zadaniem jest zatrzymanie
rozpoczynającej się transformacji nowotworowej.
Kategorie genów, w których mutacja prowadzi do
transformacji nowotworowych:
22
Schemat procesu prowadzącego do utworzenia się nowotworu
12
23
Fazy powstawania nowotworu:
►
preinicjacja;
►
inicjacja;
►
promocja;
►
progresja;
►
ekspansja.
Zmiany nowotworowe mogą ujawnić się po upływie wielu lat od chwili pierwszego
narażenia na substancje chemiczne. Okres latencji może wynosić od 4 do 40 lat.
24
Umieralność na raka przy narażeniu zawodowym
na związki nieorganiczne
10-20
10
płuca
Pył azbestowy
4-10
43
Płuca
Związki chromu
10-20
2.2
Ręce, stopy
Związki arsenu
Czas
utajenia
[lata]
Wzrost
umieralności
Miejsce umiejscowienia
zmian nowotworowych
Substancja
rakotwórcza
13
Klasyfikacja czynników rakotwórczych i
mutagennych
26
Klasyfikacja czynników rakotwórczych wg. IARC:
Grupa 1.Czynniki rakotwórcze dla ludzi.
Grupa 2. Czynniki prawdopodobnie i przypuszczalnie
rakotwórcze dla ludzi
Grupa 2A.Czynniki prawdopodobnie rakotwórcze dla ludzi.
Grupa 2B.Czynniki przypuszczalnie rakotwórcze dla ludzi.
Grupa 3.Czynniki niesklasyfikowane pod względem
rakotwórczości dla ludzi.
Grupa 4.Czynniki prawdopodobnie nie rakotwórcze dla
ludzi.
14
27
Klasyfikacja czynników rakotwórczych
przyjęta w USA
Grupa A1. Czynniki o potwierdzonym działaniu rakotwórczym
na ludzi.
Grupa A2. Czynniki o podejrzanym działaniu rakotwórczym na
ludzi.
Grupa A3. Czynniki o udowodnionym działaniu rakotwórczym
na zwierzęta i nieznanym działaniu rakotwórczym na
ludzi.
Grupa A4. Czynniki nie klasyfikowane jako rakotwórcze u
ludzi.
Grupa A5. Czynniki nie podejrzane o działanie rakotwórcze u
ludzi.
28
Klasyfikacja czynników rakotwórczych w Polsce
*
Kategoria 1. Substancje o udowodnionym działaniu
rakotwórczym dla człowieka;
Kategoria 2. Substancje, które rozpatruje się jako
rakotwórcze dla człowieka;
Kategoria 3. Substancje o możliwym działaniu rakotwórczym
na człowieka.
T
R45
R49
Xn
R40
*
Zgodnie z
rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 2 września 2003 r. w sprawie kryteriów i
sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych (DzU nr 171, poz. 1666).
15
29
Substancje mutagenne podzielono również
ww. rozporządzeniu na trzy kategorie:
Kategoria 1 – substancje o udowodnionym działaniu
mutagennym na człowieka;
Kategoria 2 – substancje, które rozpatruje się jako
mutagenne dla człowieka;
Kategoria 3 – substancje o możliwym działaniu
mutagennym na człowieka.
T
R46
Xn
R68
Pomiar stężeń substancji rakotwórczych i
mutagennych w środowisku pracy, NDS i NDN
16
31
NDS (TLV, MAC, MAK)
– najwy
ż
sze
dopuszczalne st
ęż
enie
NDN
najwy
ż
sze dopuszczalne nat
ęż
enie
warto
ść ś
rednia wa
ż
ona – st
ęż
enie toksycznego
zwi
ą
zku chemicznego lub nat
ęż
enie inne
czynnika szkodliwego, którego oddziaływanie na
pracownika w ci
ą
gu 8-godzinnego dobowego i
przeci
ę
tnego tygodniowego wymiaru czasu pracy
okre
ś
lonego w Kodeksie Pracy, przez jego okres
aktywno
ś
ci zawodowej nie powinno spowodowa
ć
ujemnych zmian w jego stanie zdrowia, oraz w
stanie zdrowia jego przyszłych pokole
ń
.
