93
Danuta Wolska
Uniwersytet Pedagogiczny
w Krakowie
Postępy w terapii dziecka ze spektrum
autyzmu – analiza zmian w wybranych
obszarach rozwojowych
Życie codzienne dziecka z autyzmem jest niezwykle trudne z powodu zaburzonego
funkcjonowania w zakresie interakcji społecznych, komunikacji, wyobraźni i występo-
wania stereotypowych zachowań
1
. Dziecko usiłuje samo uporządkować chaos otacza-
jącego go świata, co często jest powodem występowania zachowań trudnych.
Praca z dzieckiem ze spektrum zaburzeń autystycznych jest szczególnie trudna
wtedy, gdy jego możliwości poznawcze są ograniczone z powodu niepełnosprawności
intelektualnej. Nauczyciele stają wtedy przed dylematem: Na co położyć szczególny
nacisk podczas planowania zajęć edukacyjno-terapeutycznych? Jak ten indywidual-
ny program dostosować by stał się on bardziej przewidywalny i bezpieczny dla au-
tystycznego dziecka? Czy zwiększona ilość oddziaływań stymulacyjnych spowoduje
pozytywne zmiany w funkcjonowaniu dziecka? Powyższe pytania stały się inspiracją
do podjęcia badań empirycznych, które pozwoliłyby uzyskać odpowiedź na powyższe
pytania.
Wraz z grupą studentów pedagogiki specjalnej przeprowadziłam wnikliwą diagno-
zę umiejętności funkcjonalnych 10 dzieci uczęszczających do zespołów rewalidacyjno-
wychowawczych w zespołach szkół specjalnych na terenie Krakowa.
Inwentarz PPAC Gunzburga
2
pozwolił uzyskać dane dotyczące funkcjonowania
dzieci w następujących obszarach: obsługiwanie siebie, komunikowanie się, uspołecz-
nienie i zajęcia (sprawność manualna i kontrola motoryki).Po konsultacji z nauczycie-
lem odpowiedzialnym za pracę w zespole rewalidacyjno-wychowawczym opracowano
dla każdego dziecka scenariusze spotkań terapeutycznych, realizowane 2 razy w tygo-
dniu, przez okres 3 miesięcy. Prowadzona terapia stała się elementem indywidualnego
programu edukacyjno-terapeutycznego realizowanego z dzieckiem w placówce.
Po 3 miesiącach intensywnych oddziaływań terapeutycznych skoncentrowanych
na uczeniu tych umiejętności, których uczniowie autystyczni nie opanowali podczas
wstępnej diagnozy osiągnięto następujące wyniki:
1
E. Pisula, Małe dziecko z autyzmem, diagnoza i terapia, GWP, Gdańsk 2005.
2
T. Witkowski, By podnieść poziom funkcjonowania osób z upośledzeniem umysłowym, FŚCEDS, Lublin
1997.
Danuta Wolska
94
Badana grupa uczniów ze spektrum autystycznym i niepełnosprawnością intelek-
tualną najlepiej wykonywała zadania z części dotyczącej OBSŁUGIWANIE SIEBIE.
Postępy odnotowane po 3-miesięcznej, intensywnej terapii były największe w zakresie
umiejętności związanych z jedzeniem.
Jedzenie
Umiejętność zaliczona
przed terapią
po terapii
Numer
zadania
Zadanie
L
%
L
%
38
Trze łyżką po talerzu i wkłada ją do ust by ją oblizać
9
90
10
100
57
Przygotowuje jakiś stały pokarm (obiera, rozwija),
gdy on tego wymaga.
1
10
5
50
58
Używa łyżki choć może rozlać trochę pokarmu
8
80
10
100
76
Trzyma filiżankę i pije z niej samodzielnie, nie
rozlewając
2
20
5
50
77
Je bez pomocy.
3
30
6
60
106
Używa widelca bez trudności (pokarm powinien być
pokrojony i przygotowany).
1
10
5
50
107
Jest zdolne przyjmować napoje samodzielnie, bez
pomocy.
