17 Stosowanie środków ochrony lasów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Bartosz Nowosadko

Stosowanie środków ochrony lasów przed szkodliwymi
czynnikami biotycznymi 321[02].Z4.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr inż. Edwin Drobkiewicz
mgr inż. Krzysztof Zamojski

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Bartosz Nowosadko

Konsultacja:
dr inż. Janusz Figurski
mgr Czesław Nowak

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[02].Z4.01
„Stosowanie środków ochrony lasów przed szkodliwymi czynnikami biotycznymi”,
zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik leśnik.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Podstawowe pojęcia związane z ochroną lasu

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2.

Szkodliwe owady leśne

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3.

Kompleksowe i grzybowe choroby lasu

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

Sprawdzian osiągnięć

Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o stosowaniu środków ochrony

lasów przed szkodliwymi czynnikami biotycznymi.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

−

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

−

wykaz literatury uzupełniającej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych w module

321[02].Z4.01

Stosowanie środków ochrony

lasów przed szkodliwymi

czynnikami biotycznymi

321[02].Z4.02

Stosowanie form ochrony przed

szkodnictwem leśnym

321[02].Z4

Ochrona środowiska leśnego

321[02].Z4.03

Prowadzenie edukacji leśnej

społeczeństwa

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

współpracować w grupie,

−

charakteryzować budowę i funkcje tkanek i organów roślinnych,

−

charakteryzować budowę i funkcje tkanek, budowę narządów i układów narządów
zwierzęcych,

−

rozpoznawać gatunki roślin (przede wszystkim drzew), które mają podstawowe
znaczenie,

−

w gospodarce leśnej,

−

wymieniać grupy i gatunki zwierząt bezkręgowych,

−

charakteryzować owady mające podstawowe znaczenie w leśnictwie,

−

rozpoznawać podstawowe gatunki ptaków leśnych,

−

charakteryzować ssaki żyjące w lesie,

−

charakteryzować rolę wybranych gatunków roślin i zwierząt w ekosystemie lasu,

−

stosować zasady polepszania naturalnych warunków bytowania zwierzyny,

−

interpretować podstawowe prawa ekologiczne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

posłużyć się terminologią dotyczącą ochrony środowiska leśnego,

−

sklasyfikować czynniki oporu środowiska,

−

rozpoznać objawy występowania mikroorganizmów wywołujących infekcje szkodników
owadzich,

−

rozpoznać najważniejsze entomofagi zaliczane do wyższych grup systematycznych,

−

określić znaczenie przyrodnicze i gospodarcze poszczególnych grup entomofagów,

−

zaplanować działania profilaktyczne stosowane w celu ochrony lasu,

−

określić wpływ stosowania różnych metod ochrony lasu na środowisko,

−

zastosować przepisy regulujące wykorzystanie różnych metod ochrony lasu,

−

zastosować biologiczne i mechaniczne metody ochrony lasu,

−

zastosować chemiczne metody ochrony lasu,

−

rozpoznać najważniejsze grzyby patogeniczne,

−

scharakteryzować choroby kompleksowe drzewostanów,

−

rozpoznać najważniejsze szkodniki owadzie,

−

przeprowadzić akcje zwalczania patogenów grzybowych i szkodników owadzich,

−

scharakteryzować szkody powodowane przez gryzonie i zwierzynę łowną,

−

zastosować sposoby zapobiegania szkodom powodowanym przez zwierzęta,

−

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony środowiska leśnego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Podstawowe pojęcia związane z ochroną lasu.

4.1.1. Materiał nauczania

Ochrona lasu jest dziedziną nauki wykorzystującą praktyczną wiedzę leśną o sposobach,

rodkach i czynnościach mających na celu zapewnienie lasom bezpieczeństwa i stworzenia

warunków do prawidłowego wzrostu i rozwoju. Zadaniem ochrony lasu, poza dokładnym
poznaniem czynników chorobotwórczych, jest badanie przyczyn powstawania chorób lasu,
opracowywanie sposobów likwidacji potencjalnych źródeł chorób lasu oraz prowadzenie
profilaktyki i terapii leśnej.

Czynniki biotyczne wywierają znaczny wpływ na siedlisko leśne. Przez czynniki

biotyczne należy rozumieć otaczające żywe środowisko, w którego skład wchodzą organizmy
glebowe, rośliny, zwierzęta i człowiek. Zagadnienia związane z dwiema pierwszymi grupami
zostaną tu pominięte, gdyż o organizmach glebowych traktuje szeroko gleboznawstwo leśne,
wpływem zaś roślin na siedlisko (i na odwrót) zajmuje się fitosocjologia. Tutaj omówiony
zostanie tylko wpływ niektórych zwierząt, grzybów i wirusów oraz bardzo ogólny wpływ
działalności człowieka na roślinność leśną, w tym przede wszystkim na drzewostan.