32
najwy
ż
sze dopuszczalne st
ęż
enie
chwilowe (NDSCh)
- warto
ść ś
rednia
st
ęż
enia, które nie powinno spowodowa
ć
ujemnych zmian w stanie zdrowia
pracownika, je
ż
eli wyst
ę
puje w
ś
rodowisku
pracy nie dłu
ż
ej ni
ż
15 minut i nie cz
ęś
ciej
ni
ż
2 razy w czasie zmiany roboczej, w
odst
ę
pie czasu nie krótszym ni
ż
1 godzina;
najwy
ż
sze dopuszczalne st
ęż
enie
pułapowe (NDSP)
- warto
ść
st
ęż
enia, która
ze wzgl
ę
du na zagro
ż
enie zdrowia lub
ż
ycia
pracownika nie mo
ż
e by
ć
w
ś
rodowisku
pracy przekroczona w
ż
adnym momencie.
17
33
33
Wykaz czynników rakotwórczych i prawdopodobnie rakotwórczych
dla ludzi, dla których ustalono wartości dopuszczalnych stężeń w
ś
rodowisku pracy znajduje się w Rozporządzeniu Ministra Pracy i
Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie
najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników
szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (( Dz.U. Nr 217, poz.
1833, zmiana - Dz.U. Nr 212/2005 poz. 1769)).
Wartości NDS ustalono dla 27 substancji chemicznych o działaniu
rakotwórczym oraz dla 11 pyłów wykazujących takie działanie.
34
34
18
35
Poziomy dopuszczalne NDN określone
zostały w odpowiednich przepisach
dotyczących środowiska pracy
odpowiednio dla poszczególnych
czynników chemicznych i fizycznych.
Poziomy te służą między innymi do
określania czasu pracy i narażenia
pracownika na
czynniki szkodliwe
.
36
Ocena ryzyka zmian dziedzicznych, które u człowieka mogą być
wywołane przez napromienienie komórek rozrodczych,
prowadzące do powstania mutacji dominujących, recesywnych i
dziedziczonych w związku z płcią, obecnie oparta jest wyłącznie
na ekstrapolacji danych eksperymentalnych, uzyskanych z badań
na zwierzętach. Ocenia się, że współczynnik ryzyka wywołania
zmian dziedzicznych przez napromienienie jest w przybliżeniu o
rząd wielkości mniejszy niż ryzyka wywołania nowotworów
popromiennych (śmiertelnych i wyleczalnych)
– 0,4 * 10
-2
Sv
-1
.
Promieniowanie jonizujące
19
37
Promieniowanie nadfioletowe
Obowiązują następujące wartości NDN:
☼
najwyższe dopuszczalne napromienienie skuteczne Ns
promieniowaniem nadfioletowym oka i skóry w ciągu
dobowego wymiaru czasu pracy bez względu na długość jego
trwania wynosi 30 J/m
2
;
☼
w celu niedopuszczenia do powstania zaćmy UV,
dodatkowo ograniczono
całkowite nieselektywne
napromienienie Nc
oczu promieniowaniem pasma 315÷ 400
nm do wartości 10 000 J/m
2
w ciągu dobowego wymiaru
czasu pracy bez względu na długość jego trwania.
38
Częstotliwość pomiarów
(zgodnie z rozporządzeniem Ministra
Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 roku w sprawie badań i pomiarów
szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. Nr 73, poz. 644 i
645))
co najmniej raz na 3 miesiące
–
gdy przy ostatnio
przeprowadzonym badaniu lub pomiarze czynnika
rakotwórczego lub mutagennego
stwierdzono stężenie powyżej 0,5
wartości NDS.
co najmniej raz na 6 miesięcy
–
gdy przy ostatnio
przeprowadzonym badaniu lub pomiarze czynnika
rakotwórczego lub mutagennego
stwierdzono stężenie powyżej 0,1
do 0,5 wartości NDS.
w każdym przypadku wprowadzenia zmiany w warunkach
występowania tego czynnika.