2
20
5
50
Wszystkie dzieci objęte terapią nie miały problemów ze spożywaniem posiłków. Dobrze
ssały i rozpoznawały pokarm, potrafiły składać usta na przyjęcie pokarmu oraz jeść półstałe
pokarmy z łyżki, posługiwały się palcami, żuły biszkopty i lekkie ciasteczka. Tylko jeden
uczeń używał widelca, dwóch zaś trzymało filiżankę samodzielnie i piło nie rozlewając.
Po terapii odnotowano największe postępy w zakresie umiejętności związanych z przy-
gotowaniem prostych pokarmów i w rozwoju umiejętności samodzielnego picia i jedzenia.
Czworo dzieci opanowało umiejętność posługiwania się nożem, troje nie potrzebuje już
pomocy przy jedzeniu. Rodzice na bieżąco informowani byli o sukcesach swoich dzieci,
mimo to, część dzieci objętych badaniami w domu nadal jest przez nich karmiona.
Poruszanie się
Umiejętność zaliczona
przed terapią
po terapii
Numer
zadania
Zadanie
L
%
L
%
59
Potrafi zdobyć przedmioty, które pragnie mieć.
8
80
10
100
78
Wchodzi po schodach stawiając obydwie nogi
na każdym stopniu.
9
90
10
100
79
Schodzi ze schodów stawiając obydwie nogi
na każdym stopniu.
9
90
10
100
109
Ciągnie lub pcha większe przedmioty.
8
80
9
90
Dzieci doskonale sobie radziły sobie z zadaniami dotyczącymi poruszania się.
Wszystkie utrzymywały głowę w równowadze, siedziały i chodziły samodzielnie lub
z pomocą, schylały się w dół, biegały. Podczas prowadzenia zajęć terapeutycznych pro-
ponowano im wiele aktywności z tego zakresu. Dzięki temu dzieci miały możliwość
Postępy w terapii dziecka ze spektrum autyzmu – analiza zmian w wybranych obszarach rozwojowych
95
osiągania sukcesu, a terapeuci w krótkim czasie z kolejnymi dziećmi zdobywali nowe
umiejętności w zakresie wchodzenia czy schodzenia po schodach, ciągnięcia i pchania
większych przedmiotów oraz zdobywania przedmiotów, które pragnęły mieć.
Toaleta i mycie się
Umiejętność zaliczona
przed terapią po terapii
Numer
zadania
Zadanie
L
%
L
%
41
Na ogół regularnie załatwia swoje potrzeby fizjologiczne
8
80
8
80
61
Ma ustalone pewne regularności w ciągu dnia i oczekuje
odpowiedniej chwili, by pójść do toalety.
8
80
9
90
62
Sygnalizuje, gdy jest mokre lub brudne.
6
60
6
60
80
Kontroluje oddawanie moczu w ciągu dnia, lecz musi
chodzić dość często.
2
20
1
10
81
Wyćwiczony w sprawach toalety z przypadkowymi
odstępami.
8
80
9
90
110
Mówi, że chce iść do toalety albo idzie samo.
1
10
10
10
111
Siada na normalnym sedesie.
8
80
10
100
112
Potrzeby toaletowe załatwia samodzielnie z wyjątkiem
wycierania się.
8
80
9
90
113
Wyciera (suszy) ręce dokładnie i bez pomocy.
3
30
5
50
W grupie dzieci objętej badaniami wszystkie dzieci na ogół regularnie załatwiają
potrzeby fizjologiczne. Z niewielkimi wyjątkami dzieci są w stanie samodzielnie sko-
rzystać z toalety, jednak czynności te wykonywane są na wyraźne polecenie nauczyciela
i nie zmieniło się wiele nawet po intensywnie prowadzonej terapii. Sporym proble-
mem okazało się mycie rąk i wycieranie dłoni po skorzystaniu z toalety. Mimo ćwiczeń
z tego zakresu tylko połowa badanych opanowała ta umiejętność, lecz wykonuje ją
tylko wtedy, gdy ktoś im o tym przypomina.
Ubieranie się
Umiejętność zaliczona
przed terapią
po terapii
Numer
zadania
zadanie
L
%
L
%
63
Wyciąga ramiona lub nogi, kiedy jest ubierane.
8
80
9
90
82
Pomaga przy ubieraniu go.
8
80
9
90
83
Ściąga skarpety.