Wszystkie organizmy wchodzące w skład biocenoz leśnych pełnią w nich określoną rolę

i nie są obojętne dla funkcjonowania danego ekosystemu, jak i dla gospodarki leśnej. Przyjęty
ogólnie podział na organizmy pożyteczne i szkodliwe ma charakter względny, zależny
od uznania przez człowieka – użytkownika zasobów leśnych.

Niemal całe królestwo grzybów, wszystkie zwierzęta leśne, zarówno bezkręgowce jak

i kręgowce, mają swój udział w biocenozie lasu i obecność ich, z pozoru nieważna
i niedostrzegalna, może mieć zasadnicze znaczenie dla całokształtu zjawisk związanych
z funkcjonowaniem przyrody lasu oraz utrzymywaniem się jej w dynamicznej równowadze.
Ich funkcje życiowe, splecione w jedną sieć z rozwojem innych gatunków roślin i zwierząt,
powodują harmonijny rozwój całości biocenozy, ograniczają wzajemnie nadmierny rozród
komponentów, dzięki czemu las może trwać i rozwijać się w naturalnej rytmice
i wspomnianej równowadze.

Wszelkie zakłócenia tej równowagi prowadzą do destruktywnych, często nieobliczalnych

i wręcz katastrofalnych dla lasów skutków. Przykładem jest świat owadów leśnych, z ich
grupą tzw. fitofagów, czyli roślinożerców, żerujących na drzewach leśnych. Ich nadmierny
rozród, zwany gradacją, wywołany szczególnie dla danego gatunku owada sprzyjającymi
okolicznościami żerowymi (wielką obfitością żeru), a spowodowany zazwyczaj błędną
gospodarką człowieka w lesie (hodowla na dużych powierzchniach monokultur sosnowych
i świerkowych, zaniedbania w pielęgnacji lasu, niewłaściwe składowanie drewna w lesie itp.)
prowadzi często do znacznych strat gospodarczych i ekologicznych, z unicestwieniem
drzewostanów na dużych nieraz obszarach włącznie. Obserwuje się nasilenie zjawiska
gradacji w ostatnich latach, przy czym zastraszająca jest dynamika tych zjawisk,
spowodowanych zarówno wspomnianymi błędami gospodarczymi, jak i silnym skażeniem
ś

rodowiska naturalnego (przez rozwijający się przemysł) osłabiającym żywotność i naturalną

odporność roślinności drzewiastej – szczególnie drzewostanów gatunków iglastych.

Drzewa, począwszy od siewek do dorosłych osobników, mogą być uszkadzane np. przez

grzyby chorobotwórcze, żery owadów, zwierzęta łowne i gryzonie. Powodowane przez nie
uszkodzenia prowadzą do osłabienia żywotności drzew i całych drzewostanów, a w skrajnych
przypadkach nawet do ich śmierci. Rozmiar i zasięg wyrządzanych przez nie szkód również

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

może być bardzo zróżnicowany, od zjawisk o charakterze lokalnym do rozległych połaci lasu
na powierzchni wielu tysięcy hektarów. W warunkach polskich znane są np. rozległe
epifitozy, spowodowane przez grzyby atakujące pędy sosny oraz gradacje szkodliwych
owadów.

Choroba jest to dłuższe zachwianie równowagi w funkcjach życiowych organizmu.

Choroba może mieć przebieg ostry lub przewlekły (chroniczny). Niektóre choroby wykazują
tendencję do masowego występowania w ostrej formie i równocześnie na dużych obszarach,
np. osutka sosny. Mówi się wtedy o epifitozie lub epidemii.

Epifitoza – rodzaj epidemii, choroba pewnej populacji roślinnej powszechnie

występująca na danym terenie i w określonym czasie, której masowe rozprzestrzenienie
ułatwił układ sprzyjających warunków dla rozwoju wywołującego chorobę patogenu (np.
bakterii, wirusa czy grzyba).

Wirusy (łac. virus – trucizna) to skomplikowane cząsteczki organiczne nie posiadające

struktury komórkowej, namnażają się przez infekowanie żywych komórek. Wirusy
wykorzystują do namnażania aparat kopiujący zawarty w zaatakowanych komórkach,
wykazują jednak zarówno cechy komórkowych organizmów żywych, jak i materii
nieożywionej.

Bakterie (od gr. bakterion "pałeczka") – bardzo małe, jednokomórkowe lub kolonijne

organizmy o stosunkowo prostej budowie komórkowej. Nie posiadają takich organelli jak
jądro komórkowe, mitochondria czy chloroplasty.

Grzyby – królestwo należące do organizmów jądrowych. Najczęściej są to

wielokomórkowe lub komórczakowe organizmy cudzożywne, niezdolne do aktywnego ruchu,
o ścianach komórkowych zbudowanych z chityny.

