93

Danuta Wolska

Uniwersytet Pedagogiczny

w Krakowie

Postępy w terapii dziecka ze spektrum

autyzmu – analiza zmian w wybranych

obszarach rozwojowych

Życie codzienne dziecka z autyzmem jest niezwykle trudne z powodu zaburzonego

funkcjonowania w zakresie interakcji społecznych, komunikacji, wyobraźni i występo-

wania stereotypowych zachowań

1

. Dziecko usiłuje samo uporządkować chaos otacza-

jącego go świata, co często jest powodem występowania zachowań trudnych.

Praca z dzieckiem ze spektrum zaburzeń autystycznych jest szczególnie trudna

wtedy, gdy jego możliwości poznawcze są ograniczone z powodu niepełnosprawności

intelektualnej. Nauczyciele stają wtedy przed dylematem: Na co położyć szczególny

nacisk podczas planowania zajęć edukacyjno-terapeutycznych? Jak ten indywidual-

ny program dostosować by stał się on bardziej przewidywalny i bezpieczny dla au-

tystycznego dziecka? Czy zwiększona ilość oddziaływań stymulacyjnych spowoduje

pozytywne zmiany w funkcjonowaniu dziecka? Powyższe pytania stały się inspiracją

do podjęcia badań empirycznych, które pozwoliłyby uzyskać odpowiedź na powyższe

pytania.

Wraz z grupą studentów pedagogiki specjalnej przeprowadziłam wnikliwą diagno-

zę umiejętności funkcjonalnych 10 dzieci uczęszczających do zespołów rewalidacyjno-

wychowawczych w zespołach szkół specjalnych na terenie Krakowa.

Inwentarz PPAC Gunzburga

2

pozwolił uzyskać dane dotyczące funkcjonowania

dzieci w następujących obszarach: obsługiwanie siebie, komunikowanie się, uspołecz-

nienie i zajęcia (sprawność manualna i kontrola motoryki).Po konsultacji z nauczycie-

lem odpowiedzialnym za pracę w zespole rewalidacyjno-wychowawczym opracowano

dla każdego dziecka scenariusze spotkań terapeutycznych, realizowane 2 razy w tygo-

dniu, przez okres 3 miesięcy. Prowadzona terapia stała się elementem indywidualnego

programu edukacyjno-terapeutycznego realizowanego z dzieckiem w placówce.

Po  3 miesiącach intensywnych oddziaływań terapeutycznych skoncentrowanych

na uczeniu tych umiejętności, których uczniowie autystyczni nie opanowali podczas

wstępnej diagnozy osiągnięto następujące wyniki:

1

E. Pisula, Małe dziecko z autyzmem, diagnoza i terapia, GWP, Gdańsk 2005.

2

T. Witkowski, By podnieść poziom funkcjonowania osób z upośledzeniem umysłowym, FŚCEDS, Lublin

1997.

Danuta Wolska

94

Badana grupa uczniów ze spektrum autystycznym i niepełnosprawnością intelek-

tualną najlepiej wykonywała zadania z części dotyczącej OBSŁUGIWANIE SIEBIE.

Postępy odnotowane po 3-miesięcznej, intensywnej terapii były największe w zakresie

umiejętności związanych z jedzeniem.

Jedzenie

Umiejętność zaliczona

przed terapią

po terapii

Numer

zadania

Zadanie

L

%

L

%

38

Trze łyżką po talerzu i wkłada ją do ust by ją oblizać

9

90

10

100

57

Przygotowuje jakiś stały pokarm (obiera, rozwija),

gdy on tego wymaga.

1

10

5

50

58

Używa łyżki choć może rozlać trochę pokarmu

8

80

10

100

76

Trzyma filiżankę i pije z niej samodzielnie, nie

rozlewając

2

20

5

50

77

Je bez pomocy.

3

30

6

60

106

Używa widelca bez trudności (pokarm powinien być

pokrojony i przygotowany).

1

10

5

50

107

Jest zdolne przyjmować napoje samodzielnie, bez

pomocy.