6
60
7
70
114
Zdejmuje i nakłada proste części ubrania.
6
60
8
80
115
Rozpina w razie potrzeby guziki.
0
0
0
0
Umiejętności samoobsługowe badana grupa dzieci ze spektrum autyzmu i niepeł-
nosprawnością intelektualną opanowała dobrze i w wyniku intensywnej terapii udało
się wypracować u nich pozytywne zmiany. Wszystkie badane dzieci podczas ubierania
współpracowały biernie. Nie wykazywały spontanicznej chęci wykonywania czynności
związanych z ubieraniem, nawet wtedy, gdy wiązało się to z przyjemnością – wyjście
Danuta Wolska
96
na spacer, na zakupy. Nie odczuwały potrzeby nakładania czapki czy rękawiczek, gdy
było zimno. Trudne okazało się zdejmowanie skarpet – po terapii tylko jedno dziecko
opanowało tą umiejętność. U dwojga dzieci udało się wypracować umiejętność zdej-
mowania i nakładania prostych części ubrania. Sporym problemem okazało się rozpi-
nanie guzików – żadne z dzieci nie nabyło takiej umiejętności.
Komunikowanie się
Umiejętność zaliczona
przed terapią po terapii
Numer
zadania
Zadanie
L
%
L
%
25
Wymawia dwie sylaby; ma-ma, ta-ta, ba-ba (gaworzy, adept.)
8
80
8
80
43
Jedno wyraźne słowo.
8
80
8
80
44
Trzy do czterech wyraźnych słów.
6
60
6
60
64
Początki żargonu – wiele sensownych słów
2
20
2
20
65
Dwadzieścia pojedynczych słów.
2
20
2
20
84
Kombinacje dwu słów.
6
60
6
60
85
Zdania trzywyrazowe.
2
20
2
20
86
Wymawia: moje, mój.
6
60
6
60
87
Mówi o sobie własnym imieniem.
2
20
3
30
88
Używa nazw najbliższych przedmiotów.
4
40
4
40
116
Często pyta; „Co to jest?”
0
0
0
0
117
Mówi o sobie „ja”.
2
20
2
20
118
Stawia pytanie: „Dlaczego” ?
0
0
0
0
119
Uczucia, pragnienia, potrzeby wyraża słowami.
1
10
1
10
120
Opowiada zwięźle o zdarzeniach.
0
0
0
0
121
Podaje na żądanie swoje imię i nazwisko.
2
20
4
40
8
Kieruje wzrok w stronę dźwięku.
8
80
9
90
9
Odwraca głowę w stronę dźwięku.
6
60
8
80
28
Naśladuje zasłyszane dźwięki.
4
40
5
50
29
Reaguje na „nie”.
6
60
6
60
45
Podaje na żądanie trzymany przedmiot.
6
60
6
60
46
Reaguje na pytanie, np. „Gdzie Twoje ubranie”?, gdy przed-
miot jest w zasięgu.
2
20
4
40
66
Reaguje na polecenie: chodź tutaj.
5
50
6
60
67
Słucha uderzeń rytmicznych jest zainteresowane powtarzają-
cymi się dźwiękami
8
80
9
90
89
Wykonuje proste polecenia.
6
60
8
80
90
Słucha prostych opowiadań.
2
20
2
20
91
Rozumie układy słów zawierające: na, w, do, za, pod, nad,
przed, naprzeciw, na wierzchu, na dole.
1
10
1
10
92
Potrafi poprawnie dostrzegać różnice pomiędzy „jeden” i „wie-
le” rzeczy.
0
0
1
10
122
Słucha dłuższych i bardziej zróżnicowanych historyjek.
0
0
0
0
123
Słucha i sprawia wrażenie, że rozumie.
0
0
0
0
124
Przynosi na żądanie jedną lub dwie rzeczy (np. „Daj mi dwie
książki.”).