Choroby infekcyjne, których sprawcą są grzyby patogeniczne (sprawcami chorób są

grzyby pasożytnicze, które rozwijają się na żywej substancji organicznej; grzyby saprofityczne
rozwijające się na martwej substancji są zagrożeniem dla produktów gospodarki leśnej,
zwłaszcza drewna i jego przetworów), wyrażają się zaburzeniami przebiegu wielu procesów
fizjologicznych we wszystkich organach rośliny (np. drzew). Choroby owoców, nasion
(mumifikacje, zgnilizny, plamistości), kiełków i siewek redukują liczbę wschodów
i niekorzystnie oddziaływują na proces odnowienia. Choroby liści, igieł i pędów powodują
przedwczesne opadanie igieł i liści, zamieranie i deformacje pędów. Oddziaływuje to
niekorzystnie na wzrost roślin, może także – w przypadku silnego porażenia młodych
osobników – prowadzić do ich śmierci. Choroby kłód i strzał (huby, raki, zgnilizny i barwice
drewna) powodują rany na strzałach, rozkładanie i przebarwienia drewna. W wyniku chorób
korzeni (opieńkowej zgnilizny korzeni, huby korzeni) następuje zamieranie korzeni,
zaburzenie procesów pobierania wody i związków odżywczych z gleby, osłabienie wzrostu,
a w przypadku silnego porażenia – śmierć drzew. Spośród wymienionych kategorii chorób
grzybowych główną rolę w kształtowaniu stanu zdrowotnego drzew odgrywają choroby koron
i korzeni.

W strukturze zagrożenia lasów przez choroby infekcyjne, oprócz grzybów, sprawcą tych

chorób mogą być również wirusy, bakterie, rzadziej pasożytnicze rośliny nasienne.

Do najpospolitszych roślin nasiennych pasożytujących na kilku naszych gatunkach drzew

należy jemioła. W Polsce występują trzy gatunki: jemioła pospolita, rosnąca na drzewach
liściastych i na sośnie; jemioła jodłowa, rosnąca na jodle, oraz rzadsza i mniejsza
od wcześniej wymienionych jemioła rozpierzchła, występująca na sośnie. Jemioła jest
półpasożytem – z rośliny, na której żyje pobiera jedynie wodę i sole mineralne, zaś dzięki
zielonym liściom zaopatrzonym w chloroplasty może sama asymilować przy pomocy
fotosyntezy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Główne problemy ochrony lasu związane są przede wszystkim z występowaniem

szkodliwych owadów. Szkodliwe owady leśne dzieli się zwykle na tzw. szkodniki pierwotne,
które bezpośrednio atakują zdrowe drzewa oraz szkodniki wtórne, atakujące i zasiedlające
drzewa już osłabione. Niektóre z nich co pewien czas pojawiają się w ilościach gradacyjnych,
wyrządzając poważne szkody, jak np. brudnica mniszka czy kornik drukarz.

Wśród szkodników pierwotnych największe szkody wyrządzają owady, których larwy

ogryzają bądź zjadają liście (igły), stąd ich nazwa „owady liściożeme" albo foliofagi.
Uszkodzenie lub zniszczenie aparatu asymilacyjnego drzew zakłóca procesy życiowe, sprzyja
infekcji grzybów chorobotwórczych oraz atakom ze strony owadów żerujących pod korą,
co może spowodować zamieranie drzewa. W ostatnich latach poważne straty w gospodarce
leśnej powodują owady żerujące na systemie korzeniowym drzew i krzewów, zaliczane
również do szkodników pierwotnych, tj. chrabąszczowate.

W zależności od wieku atakowanych drzew wyróżnia się szkodliwe owady leśne szkółek,

upraw, młodników, drągowin oraz drzewostanów starszych. Ze względu na rodzaj uszkodzeń
wyodrębnia się szkodniki fizjologiczne i techniczne. Szkodniki fizjologiczne to przede
wszystkim owady odżywiające się tkankami lub sokami roślin. Szkodniki techniczne inaczej
ksylofagi to gatunki, które żerują w drewnie, wskutek czego jego wartość techniczna ulega
obniżeniu. Niektóre gatunki w jednym lub kilku stadiach rozwojowych wyrządzają szkody
fizjologiczne, a w innych stadiach obniżają wartość techniczną drewna: np. larwy żerdzianek
ż

erują początkowo w strefie kambialnej pni, następnie wgryzają się w głąb drewna i tam się

przepoczwarczają.

Podziały owadów na szkodniki różnych gatunków drzew oraz w zależności od wieku

atakowanych przez nie drzewostanów lub w zależności od atakowanej części drzewa są
bardzo praktyczne, zwłaszcza gdy uwzględnia się większą liczbę gatunków; zostały one
wykorzystane w układzie niniejszego podręcznika. Podział szkodników na grupy ważności
jest natomiast często wykorzystywany przez służby ochrony lasu, gdyż różnicuje on szkodniki
zależnie od stopnia zagrożenia przez nie drzew i drzewostanów.