2

20

5

50

Wszystkie dzieci objęte terapią nie miały problemów ze spożywaniem posiłków. Dobrze

ssały i rozpoznawały pokarm, potrafiły składać usta na przyjęcie pokarmu oraz jeść półstałe

pokarmy z łyżki, posługiwały się palcami, żuły biszkopty i lekkie ciasteczka. Tylko jeden

uczeń używał widelca, dwóch zaś trzymało filiżankę samodzielnie i piło nie rozlewając.

Po terapii odnotowano największe postępy w zakresie umiejętności związanych z przy-

gotowaniem prostych pokarmów i w rozwoju umiejętności samodzielnego picia i jedzenia.

Czworo dzieci opanowało umiejętność posługiwania się nożem, troje nie potrzebuje już

pomocy przy jedzeniu. Rodzice na bieżąco informowani byli o sukcesach swoich dzieci,

mimo to, część dzieci objętych badaniami w domu nadal jest przez nich karmiona.

Poruszanie się

Umiejętność zaliczona

przed terapią

po terapii

Numer

zadania

Zadanie

L

%

L

%

59

Potrafi zdobyć przedmioty, które pragnie mieć.

8

80

10

100

78

Wchodzi po schodach stawiając obydwie nogi

na każdym stopniu.

9

90

10

100

79

Schodzi ze schodów stawiając obydwie nogi

na każdym stopniu.

9

90

10

100

109

Ciągnie lub pcha większe przedmioty.

8

80

9

90

Dzieci doskonale sobie radziły sobie z  zadaniami dotyczącymi poruszania się.

Wszystkie utrzymywały głowę w równowadze, siedziały i chodziły samodzielnie lub

z pomocą, schylały się w dół, biegały. Podczas prowadzenia zajęć terapeutycznych pro-

ponowano im wiele aktywności z tego zakresu. Dzięki temu dzieci miały możliwość

Postępy w terapii dziecka ze spektrum autyzmu – analiza zmian w wybranych obszarach rozwojowych

95

osiągania sukcesu, a terapeuci w krótkim czasie z kolejnymi dziećmi zdobywali nowe

umiejętności w zakresie wchodzenia czy schodzenia po schodach, ciągnięcia i pchania

większych przedmiotów oraz zdobywania przedmiotów, które pragnęły mieć.

Toaleta i mycie się

Umiejętność zaliczona

przed terapią po terapii

Numer

zadania

Zadanie

L

%

L

%

41

Na ogół regularnie załatwia swoje potrzeby fizjologiczne

8

80

8

80

61

Ma ustalone pewne regularności w ciągu dnia i oczekuje

odpowiedniej chwili, by pójść do toalety.

8

80

9

90

62

Sygnalizuje, gdy jest mokre lub brudne.

6

60

6

60

80

Kontroluje oddawanie moczu w ciągu dnia, lecz musi

chodzić dość często.

2

20

1

10

81

Wyćwiczony w sprawach toalety z przypadkowymi

odstępami.

8

80

9

90

110

Mówi, że chce iść do toalety albo idzie samo.

1

10

10

10

111

Siada na normalnym sedesie.

8

80

10

100

112

Potrzeby toaletowe załatwia samodzielnie z wyjątkiem

wycierania się.

8

80

9

90

113

Wyciera (suszy) ręce dokładnie i bez pomocy.

3

30

5

50

W grupie dzieci objętej badaniami wszystkie dzieci na ogół regularnie załatwiają

potrzeby fizjologiczne. Z niewielkimi wyjątkami dzieci są w stanie samodzielnie sko-

rzystać z toalety, jednak czynności te wykonywane są na wyraźne polecenie nauczyciela

i nie zmieniło się wiele nawet po intensywnie prowadzonej terapii. Sporym proble-

mem okazało się mycie rąk i wycieranie dłoni po skorzystaniu z toalety. Mimo ćwiczeń

z tego zakresu tylko połowa badanych opanowała ta umiejętność, lecz wykonuje ją

tylko wtedy, gdy ktoś im o tym przypomina.

Ubieranie się

Umiejętność zaliczona

przed terapią

po terapii

Numer

zadania

zadanie

L

%

L

%

63

Wyciąga ramiona lub nogi, kiedy jest ubierane.

8

80

9

90

82

Pomaga przy ubieraniu go.

8

80

9

90

83

Ściąga skarpety.