20
39
39
Obserwacji lekarskich os
Obserwacji lekarskich os
ó
ó
b nara
b nara
ż
ż
onych na
onych na
dzia
dzia
ł
ł
anie trucizny w warunkach przemys
anie trucizny w warunkach przemys
ł
ł
owych;
owych;
Bada
Bada
ń
ń
przeprowadzonych na zwierz
przeprowadzonych na zwierz
ę
ę
tach
tach
do
do
ś
ś
wiadczalnych;
wiadczalnych;
Bada
Bada
ń
ń
epidemiologicznych, okre
epidemiologicznych, okre
ś
ś
laj
laj
ą
ą
cych
cych
zale
zale
ż
ż
no
no
ść
ść
miedzy wielko
miedzy wielko
ś
ś
ci
ci
ą
ą
i czasem trwania
i czasem trwania
nara
nara
ż
ż
enia zawodowego a skutkiem zdrowia.
enia zawodowego a skutkiem zdrowia.
Zasady ustalania dopuszczalnych poziomów narażenia
zawodowego zostały określone przez WHO w 19880 i
opierają się na wynikach :
40
40
Przyk
Przyk
ł
ł
adowy sprz
adowy sprz
ę
ę
t pomiarowy
t pomiarowy
Multimetr
napięcie stałe,
przemienne i złożone,
prąd stały i przemienny,
rezystancja niskonapięciowy
pomiar rezystancji,
test diod i ciągłości, pojemność
oraz częstotliwość
Analizator widma
21
41
41
Zastosowanie:
Projektowanie układów elektronicznych
Testowanie obwodów
Oscyloskop cyfrowy
42
42
22
43
43
MIERNIK STĘŻENIA BENZENU I SUMY LOTNYCH
SUBSTANCJI ORGANICZNYCH W POWIETRZU -
PHOTOVAC 2020ComboPRO
Wymiary:
dł. 22,8 cm, grub. 7,6 cm, szer. 10,8 cm
Waga:
860 g
Zakres pomiarowy:
Tryb pomiaru VOC: od 0,1 ppm do 100 ppm
i od 100 do 10.000 ppm (równoważnika izobutylenu)
Tryb pomiaru benzenu: od 10 do 40 ppm (równoważnika
izobutylenu)
44
W Polsce Międzyresortowa Komisja ds. NDS i
NDN przyjęła dla czynników rakotwórczych
akceptowalne poziomy ryzyka zawodowego zawarte
w granicach od 10
-3
do 10
-4
.
23
Regulacje prawne w Polsce
46
Najważniejszym aktem prawnym regulującym
kwestię omawianych czynników jest rozporządzenie
Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie
substancji, preparatów, czynników lub procesów
technologicznych o działaniu rakotwórczym lub
mutagennym w środowisku pracy (Dz.U. Nr 280, poz.
2771).
24
47
Wyżej wymienione rozporządzenie zawiera:
o
wykaz substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o
działaniu rakotwórczym lub mutagennym i sposób ich rejestrowania;
o
sposób prowadzenia rejestru prac, których wykonywanie powoduje
konieczność pozostawania z tymi czynnikami w kontakcie;
o
sposób prowadzenia rejestru pracowników zatrudnionych przy tych pracach;
o
wzory dokumentów dotyczących narażenia pracowników na te czynniki oraz
sposób przechowywania i przekazywania tych dokumentów do podmiotów
właściwych do rozpoznawania lub stwierdzania chorób zawodowych;
o
szczegółowe warunki ochrony pracowników przed zagrożeniami
spowodowanymi przez te czynniki;
o
warunki i sposób monitorowania stanu zdrowia pracowników narażonych na
działanie.
48
Fragment wykazu preparatów o działaniu rakotwórczym lub mutagennym
25
49
♦
Produkcja auraminy;
♦
Procesy technologiczne związane z narażeniem na
działanie WWA, obecnych w sadzy węglowej, smołach
węglowych i pakach węglowych;
♦
Procesy technologiczne związane z narażeniem na
działanie pyłów, dymów i aerozoli tworzących się
podczas rafinacji niklu i jego związków;
♦
Produkcja alkoholu izopropylowego metodą mocnych
kwasów;
♦
Prace związane z narażeniem na pył drewna twardego
(dąb i buk).