Do szkodników o pierwszorzędnym znaczeniu należą m.in. groźne szkodniki pierwotne

jak strzygonia choinówka, brudnica mniszka, barczatka sosnówka i masowo rozmnażające się
szkodniki wtórne, np. kornik drukarz. Szkodniki drugorzędne to te, które mogą powodować
znaczne zmiany w drzewostanach, ale ich gradacje mają zwykle charakter lokalny, jak np.
osnuja czerwonogłowa, większość szkodników wtórnych.

Do szkodników nękających zalicza się fitofagi, których żer systematycznie utrudnia

rozwój i wzrost drzew, ale nie prowadzi do ich zamierania. Należy tu min. wiele szkodników
młodników sosnowych jak skośnik tuzinek, zwójka sosnóweczka, rozwałek korowiec, a także
te, których stosunkowo silne gradacje w drzewostanach liściastych ciągną się przez wiele lat,
jak np. zwójka zieloneczka.

Podział szkodników według ich ważności ma względną wartość, gdyż te same gatunki

w różnych warunkach środowiskowych wyrządzać mogą szkody o różnym znaczeniu
gospodarczym.

W polskich lasach szczególne znaczenie mają uszkodzenia drzew, powodowane przez

pięć gatunków roślinożernych ssaków kopytnych: jelenia, sarnę, łosia, daniela i żubra.
W niektórych regionach, zwłaszcza w latach wzrostu liczebności zwierząt, duże znaczenie
mogą mieć uszkodzenia drzew, powodowane przez zająca i królika.

W niektórych rejonach Polski, szkody wyrządzane przez zwierzynę osiągają bardzo

poważne rozmiary, zwłaszcza w uprawach i młodnikach sosnowych, świerkowych
i jodłowych. Polegają one m.in. na ogryzaniu pączków, pędów, kory, zdzieraniu kory przy
wycieraniu poroży, tratowaniu siewek i sadzonek. Powstające przy tej okazji rany są miejscem
infekcji grzybów patogenicznych, sprzyjają poza tym atakom ze strony szkodliwych owadów,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

powodują deformacje drzewek, a niejednokrotnie ich uschnięcie. Największe szkody powstają
w wyniku ogryzania i spałowania.

Wraz

z postępującymi

zakłóceniami

biocenotycznymi

w zagospodarowanych

krajobrazach leśnych, zwłaszcza w zamierających lasach górskich, dochodzi okresowo
do gwałtownego zagęszczenia drobnych gryzoni oraz dynamicznej ekspansji niektórych
gatunków zasiedlających od niedawna głównie biotopy polne. Przykładem może być wzrost
liczebności nornika zwyczajnego na wylesionych obszarach Sudetów Zachodnich. Masowe
pojawienie się drobnych gryzoni w tym rejonie stało się przyczyną ogromnych szkód na
zachwaszczonych, wielkoobszarowych powierzchniach odnowień. Szkody wyrządzane przez
drobne gryzonie polegają na zjadaniu nasion, siewek, uszkadzaniu pędów, kory i korzeni
drzewek. Znaczące szkody i związane z tym straty w gospodarce leśnej występują
w magazynach nasiennych, szkółkach oraz na powierzchniach odnowień. śerowanie gryzoni
powoduje deformacje wzrostowe lub wręcz zamieranie drzewek. W naszych warunkach
największe szkody wyrządzają drobne gryzonie w okresie ostrych i śnieżnych zim, kiedy
zasobność pokarmu dla zwierząt roślinożernych jest bardzo uboga.

Najczęściej czynniki antropogeniczne utożsamiane są z wpływem zanieczyszczeń

przemysłowych na ekosystemy leśne. Szkodliwy wpływ zanieczyszczeń przemysłowych na
lasy zaznaczył się szczególnie w okresie od końca lat sześćdziesiątych do początku lat
osiemdziesiątych minionego stulecia. Przemysłowe zanieczyszczenia powietrza, gleby i wód,
pomimo regresu gospodarczego z końca lat osiemdziesiątych, nadal odgrywają istotną rolę
w kształtowaniu stanu zdrowotnego lasów. Emisje zanieczyszczeń przemysłowych są
równocześnie

czynnikiem

predyspozycyjnym,

inicjującym

i współuczestniczącym

w procesach chorobowych drzew.

Szkody wyrządzane przez owady i grzyby zostaną zasygnalizowane poniżej, o szkodach

wywołanych przez ssaki, ptaki i pozostałych dowiesz się z literatury.