6

60

7

70

114

Zdejmuje i nakłada proste części ubrania.

6

60

8

80

115

Rozpina w razie potrzeby guziki.

0

0

0

0

Umiejętności samoobsługowe badana grupa dzieci ze spektrum autyzmu i niepeł-

nosprawnością intelektualną opanowała dobrze i w wyniku intensywnej terapii udało

się wypracować u nich pozytywne zmiany. Wszystkie badane dzieci podczas ubierania

współpracowały biernie. Nie wykazywały spontanicznej chęci wykonywania czynności

związanych z ubieraniem, nawet wtedy, gdy wiązało się to z przyjemnością – wyjście

Danuta Wolska

96

na spacer, na zakupy. Nie odczuwały potrzeby nakładania czapki czy rękawiczek, gdy

było zimno. Trudne okazało się zdejmowanie skarpet – po terapii tylko jedno dziecko

opanowało tą umiejętność. U dwojga dzieci udało się wypracować umiejętność zdej-

mowania i nakładania prostych części ubrania. Sporym problemem okazało się rozpi-

nanie guzików – żadne z dzieci nie nabyło takiej umiejętności.

Komunikowanie się

Umiejętność zaliczona

przed terapią po terapii

Numer

zadania

Zadanie

L

%

L

%

25

Wymawia dwie sylaby; ma-ma, ta-ta, ba-ba (gaworzy, adept.)

8

80

8

80

43

Jedno wyraźne słowo.

8

80

8

80

44

Trzy do czterech wyraźnych słów.

6

60

6

60

64

Początki żargonu – wiele sensownych słów

2

20

2

20

65

Dwadzieścia pojedynczych słów.

2

20

2

20

84

Kombinacje dwu słów.

6

60

6

60

85

Zdania trzywyrazowe.

2

20

2

20

86

Wymawia: moje, mój.

6

60

6

60

87

Mówi o sobie własnym imieniem.

2

20

3

30

88

Używa nazw najbliższych przedmiotów.

4

40

4

40

116

Często pyta; „Co to jest?”

0

0

0

0

117

Mówi o sobie „ja”.

2

20

2

20

118

Stawia pytanie: „Dlaczego” ?

0

0

0

0

119

Uczucia, pragnienia, potrzeby wyraża słowami.

1

10

1

10

120

Opowiada zwięźle o zdarzeniach.

0

0

0

0

121

Podaje na żądanie swoje imię i nazwisko.

2

20

4

40

8

Kieruje wzrok w stronę dźwięku.

8

80

9

90

9

Odwraca głowę w stronę dźwięku.

6

60

8

80

28

Naśladuje zasłyszane dźwięki.

4

40

5

50

29

Reaguje na „nie”.

6

60

6

60

45

Podaje na żądanie trzymany przedmiot.

6

60

6

60

46

Reaguje na pytanie, np. „Gdzie Twoje ubranie”?, gdy przed-

miot jest w zasięgu.

2

20

4

40

66

Reaguje na polecenie: chodź tutaj.

5

50

6

60

67

Słucha uderzeń rytmicznych jest zainteresowane powtarzają-

cymi się dźwiękami

8

80

9

90

89

Wykonuje proste polecenia.

6

60

8

80

90

Słucha prostych opowiadań.

2

20

2

20

91

Rozumie układy słów zawierające: na, w, do, za, pod, nad,

przed, naprzeciw, na wierzchu, na dole.

1

10

1

10

92

Potrafi poprawnie dostrzegać różnice pomiędzy „jeden” i „wie-

le” rzeczy.

0

0

1

10

122

Słucha dłuższych i bardziej zróżnicowanych historyjek.

0

0

0

0

123

Słucha i sprawia wrażenie, że rozumie.

0

0

0

0

124

Przynosi na żądanie jedną lub dwie rzeczy (np. „Daj mi dwie

książki.”).