2
20
2
20
Postępy w terapii dziecka ze spektrum autyzmu – analiza zmian w wybranych obszarach rozwojowych
97
Badania epidemiologiczne wykazują, że połowa populacji osób autystycznych nie
mówi bądź nie komunikuje się w sposób zrozumiany z punktu widzenia społecznej
konwencji
3
. Potwierdziły to wyniki prezentowanych badań. Hałasowanie, krzyczenie,
głuszenie, wydawanie zwielokrotnionych dźwięków „mmmmmm” i „sssssss”, sylabi-
zowanie „iiiiii”, „aaaaaa” to czynności, które opanowało każde z dzieci. Wszyscy ba-
dani posiadali umiejętność śledzenia przedmiotu wzrokiem i reagowania na muzykę
oraz rozglądania się. Spośród badanych 80% wymawiało dwie sylaby: ma-ma, ta-ta,
i wypowiadało jedno wyraźne słowo oraz kierowało wzrok w stronę dźwięku. Sześcioro
z badanych dzieci wymawiało trzy do czterech wyraźnych słów i kombinacje dwu słów,
mówiło „moje”, „mój”,reagowało na „nie”, podawało na żądanie trzymany przedmiot
i wykonywało proste polecenia oraz odwracało głowę w stronę dźwięku. W ciągu in-
tensywnej 3 miesięcznej terapii udało się tylko uzyskać pozytywne zmiany w percepcji
wzrokowej i reakcji na proste polecenia. Pozostałe umiejętności w zakresie komunika-
cji pozostały na niezmienionym poziomie.
Badani nie nabyli umiejętności zwięzłego opowiadania o zdarzeniach, nadal nie
dostrzegają różnicy między „jeden” i „wiele” rzeczy, nie wykazują umiejętności słu-
chania dłuższych i bardziej zróżnicowanych historyjek oraz nie są w stanie przynieść
jednej bądź większej ilości rzeczy, gdy się ich o to poprosi. Warto pamiętać, że każde
z dzieci ma zapewnione w placówce zajęcia logopedyczne, tak więc działania stymulu-
jące rozwój mowy są bardzo intensywne.
Garfin i Lord
4
uważają, że dzieci autystyczne są „podwójnie” upośledzone w za-
kresie mowy. Z jednej strony rozwój językowy jest u nich opóźniony, a z drugiej na-
tomiast mają one istotne problemy z wykorzystaniem posiadanych umiejętności ko-
munikowania się. Minczakiewicz
5
zwraca uwagę, że u dzieci autystycznych dominują
gesty proste, instrumentalne, służące zakończeniu lub uniknięciu rekcji. Przejawiają
one zachowania, którym towarzyszą niezamierzone ruchy głowy i ramion, poruszanie
szczękami, kręcenie głową, a także jęczenie, zgrzytanie zębami, wycie. Podczas prowa-
dzonej terapii w badanej grupie odnotowano podobne zachowania.
Ponieważ żadne dziecko nie miało prawidłowo rozwiniętych zdolności komunikacji
werbalnej porozumiewanie oparto na sposobach komunikacji wypracowanych w dro-
dze wcześniejszych oddziaływań terapeutycznych: symbole PCS, piktogramy, krótkie
jasne komunikaty wspierane gestami naturalnymi, wskazywaniem lub przedmiotami.
Uspołecznienie
Umiejętność zaliczona
przed terapią po terapii
Numer
zadania
Zadanie
L
%
L
%
10
Wyraża skupienie, uwagę.
1
10
1
10
11
Wyciąga ręce, uśmiecha się, reaguje głosem.
5
50
6
60
12
Kręci się i wierci dostrzegając inna osobę.
6
60
8
80
3
L. Bobkowicz-Lenartowska, Autyzm dziecięcy, zagadnienia diagnozy terapii, OW Impuls, Kraków
2000.
4
E. Pisula, Autyzm u dzieci. Diagnoza, klasyfikacja, etiologia, PWN, Warszawa 2000.
5
E. Minczakiewicz, Przykłady rozwoju mowy dzieci autystycznych, [w:] Kruk-Lasocka J. (red.), Z pro-
blematyki autyzmu, Wyd. UW, Wrocław 1994.
Danuta Wolska
98
Uspołecznienie
Umiejętność zaliczona
przed terapią po terapii
Numer
zadania
Zadanie
L
%
L
%
13
Rozpoznaje najbliższe osoby.
7
70
7
70
30
Wykazuje zainteresowanie obcymi śledząc ich ruchy.