Czynnikiem szkodotwórczym o charakterze antropogenicznym, który jest zwykle

pomijany, są błędy popełniane w gospodarce leśnej. Należą do nich m.in.: wykorzystywanie
do produkcji sadzonek nasion niewiadomego pochodzenia, nieprzestrzeganie składu
gatunkowego odnowień zgodnego z warunkami siedliskowymi, przypadkowe niszczenie
stanowisk rzadkich i chronionych roślin w następstwie źle wyznaczonych szlaków
zrywkowych i innych zabiegów gospodarczych, eliminowanie pozostałości martwego
i rozkładającego się drewna, które jest środowiskiem życia wielu pożytecznych i rzadkich
gatunków zwierząt, zwłaszcza bezkręgowców.

Wiele organizmów pochodzących z różnych grup systematycznych wspomaga człowieka

w walce z chorobami lasu. Wszystkie takie organizmy nazywa się wspólnie czynnikami oporu
ś

rodowiska przyczyniają się one do zmniejszenia populacji szkodników i zahamowania

przebiegu procesów chorobowych lasu.

Wyjątkowo duże znaczenie mają mikroorganizmy wywołujące masowe infekcje całych

populacji owadów, czyli tzw. epizoocje. Ich powstawaniu sprzyja przede wszystkim duże
zagęszczenie populacji żywiciela, zdolność rozprzestrzeniania się sprawcy choroby, wreszcie
układ warunków meteorologicznych, a zwłaszcza temperatury i opadów.

W rozprzestrzenianiu się epizoocji duże znaczenie mają owady pasożytnicze i drapieżne,

ptaki oraz ssaki, które przenosząc choroby na duże niejednokrotnie odległości przyczyniają
się do powstawania nowych ognisk infekcyjnych.

Najczęstszymi sprawcami chorób owadów są wirusy, bakterie i grzyby pasożytnicze.

Mniejsze, na ogół, znaczenie mają pierwotniaki, riketsje oraz nicienie.

Wirusy wywołują choroby zwane wirozami. Larwy owadów porażone przez wirusy

charakteryzują się utratą łaknienia, zmniejszeniem ruchliwości i zmianą ubarwienia skóry.
Martwe gąsienice często zwisają przyczepione do części roślin nogami odwłokowymi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wnętrze ciała chorych owadów wypełnione jest czasem ciemnobrunatnym płynem. Komórki
ciała wypełnione są tzw. wtrętami (inkluzjami), mającymi zwykle postać wielościennych figur
geometrycznych i powodujących podobnie jak kryształ załamanie się promieni świetlnych.
Choroba ta nosi nazwę krysztalicy lub poliedrozy.

Choroby wirusowe mogą występować w formie ostrej, kiedy przebieg choroby jest szybki

i kończy się śmiercią ofiary, lub w formie chronicznej, jeśli śmierć owada następuje dopiero
w następnym pokoleniu. Znane są liczne przypadki załamania się gradacji różnych gatunków
szkodliwych owadów leśnych dzięki wystąpieniu chorób wirusowych.

Bakterie wywołują choroby zwane bakteriozami. Szczególnie duże znaczenie

w wywoływaniu chorób mają bakterie wytwarzające przetrwalniki, co ułatwia im
rozprzestrzenianie się oraz przeżywanie poza organizmem owada. Charakterystycznymi
objawami bakterioz u larw porażonych owadów są: zaprzestanie żerowania, wymioty,
wydalanie płynnych odchodów, ciemnienie skóry i wysychanie ciała.

Choroby bakteryjne odgrywają dużą rolę w redukowaniu liczebności szkodliwych

owadów, zwłaszcza motyli, rośliniarek i niektórych chrząszczy. W ostatnim stadium choroby
larwy przyczepiają się nóżkami do gałązek liści lub igliwia i zwisają głową ku dołowi.
Niektóre giną dopiero w stadium poczwarki.

Grzyby pasożytujące na szkodliwych owadach leśnych wywołują choroby zwane

mikozami. Grzybnia rozwijająca się z kiełkujących na ciele owada zarodników wnika
do wnętrza organizmu owada przez tchawki lub okrywę ciała, bądź też zarodniki przedostają
się do przewodu pokarmowego wraz z pokarmem. Owady zabijane są przeważnie w stadium
larwy lub poczwarki; niekiedy także można obserwować mikozy postaci doskonałych.
Martwe owady przybierają zwykle postać stwardniałych mumii, wypełnionych białą grzybnią.
Rozprzestrzenianiu się chorób grzybowych sprzyja wysoka temperatura i duża wilgotność
powietrza. W Polsce znane są przykłady załamania się gradacji strzygoni choinówki,
kuprówki rudnicy i chrabąszcza majowego wskutek pojawów grzybów pasożytniczych.