Procesy technologiczne, w których dochodzi do generowania
czynników rakotwórczych i mutagennych
50
Pracodawca prowadzi rejestr prac, który winien zawierać
następujące dane:
wykaz procesów technologicznych i prac, w których substancje, preparaty lub czynniki
rakotwórcze lub mutagenne są stosowane, produkowane lub występują jako zanieczyszczenia
bądź produkt uboczny oraz wykaz substancji, preparatów, i czynników rakotwórczych
lub mutagennych wraz z podaniem ilościowej wielkości produkcji lub stosowania
uzasadnienie konieczności stosowania substancji, preparatów,
czynników i procesów technologicznych o działaniu
rakotwórczym lub mutagennym, o których mowa w pkt 1
rodzaje podjętych środków i działań ograniczających poziom
narażenia
wykaz i opis stanowisk pracy, na których wyst
ę
puje nara
ż
enie na
substancje, preparaty lub czynniki rakotwórcze lub mutagenne
liczbę pracowników pracujących w narażeniu, w tym
liczbę kobiet
określenie rodzaju substancji, preparatów lub czynników powodujących
narażenie, rodzaj kontaktu, wielkość narażenia i czas jego trwania
26
51
Rejestr ten następnie:
Substancje rakotwórcze stosowane w Polsce podlegają zgłoszeniu do rejestru,
który prowadzi:
Rejestr ten powstaje na podstawie danych przekazanych przez pracodawcę
inspektorom sanitarnym.
Pracodawca
Państwowy Wojewódzki
Inspektor Sanitarny
Właściwy Okręgowy
Inspektor Pracy
52
Wzory dokumentów dotyczących narażenia pracowników na te czynniki
27
53
Wzory dokumentów dotyczących narażenia pracowników na te czynniki
54
Rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z
z 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich
pracowników, zakresie profilaktycznej opieki zdrowotnej nad
pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych dla celów
przewidzianych w Kodeksie Pracy (DzU. nr 69, poz. 332).
.
28
55
Wyżej wymienione rozporządzenie zawiera m.in..:
Zakres wstępnych, okresowych i kontrolnych badań
lekarskich pracowników;
Częstotliwość wykonywania badań okresowych;
Zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad
pracownikami.
56
Wskazówki metodyczne w sprawie przeprowadzenia badań profilaktycznych pracowników
narażonych na działanie czynników o udowodnionym działaniu rakotwórczym (R1) lub czynników
o wysoce prawdopodobnym działaniu rakotwórczym .
29
57
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dn. 28 lipca 2003 r.
w sprawie metod przeprowadzania badań właściwości
fizykochemicznych, toksyczności i etotoksyczności
substancji i preparatów chemicznych (Dz.U. Nr 232, poz.
2342 i 2343).
58
Wymieniono następujące metody oceny genotoksyczności
/mutagenności
ح
Ocena mutacji genowych (punktowych):
B.13/14. Test mutacji powrotnych na bakteriach;
B.15. Test mutacji genowych na komórkach Saccharomyces cerevisiae;
B.17. Test mutacji genowych na komórkach ssaków in vitro;
B.20. Badanie recesywnych mutacji letalnych związanych z płciąna
Drosophila melanogaster
B.24. Test plamkowy na myszach (mutacje komórek somatycznych in
vivo)
ح
Ocena aberracji chromosomowych:-B.10. Test aberracji
chromosomowych na komórkach ssaków invitro:
B.11. Test aberracji chromosomowych na szpiku kostnym ssaków in vivo;
B.12. Test mikrojądrowy na erytrocytach ssaków invivo;
B.22. Badanie dominujących mutacji letalnych na gryzoniach;
30
59
B.23. Badanie aberracji chromosomowych na spermatogoniach ssaków
B.25. Test dziedzicznych translokacji na myszach
ح
Ocena efektów genotoksycznych:
B.16. Test rekombinacji mitotycznych na komórkach Saccharomyces
cerevisiae;
B.18. Uszkodzenie i naprawa DNA. Nieplanowa Synteza DNA. Badanie na
komórkach ssaków invitro;
B.19. Test wymiany chromatyd siostrzanych in vitro;
B.39. Test nieplanowej syntezy DNA na komórkach wątroby ssaków in
vivo;
ح
Metod alternatywne do oceny potencjalnego
kancerogennego:
B.21. Badanie transformacji komórek ssaków in vitro.
Metody oceny
genotoksyczności/mutagenności
cd.
60
Dla kobiet w ciąży lub karmiących piersią oraz
młodocianych wzbronione są prace w narażeniu
na działanie czynników i procesów
technologicznych o działaniu rakotwórczym lub
mutagennym.
.
Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 r. w sprawie
wykazu prac wzbronionych kobietom (DzU. nr 114, póz. 545) oraz rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 21 grudnia 1991 r., w sprawie wykazu prac wzbronionych
młodocianym (DzU nr l, poz.1).