2

20

2

20

Postępy w terapii dziecka ze spektrum autyzmu – analiza zmian w wybranych obszarach rozwojowych

97

Badania epidemiologiczne wykazują, że połowa populacji osób autystycznych nie

mówi bądź nie komunikuje się w sposób zrozumiany z punktu widzenia społecznej

konwencji

3

. Potwierdziły to wyniki prezentowanych badań. Hałasowanie, krzyczenie,

głuszenie, wydawanie zwielokrotnionych dźwięków „mmmmmm” i  „sssssss”, sylabi-

zowanie „iiiiii”, „aaaaaa” to czynności, które opanowało każde z dzieci. Wszyscy ba-

dani posiadali umiejętność śledzenia przedmiotu wzrokiem i reagowania na muzykę

oraz rozglądania się. Spośród badanych 80% wymawiało dwie sylaby: ma-ma, ta-ta,

i wypowiadało jedno wyraźne słowo oraz kierowało wzrok w stronę dźwięku. Sześcioro

z badanych dzieci wymawiało trzy do czterech wyraźnych słów i kombinacje dwu słów,

mówiło „moje”, „mój”,reagowało na „nie”, podawało na żądanie trzymany przedmiot

i wykonywało proste polecenia oraz odwracało głowę w stronę dźwięku. W ciągu in-

tensywnej 3 miesięcznej terapii udało się tylko uzyskać pozytywne zmiany w percepcji

wzrokowej i reakcji na proste polecenia. Pozostałe umiejętności w zakresie komunika-

cji pozostały na niezmienionym poziomie.

Badani nie nabyli umiejętności zwięzłego opowiadania o zdarzeniach, nadal nie

dostrzegają różnicy między „jeden” i  „wiele” rzeczy, nie wykazują umiejętności słu-

chania dłuższych i bardziej zróżnicowanych historyjek oraz nie są w stanie przynieść

jednej bądź większej ilości rzeczy, gdy się ich o to poprosi. Warto pamiętać, że każde

z dzieci ma zapewnione w placówce zajęcia logopedyczne, tak więc działania stymulu-

jące rozwój mowy są bardzo intensywne.

Garfin i Lord

4

uważają, że dzieci autystyczne są „podwójnie” upośledzone w za-

kresie mowy. Z jednej strony rozwój językowy jest u nich opóźniony, a z drugiej na-

tomiast mają one istotne problemy z wykorzystaniem posiadanych umiejętności ko-

munikowania się. Minczakiewicz

5

zwraca uwagę, że u dzieci autystycznych dominują

gesty proste, instrumentalne, służące zakończeniu lub uniknięciu rekcji. Przejawiają

one zachowania, którym towarzyszą niezamierzone ruchy głowy i ramion, poruszanie

szczękami, kręcenie głową, a także jęczenie, zgrzytanie zębami, wycie. Podczas prowa-

dzonej terapii w badanej grupie odnotowano podobne zachowania.

Ponieważ żadne dziecko nie miało prawidłowo rozwiniętych zdolności komunikacji

werbalnej porozumiewanie oparto na sposobach komunikacji wypracowanych w dro-

dze wcześniejszych oddziaływań terapeutycznych: symbole PCS, piktogramy, krótkie

jasne komunikaty wspierane gestami naturalnymi, wskazywaniem lub przedmiotami.

Uspołecznienie

Umiejętność zaliczona

przed terapią po terapii

Numer

zadania

Zadanie

L

%

L

%

10

Wyraża skupienie, uwagę.

1

10

1

10

11

Wyciąga ręce, uśmiecha się, reaguje głosem.

5

50

6

60

12

Kręci się i wierci dostrzegając inna osobę.

6

60

8

80

3

L. Bobkowicz-Lenartowska, Autyzm dziecięcy, zagadnienia diagnozy terapii, OW Impuls, Kraków

2000.

4

E. Pisula, Autyzm u dzieci. Diagnoza, klasyfikacja, etiologia, PWN, Warszawa 2000.

5

E. Minczakiewicz, Przykłady rozwoju mowy dzieci autystycznych, [w:] Kruk-Lasocka J. (red.), Z pro-

blematyki autyzmu, Wyd. UW, Wrocław 1994.

Danuta Wolska

98

Uspołecznienie

Umiejętność zaliczona

przed terapią po terapii

Numer

zadania

Zadanie

L

%

L

%

13

Rozpoznaje najbliższe osoby.

7

70

7

70

30

Wykazuje zainteresowanie obcymi śledząc ich ruchy.