6
60
6
60
31
Odpowiada na ekspresję twarzy, np. uśmiechem.
4
40
5
50
47
Bawi się klaszcząc w ręce.
8
80
10
100
48
Zwraca na siebie uwagę robiąc hałas.
8
80
8
80
49
Oczekuje aprobaty starszych za dobre zachowanie.
6
60
6
60
50
Stara się innych rozśmieszać.
2
20
2
20
51
Okazuje uczucia.
5
50
6
60
68
Przegląda się w lustrze z zainteresowaniem.
2
20
5
50
69
Posiadane rzeczy uważa za własne.
2
20
2
20
70
Pokazuje przedmioty i daje innym.
4
40
6
60
71
Macha ręką na pożegnanie.
8
80
9
90
93
Bawi się z innymi, ale jeszcze nie współdziała.
4
40
4
40
94
Umie się liczyć z pragnieniami innych.
1
10
1
10
95
Bierze i niesie coś na żądanie.
4
40
6
60
96
Jest zadowolone, gdy ogląda obrazki w książce.
5
50
5
50
125
Wyczekuje na swój moment i włącza się na czas.
1
10
1
10
126
Pomaga w zajęciach domowych, np. ściera ze stołu,
zamiata.
2
20
4
40
Poziom uspołecznienia badanej grupy dzieci z autyzmem i niepełnosprawno-
ścią intelektualną jest na niskim poziomie. Tylko jedno dziecko potrafiło skupić
uwagę, liczyło się z pragnieniami innych, umiało uczestniczyć czynnie w pro-
ponowanych mu aktywnościach włączając się w odpowiednim momencie. Ani
w wyniku intensywnej terapii ani podczas realizacji indywidualnych programów
edukacyjno-terapeutycznych w placówce nie udało się tych umiejętności rozwinąć
u żadnego z badanych dzieci. Także terapia w zakresie pozostałych umiejętno-
ści z zakresu uspołecznienia nie przyniosła wielu pozytywnych zmian. Udało się
jedynie osiągnąć postępy w pokazywaniu przedmiotów i podawaniu ich innym,
wypracowano u 3 dzieci umiejętność przyglądania się w lustrze z zainteresowa-
niem. Dwoje dzieci włączono w pomoc przy zajęciach domowych (nadal robią
to niechętnie).
Ośmioro z badanych dzieci zwracało uwagę na siebie robiąc hałas, bawiło się
klaszcząc w dłonie i machało ręką na pożegnanie. Zadanie „posiadane rzeczy uwa-
ża za własne” zaliczono tylko dwójce dzieci, gdyż dotyczyło to wszystkich posiada-
nych przedmiotów. W pozostałej grupie silne poczucie własności ukierunkowane
było jedynie na przedmioty używane przez nich do aktywności autostymulacyj-
nych.
Postępy w terapii dziecka ze spektrum autyzmu – analiza zmian w wybranych obszarach rozwojowych
99
Zajęcia
Sprawność manualna (ruchy palców)
Umiejętność zaliczona
przed terapią po terapii
Numer
zadania
Zadanie
L
%
L
%
52
Bazgrze ołówkiem lub kredkami.
6
60
8
80
72
Spontanicznie maże kredkami albo ołówkiem.
4
40
6
60
97
Potrafi nawlec większe korale.
6
60
8
80
98
Potrafi np. odkręcić nakrętkę z butelki, zdjąć pokrywkę,
przekręcić gałkę w drzwiach.
6
60
8
80
99
Potrafi przelać wodę z jednego naczynia do drugiego.
4
40
6
60
127
Potrafi nożycami ciąć papier.
4
40
6
60
128
Może z powodzeniem trzymać przedmioty łatwe
do stłuczenia, np. szklankę.
4
40
6
60
Wszyscy badani potrafili trzymać przedmioty przez krótką chwilę, przekładali je
z jednej ręki do drugiej, brali małe przedmioty i obracali je w palcach, układali pirami-
dę z klocków, wkładali rękę do naczynia i chwytali znajdujące się w nim przedmioty.