31
Narażone grupy zawodowe
62
•
zwi
ą
zki arsenu
•
produkty rozpadu
radonu
•
azbest
•
produkty rozpadu
radonu
•
zawarto
ść
w talku
włókien azbesto-
podobnych
•
płuco, skóra
•
płuco
•
płuco,
mi
ę
dzybłoniak,
opłucnej i
otrzewnej
•
płuco
•
płuco
•
wydobywanie
arsenu
•
wydobywanie rudy
ż
elaza (hematytu)
•
wydobywanie
azbestu
•
wydobywanie uranu
•
wydobywanie
mielenie talku
Górnictwo i
kopalnictwo
(2)
•
zwi
ą
zki arsenu,
•
promieniowanie
UV
•
płuco, skóra
•
skóra, warga
•
pracownicy rolni
stosuj
ą
cy
insektycydy
arsenowe
•
rybacy
Rolnictwo,
Le
ś
nictwo
rybołówstwo
(1)
Podejrzewany
czynnik
przyczynowy
Umiejscowienie
nowotworu /typ
Zawód/Proces
Przemysł (kod
wg ISIC)
32
63
•
BCME, CMME
•
monomer chlorku
•
winylu
•
nie określony
•
związki chromu
(VI)
•
benzydyna,2-
naftyloamina,
•
aminy
aromatyczne
w procesie
technologicznym
•
sole mocnych
kwasów
•
płuco (rak
owsianokomórkowy)
•
naczyniakomięsak
wątroby
zatoki nosowe
•
płuco, zatoki
nosowe
•
Pęcherz
•
pęcherz
•
pęcherz
•
pracownicy produkujący
i użytkownicy eteru bis
(chlorometylowego)
BCME) i eteru
chlorodimetylowego
(CMME)
•
produkcja chlorku
winylu
•
produkcja alkoholu
•
izopropylowego (metodą
mocnych kwasów)
produkcja barwników
chromianowych
•
produkujący i
użytkownicy barwników
•
produkcja auraminy
•
produkcja para-chloro
Chemiczny
(35)
Podejrzewany
czynnik
przyczynowy
Umiejscowienie
nowotworu /typ
Zawód/Proces
Przemysł
(kod wg ISIC)
64
•
azbest
•
płuco,
międzybłoniak
opłucnej i otrzewnej
•
produkcja materiałów
izolacyjnych (rur, płyt,
tkanin, odzieży, masek,
wyrobów azbestowo-
cementowych)
Azbestowy
(3699)
•
związki arsenu
•
płuco
•
produkcja i pakowanie
insektycydów
arsenowych
Pestycydów i
herbicydów
(3512)
•
pył drewna
•
zatoki nosowe
•
wytwórcy mebli
Drzewny i
wyrobów z
drzewa (
33)
•
pył skóry, benzen
•
zatoki nosowe
•
produkcja obuwia
Skórzany
(324)
Podejrzewany
czynnik
przyczynowy
Umiejscowienie
nowotworu /typ
Zawód/Proces
Przemysł (kod
wg ISIC)
33
65
•
benzen
•
aminy
aromatyczne
•
benzen
•
aminy aromatyczne
•
aminy aromatyczne
•
benzen
•
białaczka
•
pęcherz
•
białaczka
•
pęcherz
•
pęcherz
•
białaczka
•
produkcja gumy
•
kalandry,
•
wulkanizacja opon
•
konstrukcja opon
•
przygotowanie
mieszanek
•
produkcja
syntetycznego lateksu,
•
wulkanizacja opon,
•
operatorzy kalandrów,
•
produkcja kabli,
•
produkcja regeneratu
•
produkcja powłok
•
gumowych
Gumowy
(355)
Podejrzewany
czynnik
przyczynowy
Umiejscowienie
nowotworu /typ
Zawód/Proces
Przemysł
(kod wg ISIC)
66
•
WWA, frakcje
lotne, smoły,
•
związki arsenu
•
płuco, pęcherz,
•
płuco
•
produkcja aluminium
•
wytapianie miedzi,
Metalurgiczny
(37)
•
związki
chromu(VI),
•
związki
chromu(VI),
•
nieokreślony
związki niklu,
•
mgły kwasów,
•
nieorganicznych
•
płuco, zatoki
nosowe ,
•
płuco krtań
•
produkcja chromianów
chromowanie odlewanie
ż
elaza i stali rafinacja
niklu
Podejrzewany
czynnik
przyczynowy
Umiejscowieni
e
nowotworu /typ
Zawód/Proces
Przemysł
(kod wg
ISIC)
34
67
•
kadm i związki
kadmu