Choroby powodowane przez pierwotniaki (tzw. protozoonozy) mają zwykle tylko lokalny

zasięg. Zazwyczaj porażane są najmłodsze stadia larwalne owadów. Zakażenie następuje
przeważnie przez otwór gębowy, dokąd pierwotniaki przedostają się wraz z pokarmem.
Choroba może być także rozprzestrzeniana przez owady pasożytnicze nakłuwające na
przemian chore i zdrowe owady w celu złożenia w nich jaj.

Riketsje są to organizmy pośrednie między wirusami a bakteriami, mające wiele cech

wspólnych obu grupom. Powodowane przez nie choroby, zwane riketsjozami, obserwowano
m.in. u pędraków chrabąszczy. Porażone pędraki wykazują skłonność do wychodzenia na
powierzchnię ziemi, gdzie giną.

Nicienie charakteryzują się robakowato wydłużonym, walcowatym kształtem ciała, które

ma białe zabarwienie i z obu końców przeważnie jest zaostrzone. Wymiary ich wynoszą
od ułamków milimetra do kilkudziesięciu centymetrów. Choroby powodowane przez nicienie
zwane są nematozami. Znane są wypadki licznego wystąpienia nicieni pasożytujących na
kornikach i w pędrakach chrabąszczy.

Entomofagi pożerają owady, stanowią dość liczną i różnorodną systematycznie grupę

organizmów, są drapieżcami jak i pasożytami. Jako czynniki oporu środowiska znaczną rolę
odgrywają pajęczaki, owady pasożytnicze i drapieżne, owadożerne ptaki i ssaki. do redukcji
populacji szkodliwych owadów leśnych przyczyniać się mogą także niektóre gatunki płazów
i gadów.

W lasach liściastych i iglastych żyje wiele gatunków pająków, których pokarm stanowią

przede wszystkim owady. Dlatego też pająki jako regulatory liczebności populacji niektórych
szkodliwych owadów zasługują na bliższe poznanie. Pająki przebywają we wszystkich
piętrach lasu, gdzie tępią owady zarówno w stadium postaci doskonałej, jak też poczwarki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i larwy. Drobne pająki niszczą przede wszystkim młodociane stadia larwalne, w tym także
takich szkodników, jak strzygonia choinówka oraz poproch cetyniak. W uprawach sosnowych
w sieci pająków wpadają liczne motyle, zwłaszcza zwójki sosnóweczki i skośnika tuzinka.
Można tam jednakże znaleźć także różne owady pożyteczne, w tym gąsieniczniki, bleskotki,
rączyce i męczelkowate. Pająki nie sporządzające sieci czyhają na ofiary w okółkach
pączków, w spękaniach, załamaniach i szczelinach kory oraz na pniach drzew. Giną od nich
nie tylko małe larwy i postacie doskonałe rozwałka korowca, ale nawet stosunkowo duże
rośliniarki, takie jak osnuja gwiaździsta.

Owady pasożytnicze stanowią ważny czynnik oporu środowiska. Są mniejsze

od żywicielskich gatunków owadów, mają zazwyczaj ograniczoną zdolność poruszania się
i pozostawiają żywiciela przy życiu do momentu zakończenia swego rozwoju. Według
sposobu odżywiania się owady pasożytnicze dzieli się na pasożyty wewnętrzne
(endopasożyty), które składają jaja do ciała żywiciela i żyją w jego wnętrzu, oraz na pasożyty
zewnętrzne (ektopasożyty). Owady pasożytujące bezpośrednio na żywicielu są pasożytami
pierwotnymi lub inaczej – pasożytami pierwszego rzędu. Organizmy pasożytujące na
pasożytach pierwotnych są pasożytami wtórnymi lub pasożytami drugiego rzędu. Znane są
także wypadki pasożytnictwa wyższych rzędów.

Cykl rozwoju pasożytów może być zharmonizowany z cyklem rozwojowym żywicieli lub

może być od niego krótszy i wówczas w celu utrzymania się przy życiu pasożyt poraża tzw.
ż

ywicieli pośrednich. Największe znaczenie gospodarcze mają pasożyty jaj, następnie

pasożyty larw i poczwarek. Przepoczwarzenie się pasożytów następuje bądź w ciele
ż

ywiciela, bądź na zewnątrz. Postacie doskonałe większości pasożytów żywią się głównie

pyłkiem kwiatowym i nektarem kwiatów runa leśnego, a także spadzią wytwarzaną przez
różne gatunki mszyc i czerwców.

Większość roślinożerców, w tym także i szkodliwych owadów leśnych, ma dużą liczbę

pasożytów, które niejednokrotnie powodują załamanie się gradacji. Najwięcej owadów
pasożytniczych wywodzi się zasadniczo z dwóch rzędów owadów, a mianowicie
błonkoskrzydłych (Hymenoptera) oraz dwuskrzydłych (Diptera). Większość pasożytów należy
do rzędu błonkoskrzydłych, jednakże tylko niewielka liczba entomofagów ma decydujący
wpływ na ograniczenie populacji szkodnika. Natomiast znaczna liczba gatunków owadów
pasożytniczych pojawia się raczej rzadko, odgrywając rolę drugorzędną.