W placówce duży nacisk położony jest na rozwijanie małej motoryki – dzieci dobrze
radzą sobie z zadaniami z tego zakresu. Zwiększenie intensywności ćwiczeń w tym
obszarze przyniosło efekty: wzrosła ilość dzieci posługujących się nożyczkami, odkrę-
cających nakrętki, próbujących podjąć zadania typu „kartka – ołówek”.
Zręczność
Umiejętność zaliczona
przed terapią po terapii
Numer
zadania
Zadanie
L
%
L
%
54
Patrzy w stronę przedmiotu, który spadł i śledzi dokąd się
potoczył.
6
60
6
60
55
Ustawia w pewnym porządku dwa lub więcej sześcianów
albo klocków.
6
60
8
80
102
Otwiera drzwi z zamkiem automatycznym.
3
30
3
30
105
Otwiera i zamyka pudełko z pokrywką
3
30
3
30
129
Zeskakuje obydwiema stopami z najniższego schodka.
8
80
9
90
130
Utrzymuje się na jednej nodze przez krótki czas.
6
60
7
70
Zadania z kategorii „zręczność” dzieci ze spektrum autyzmu i upośledzeniem umy-
słowym realizowały w dużym zakresie. Wszystkie manipulowały przedmiotami, pod-
nosiły je z podłogi, sięgały po nie lub rzucały, potrafiły kopnąć piłkę nie tracąc przy
tym równowagi. Niektóre zadania, ze względu na specyfikę zaburzeń autystycznych
nie były wzmacniane – rzucanie przedmiotem, siadanie na stole, skakanie na dwóch
nogach, stanie na krześle (potrafili je wykonać wszyscy badani). Mniej radzili sobie
z zadaniami manipulacyjnymi – otwieranie drzwi z zamkiem automatycznym czy
otwieranie pudełka z pokrywką.
Danuta Wolska
100
Zwiększenie intensywności działań terapeutycznych z grupą 10 dzieci z autyzmem
i głębszymi deficytami intelektualnymi pozwoliło osiągnąć pozytywne zmiany w tych
obszarach, w których funkcjonowali oni najlepiej. Dotyczyło to umiejętności samoob-
sługowych związanych z jedzeniem, poruszaniem się, toaletą i myciem oraz ubieraniem
się. Najmniejsze postępy osiągnięto w zakresie komunikowania się i uspołecznienia.
Prowadzący zajęcia terapeutyczne musieli wykazać się ogromną inwencją i różnorod-
nością proponowanych aktywności, by dotrzeć do poszczególnych dzieci. To co spraw-
dzało się w stosunku do jednego dziecka nie przynosiło efektów w pracy z jego kolegą.
Po raz kolejny wszyscy, którzy prowadzili zajęcia terapeutyczne doświadczyli tego,
jak ważna jest zasada indywidualizacji. Każde dziecko jest inne, każde potrzebuje innej
metody pracy, innego czasu pracy oraz dużo wytrwałości i zdecydowania w prowa-
dzeniu terapii
6
. Gdy odkryjemy odpowiednią metodę pracy z dzieckiem i wykażemy
się cierpliwością to dostrzeżemy efekty naszej pracy, które będą wspólnym sukcesem:
dziecka, jego rodziny i terapeuty.
Bibliografia
1. Bobkowicz-Lenartowska L., Autyzm dziecięcy, zagadnienia diagnozy terapii, OW
Impuls, Kraków 2000.
2. Minczakiewicz E., Przykłady rozwoju mowy dzieci autystycznych, [w:] Kruk-Lasocka
J. (red.), Z problematyki autyzmu, Wyd. UW, Wrocław 1994.
3. Olechnowicz H., Wokół autyzmu. Fakty, skojarzeni, refleksje, WSiP, Warszawa 2004.
4. Pisula E., Autyzm u dzieci. Diagnoza, klasyfikacja, etiologia, PWN, Warszawa 2000.
5. Pisula E., Małe dziecko z autyzmem, diagnoza i terapia, GWP, Gdańsk 2005.
6. Witkowski T., By podnieść poziom funkcjonowania osób z upośledzeniem umysłowym,
FŚCEDS, Lublin 1997.
6
H. Olechnowicz, Wokół autyzmu. Fakty, skojarzeni, refleksje, WSiP, Warszawa 2004.