•
beryl i związki
berylu
•
płuco
•
produkcja i rafinacja
•
kadmu,
•
produkcja
•
akumulatorów niklowo-
kadmowych,
•
produkcja barwników
•
kadmowych,
•
produkcja stopu
kadmowego,
•
galwanizacja,
•
wytapiacze cynku,
•
lutowanie twarde i
•
mieszane składników
•
polichlorku winylu
•
rafinacja i obróbka
•
berylu, produkcja
Metalurgiczny
(37)
cd
Podejrzewany
czynnik
przyczynowy
Umiejscowienie
nowotworu /typ
Zawód/Proces
Przemysł
(kod wg ISIC)
68
•
benzo(a)piren
•
produkty
karbonizacji
•
płuco
•
płuco, pęcherz
•
pęcherz
•
pracownicy
koksowni
•
pracownicy gazowni
•
pracownicy
zatrudnieni przy
retorach gazowych
Gazownictwo (4)
•
azbest
•
płuco,
międzybłoniak
opłucnej i otrzewnej
•
Pracownicy stoczni,
doków, zakładów
produkujących
pojazdy silnikowe i
tabor kolejowy
Budowa okrętów,
produkcja
pojazdów
silnikowych i
taboru kolejowego
(385)
•
azbest
•
WWA
•
płuco,
międzybłoniak
opłucnej i otrzewnej
płuco
•
izolarze i zatrudnieni
przy otulaniu rur
dekarze, asfalciarze
Budownictwo (5)
Podejrzewany
czynnik
przyczynowy
Umiejscowienie
nowotworu /typ
Zawód/Proces
Przemysł (kod
wg ISIC)
35
69
•
promieniowanie
jonizujące nie
określony
•
skóra, białaczka
•
płuco
•
personel medyczny
(9331)
•
malarze
(budownictwo,
przemysł
motoryzacyjny i inni
użytkownicy)
Inne
Podejrzewany
czynnik
przyczynowy
Umiejscowienie
nowotworu /typ
Zawód/Proces
Przemysł (kod
wg ISIC)
70
70
Zatrudnienie w warunkach zagrożenia substancjami
chemicznymi w 2002 roku
36
71
71
Lista rakotwórczych i prawdopodobnie rakotwórczych substancji chemicznych,
mieszanin i procesów produkcyjnych wg liczby osób narażonych zawodowo w
Polsce w 2003 r. (uwzględniono czynniki, na które było narażonych powyżej 1000
osób).
Testy genotoksyczności/mutagenności
37
73
Schemat standardowego testu Ames’a (B13/14)
Płytka a – kontrola, płytki b, c, d –mutagen
w kolejno malejącym stężeniu.
74
B17. Test mutacji genowych na komórkach ssaków w in vitro - test
mutacji genu kinazy tymidynowej na mysich komórkach – MLA.
38
75
Prócz wymienionych w rozporządzeniu
testów można stosować:
Modele zwierząt transgenicznych:
–MutaMouse;
–Big Blue;
Test kometowy;
Testy na aneuploidię
–test mikrojądrowy in vitro;
–Modyfikacja FISH (Fluorescentinsitu Hyrbidization).
76
Elektroforeza pojedynczych jąder komórkowych
w żelu agarozowym (SCGE) - Test kometowy
39
77
Elektroforeza pojedynczych jąder komórkowych
w żelu agarozowym (SCGE) - Test kometowy
Skala Gedika
0 - N - brak uszkodzeń uszkodzenia - mniej niż 5% DNA w ogonie komety;
1- L - małe uszkodzenia 5% do 25% DNA w ogonie komety;
2-M - średnie uszkodzenia 20% do 40% DNA w ogonie komety;
3 - H - duże uszkodzenia 40% do 95% DNA w ogonie komety
4-T - całkowite uszkodzenia ponad 95% DNA w ogonie komety
78
Zestaw SOS-Chromotest
Inkubacja
Przygotowanie płytki
Pomiar spektrofotometryczny
Opracowanie wyników w
programie Mikrowin
40
79
Zestaw Muta-Chromo Plate
wykrywa aktywność mutagenną
analizowanych próbek. Stanowi 96-
płytkową wersję testu Ames’a.