Opierając się na literaturze można wymienić bardzo dużo gatunków owadów

pasożytujących, np. na ważniejszych szkodliwych owadach pierwotnych, a nawet i wtórnych.
Dla przykładu na brudnicy mniszce stwierdzono ponad 100 gatunków pasożytniczych
owadów.

Pasożytujące entomofagi najczęściej składają jaja do wnętrza przyszłego żywiciela lub

w jego bliskości. Niektóre składają jaja do wnętrza innych jaj. Mimo że liczba gatunków tej
ostatniej grupy jest niewielka, to jednak są one bardzo pożyteczne przy ograniczaniu gęstości
populacji foliofagów. Najcenniejsze jest to, że atak na szkodniki liściożerne dokonuje się
w stadium jaja, tj. w chwili, gdy jeszcze nie przystąpiły one do niszczycielskiej działalności na
organach roślin żywicielskich. Wywodzą się one zasadniczo z dwóch rodzin: bleskotkowatych
(Chalcididae) i tybelkowatych (Proctotrupidae). Owady te posiadają wybitną zdolność
wyszukiwania jaj żywiciela nawet w najgłębszych szczelinach i kryjówkach.

Najpospolitszym, a jednocześnie najefektywniejszym pasożytem z rodziny bleskotkowatych

jest kruszynek leśny. Pasożyt ten zaliczany jest do najmniejszych znanych owadów (około
0,5mm długości), ale zajmuje jedno z czołowych miejsc wśród niszczycieli owadów
liściożernych i łatwo się rozmnaża w jajach foliofagów, np. strzygoni choinówce, poprochu
cetyniaku, a nawet w barczatce sosnówce oraz kuprówce rudnicy, szczotecznicy szarawce,
piędziku przedzimku, zwójkach, a także osnui gwiaździstej, osnui czerwonogłowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pojaw kruszynka – owada doskonałego odbywa się w okresie wiosny. Barwa dorosłego

kruszynką jest zmienna od jasnożółtej do ciemnobrązowej, oczy są zazwyczaj czerwone.
Samica składa średnio około 40 jaj, najwięcej w pierwszych dniach po wylęgu. Samica
w kilka godzin po opuszczeniu jaja żywiciela zdolna jest do kopulacji i składania jaj.
Najchętniej atakuje świeżo złożone jaja foliofagów lub o słabo rozwiniętym zarodku, a omija
– porażone i z silnie zaawansowanym rozwojem zarodka. Nakłuwa ona pokładełkiem osłonkę
napotkanego jaja i składa do wnętrza swoje jaja. W sprzyjających warunkach pogodowych
w lecie całkowity rozwój pasożyta trwa 10–15 dni (w związku z tym może rozwinąć się
w ciągu sezonu nawet 7 pokoleń). Ostatnie pokolenie kruszynka zimuje w stadium
wyrośniętej larwy w jajach żywiciela. W literaturze podaje się, że w jajach np. zwójek
znajdowano maksymalnie do 2 sztuk, w jajach poprocha – do 5, w jajach strzygoni do 10,
a w jajach zawisaka nawet do 30 sztuk jaj. Porażone jaja początkowo zachowują wygląd
podobny do jaja zdrowego, lecz po kilku dniach ciemnieją, a następnie stają się czarne. Na
osłonce jajowej widać nieregularne wklęsłości. Po wylęgu pasożyta osłonka jajowa zachowuje
ciemną barwę i widać w niej wygryzione niewielkie okrągłe otworki. Często się zdarza,
ż

e nakłuwa on jajo żywiciela, ale nie składa w nim jajeczek. Jaja takie po krótkim czasie

wysychają i giną. Zauważono, że kruszynek po nakłuciu otworu często zlizuje (zjada)
zawartość jaja. Kruszynek z powodu swoich mikroskopijnych wymiarów jest w lesie prawie
niedostrzegalny. Natomiast skutki jego działalności są zauważalne przez załamywanie się
gradacji różnych foliofagów.

W stadium gąsienicy szkodnik jest atakowany przez znaczną liczbę gatunków owadów

pasożytniczych. z rzędu błonkoskrzydłych sporą rolę w ograniczaniu populacji foliofagów
odgrywają owady pasożytnicze z rodziny gąsienicznikowatych (Ichneumonidae) i rodziny
męczelkowatych (Braconidae), a z rzędu dwuskrzydłych największą rolę odgrywają owady
pasożytnicze z rodziny rączycowatych (Tachinidae) i ścierwicowatych (Sarcophagidae).