6

60

6

60

31

Odpowiada na ekspresję twarzy, np. uśmiechem.

4

40

5

50

47

Bawi się klaszcząc w ręce.

8

80

10

100

48

Zwraca na siebie uwagę robiąc hałas.

8

80

8

80

49

Oczekuje aprobaty starszych za dobre zachowanie.

6

60

6

60

50

Stara się innych rozśmieszać.

2

20

2

20

51

Okazuje uczucia.

5

50

6

60

68

Przegląda się w lustrze z zainteresowaniem.

2

20

5

50

69

Posiadane rzeczy uważa za własne.

2

20

2

20

70

Pokazuje przedmioty i daje innym.

4

40

6

60

71

Macha ręką na pożegnanie.

8

80

9

90

93

Bawi się z innymi, ale jeszcze nie współdziała.

4

40

4

40

94

Umie się liczyć z pragnieniami innych.

1

10

1

10

95

Bierze i niesie coś na żądanie.

4

40

6

60

96

Jest zadowolone, gdy ogląda obrazki w książce.

5

50

5

50

125

Wyczekuje na swój moment i włącza się na czas.

1

10

1

10

126

Pomaga w zajęciach domowych, np. ściera ze stołu,

zamiata.

2

20

4

40

Poziom uspołecznienia badanej grupy dzieci z autyzmem i niepełnosprawno-

ścią intelektualną jest na niskim poziomie. Tylko jedno dziecko potrafiło skupić

uwagę, liczyło się z  pragnieniami innych, umiało uczestniczyć czynnie w  pro-

ponowanych mu aktywnościach włączając się w  odpowiednim momencie. Ani

w wyniku intensywnej terapii ani podczas realizacji indywidualnych programów

edukacyjno-terapeutycznych w placówce nie udało się tych umiejętności rozwinąć

u żadnego z badanych dzieci. Także terapia w zakresie pozostałych umiejętno-

ści z zakresu uspołecznienia nie przyniosła wielu pozytywnych zmian. Udało się

jedynie osiągnąć postępy w pokazywaniu przedmiotów i podawaniu ich innym,

wypracowano u 3 dzieci umiejętność przyglądania się w lustrze z zainteresowa-

niem. Dwoje dzieci włączono w  pomoc przy zajęciach domowych (nadal robią

to niechętnie).

Ośmioro z badanych dzieci zwracało uwagę na siebie robiąc hałas, bawiło się

klaszcząc w dłonie i machało ręką na pożegnanie. Zadanie „posiadane rzeczy uwa-

ża za własne” zaliczono tylko dwójce dzieci, gdyż dotyczyło to wszystkich posiada-

nych przedmiotów. W pozostałej grupie silne poczucie własności ukierunkowane

było jedynie na przedmioty używane przez nich do aktywności autostymulacyj-

nych.

Postępy w terapii dziecka ze spektrum autyzmu – analiza zmian w wybranych obszarach rozwojowych

99

Zajęcia

Sprawność manualna (ruchy palców)

Umiejętność zaliczona

przed terapią po terapii

Numer

zadania

Zadanie

L

%

L

%

52

Bazgrze ołówkiem lub kredkami.

6

60

8

80

72

Spontanicznie maże kredkami albo ołówkiem.

4

40

6

60

97

Potrafi nawlec większe korale.

6

60

8

80

98

Potrafi np. odkręcić nakrętkę z butelki, zdjąć pokrywkę,

przekręcić gałkę w drzwiach.

6

60

8

80

99

Potrafi przelać wodę z jednego naczynia do drugiego.

4

40

6

60

127

Potrafi nożycami ciąć papier.

4

40

6

60

128

Może z powodzeniem trzymać przedmioty łatwe

do stłuczenia, np. szklankę.

4

40

6

60

Wszyscy badani potrafili trzymać przedmioty przez krótką chwilę, przekładali je

z jednej ręki do drugiej, brali małe przedmioty i obracali je w palcach, układali pirami-

dę z klocków, wkładali rękę do naczynia i chwytali znajdujące się w nim przedmioty.