80
Działania zmierzające do poprawy warunków pracy i
zmniejszenia narażenia zawodowego na czynniki rakotwórcze:
identyfikowanie i ocena wielkości narażenia;
ograniczanie kontaktu człowieka z czynnikami
kancerogennymi;
ocena wczesnych, przedklinicznych skutków
narażenia;
kontrola stanu zdrowia.
41
81
81
Ź
Ź
r
r
ó
ó
d
d
ł
ł
a:
a:
Se
Se
ń
ń
czuk
czuk
W.,
W.,
Tosykologia
Tosykologia
,
,
wyd
wyd
, Lekarskie PZWL, Warszawa 2005;
, Lekarskie PZWL, Warszawa 2005;
Piotrkowski J.K. (red.), Podstawy toksykologii, wyd. Naukowo
Piotrkowski J.K. (red.), Podstawy toksykologii, wyd. Naukowo
-
-
Techniczne,
Techniczne,
Warszawa , 2006.
Warszawa , 2006.
Manahan
Manahan
, Toksykologia
, Toksykologia
ś
ś
rodowiska, aspekty chemiczne i biochemiczne, wyd.
rodowiska, aspekty chemiczne i biochemiczne, wyd.
PWN, Warszawa, 2006.
PWN, Warszawa, 2006.
Walker H.H.,
Walker H.H.,
Hopkin
Hopkin
S.P.,
S.P.,
Sibly
Sibly
R.M.,
R.M.,
Peakall
Peakall
D.B., Podstawy
D.B., Podstawy
ekotoksykologii, wyd. PWN, Warszawa, 2002.
ekotoksykologii, wyd. PWN, Warszawa, 2002.
Zakrzewski S., Podstawy toksykologii
Zakrzewski S., Podstawy toksykologii
ś
ś
rodowiska, wyd. PWN, Warszawa,
rodowiska, wyd. PWN, Warszawa,
2000;
2000;
Tabor A., R
Tabor A., R
ą
ą
czka M., Pieczonka A., Zarz
czka M., Pieczonka A., Zarz
ą
ą
dzanie bhp, tom II, wyd. Politechnik
dzanie bhp, tom II, wyd. Politechnik
krakowska, Krak
krakowska, Krak
ó
ó
w, 2003;
w, 2003;
Stryer
Stryer
L., Biochemia, wyd. PWN, Warszawa, 2003
L., Biochemia, wyd. PWN, Warszawa, 2003
Turner P.C.,
Turner P.C.,
McLennan
McLennan
A.G.,
A.G.,
Bates
Bates
A.D.,
A.D.,
White
White
M.R.H., Biologia
M.R.H., Biologia
molekularna, wyd. PWN, 2004;
molekularna, wyd. PWN, 2004;
Centralny Instytut Ochrony pracy, http://
Centralny Instytut Ochrony pracy, http://
www.ciop.pl
www.ciop.pl
;
;
St
St
ę
ę
pnik
pnik
M., Dzia
M., Dzia
ł
ł
anie
anie
genotoksyczne
genotoksyczne
/mutagenne,
/mutagenne,
http://
http://
www.chemikalia.gov.pl
www.chemikalia.gov.pl
/
/
files
files
/2
/2
-
-
Dzia
Dzia
ł
ł
anie_genotoksyczne.pdf;
anie_genotoksyczne.pdf;
Brzuzan
Brzuzan
P., Wo
P., Wo
ź
ź
ny M.,
ny M.,
Ł
Ł
uczy
uczy
ń
ń
ski M.K., Toksykologia molekularna, wyd.
ski M.K., Toksykologia molekularna, wyd.
UMW, Olsztyn, 2007.
UMW, Olsztyn, 2007.
82
82
Wykona
Wykona
Wykona
Wykona
Wykona
Wykona
Wykona
Wykona
łłłł
łłłł
y:
y:
y:
y:
y:
y:
y:
y:
Dzi
Dzi
ę
ę
kujemy za uwag
kujemy za uwag
ę
ę