W placówce duży nacisk położony jest na rozwijanie małej motoryki – dzieci dobrze

radzą sobie z zadaniami z tego zakresu. Zwiększenie intensywności ćwiczeń w tym

obszarze przyniosło efekty: wzrosła ilość dzieci posługujących się nożyczkami, odkrę-

cających nakrętki, próbujących podjąć zadania typu „kartka – ołówek”.

Zręczność

Umiejętność zaliczona

przed terapią po terapii

Numer

zadania

Zadanie

L

%

L

%

54

Patrzy w stronę przedmiotu, który spadł i śledzi dokąd się

potoczył.

6

60

6

60

55

Ustawia w pewnym porządku dwa lub więcej sześcianów

albo klocków.

6

60

8

80

102

Otwiera drzwi z zamkiem automatycznym.

3

30

3

30

105

Otwiera i zamyka pudełko z pokrywką

3

30

3

30

129

Zeskakuje obydwiema stopami z najniższego schodka.

8

80

9

90

130

Utrzymuje się na jednej nodze przez krótki czas.

6

60

7

70

Zadania z kategorii „zręczność” dzieci ze spektrum autyzmu i upośledzeniem umy-

słowym realizowały w dużym zakresie. Wszystkie manipulowały przedmiotami, pod-

nosiły je z podłogi, sięgały po nie lub rzucały, potrafiły kopnąć piłkę nie tracąc przy

tym równowagi. Niektóre zadania, ze względu na specyfikę zaburzeń autystycznych

nie były wzmacniane – rzucanie przedmiotem, siadanie na stole, skakanie na dwóch

nogach, stanie na krześle (potrafili je wykonać wszyscy badani). Mniej radzili sobie

z  zadaniami manipulacyjnymi – otwieranie drzwi z  zamkiem automatycznym czy

otwieranie pudełka z pokrywką.

Danuta Wolska

100

Zwiększenie intensywności działań terapeutycznych z grupą 10 dzieci z autyzmem

i głębszymi deficytami intelektualnymi pozwoliło osiągnąć pozytywne zmiany w tych

obszarach, w których funkcjonowali oni najlepiej. Dotyczyło to umiejętności samoob-

sługowych związanych z jedzeniem, poruszaniem się, toaletą i myciem oraz ubieraniem

się. Najmniejsze postępy osiągnięto w zakresie komunikowania się i uspołecznienia.

Prowadzący zajęcia terapeutyczne musieli wykazać się ogromną inwencją i różnorod-

nością proponowanych aktywności, by dotrzeć do poszczególnych dzieci. To co spraw-

dzało się w stosunku do jednego dziecka nie przynosiło efektów w pracy z jego kolegą.

Po raz kolejny wszyscy, którzy prowadzili zajęcia terapeutyczne doświadczyli tego,

jak ważna jest zasada indywidualizacji. Każde dziecko jest inne, każde potrzebuje innej

metody pracy, innego czasu pracy oraz dużo wytrwałości i zdecydowania w prowa-

dzeniu terapii

6

. Gdy odkryjemy odpowiednią metodę pracy z dzieckiem i wykażemy

się cierpliwością to dostrzeżemy efekty naszej pracy, które będą wspólnym sukcesem:

dziecka, jego rodziny i terapeuty.

Bibliografia

1. Bobkowicz-Lenartowska L., Autyzm dziecięcy, zagadnienia diagnozy terapii, OW

Impuls, Kraków 2000.

2. Minczakiewicz E., Przykłady rozwoju mowy dzieci autystycznych, [w:] Kruk-Lasocka

J. (red.), Z problematyki autyzmu, Wyd. UW, Wrocław 1994.

3. Olechnowicz H., Wokół autyzmu. Fakty, skojarzeni, refleksje, WSiP, Warszawa 2004.

4. Pisula E., Autyzm u dzieci. Diagnoza, klasyfikacja, etiologia, PWN, Warszawa 2000.

5. Pisula E., Małe dziecko z autyzmem, diagnoza i terapia, GWP, Gdańsk 2005.

6. Witkowski T., By podnieść poziom funkcjonowania osób z upośledzeniem umysłowym,

FŚCEDS, Lublin 1997.

6

H. Olechnowicz, Wokół autyzmu. Fakty, skojarzeni, refleksje, WSiP, Warszawa 2004.