Rodzina gąsienicznikowatych reprezentują owady o bardzo zróżnicowanych wielkościach

(od kilku milimetrów aż do kilku centymetrów), o smukłej budowie ciała. Samice najczęściej
z długim pokładełkiem. Owady te są przeważnie pasożytami polifagicznymi, tj. atakujące
różne gatunki szkodliwych owadów leśnych. W czasie ataku na gospodarza przebijają
pokładełkiem oskórek gąsienicy żywiciela lub ścianki oprzędu i składają swoje jaja do ich
wnętrza. Porażone gąsienice najczęściej żerują krócej, mogą się nawet przepoczwarczyć, ale
z poczwarek nie wychodzi motyl, lecz owad doskonały pasożyta lub wyrośnięta larwa
pasożyta, która po wyeksploatowaniu ciała gąsienicy wygryza się na zewnątrz
i przepoczwarcza w ściółce (np. sierpoń, kosoń). Najważniejszym zadaniem świeżo wylęgłej
gąsienicy jest wyszukanie odpowiedniego żywiciela dla swojego przyszłego potomstwa.
Odbywa się to różnymi sposobami, m.in. przez wydzielanie przez żerujące owady lub
uszkodzone rośliny substancji zapachowych tzw. kairomonów, które wabią bezpośrednio
owady pasożytnicze.

Do ważniejszych owadów pasożytniczych pojawiających się na owadach liściożernych

sosny, np. na strzygoni choinówce, poprochu cetyniaku należą m.in.: gąsienicznik pręgowany,
gąsienicznik księżycowy, gąsienicznik czarny, zwężeń zbrojny, gąsienicznik towarzyszący,
sierpoń długowąsy, kosoń laskonogi. Pasożyty z rodziny gąsienicznikowatych przyczyniały
się wielokrotnie w znacznym stopniu do rozrzedzenia populacji foliofagów, dzięki czemu
w wielu wypadkach nie zachodziła potrzeba stosowania chemicznych zabiegów ratowniczych.
np. W Puszczy Sandomierskiej w latach 1916–1918 oraz na terenach gradacyjnych na północy
i zachodzie kraju w latach 1964–1969, 1974, 1978–1985.

Jednym z aktywniejszych pasożytów atakujących poczwarki szkodliwych owadów

liściożernych jest siercinka obrączkowana. Atakuje ona przeważnie strzygonię choinówkę.
Pasożyt ten długości 2–3mm składa swoje jaja do wnętrza gąsienic, które przygotowują się

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

do przepoczwarczenia lub bezpośrednio w nowo powstałą poczwarkę, która zachowuje
jeszcze miękkość pokrywy poczwarkowej. Po złożeniu jaj, wylęgłe z nich larwy pożerają
wewnętrzną treść poczwarki i tam się przepoczwarczają. Liczba potomstwa wylęgłego
z poczwarki gospodarza waha się w granicach 20–70 osobników. W ciągu roku siercinka
może wyprowadzić kilka pokoleń. Lęgną się przeważnie samice, a liczba samców stanowi
około 10% populacji. Owady doskonałe wygryzają w skórce poczwarki jeden lub kilka
okrągłych otworków, przez które wychodzą z żywiciela.

Owady drapieżne spełniają ważną rolę przy ograniczaniu liczebności szkodliwych

owadów w lasach. do owadów drapieżnych, które przyczyniają się do rozrzedzenia gęstości
populacji foliofagów należą gatunki z wielu rodzin, a mianowicie: biegaczowate (Carabidae),
wielblądkowate (Rapci–diidae), tarczówkowate (Pantatomidae), mrówkowate (Formicidae),
biedronkowate (Coccinelidae) oraz o mniejszym znaczeniu, np. skórkowate (Forficulidae),
ważkowate

(Libellulidae),

łowikowate

(Asilidae),

kusakowate

(Siaphyliniidae)

i przekraskowate (Cleridae). Niewątpliwie sporą rolę odgrywają również pająki (Araneida).

Rodzina biegaczowatych zamieszkuje wiele środowisk. Wśród niej jednym z najbardziej

aktywnych niszczycieli gąsienic, poczwarek, a nawet motyli jest tęcznik liszkarz. Owad
doskonały z zielonymi, mieniącymi się tęczowo pokrywami, larwy czarne, wydłużone,
lśniące. Imago jak i larwa charakteryzują się niezwykłą drapieżnością i żarłocznością.
W czasie gradacji rozmnaża się on bardzo szybko. Owad doskonały obdarzony zdolnością
lotu poluje na gąsienice w koronach, na gałęziach i pniach drzew. Atakuje on również motyle,
zwłaszcza leniwie poruszające się samice z odwłokiem pełnym jaj.

Przedstawicielem wielbłądkowatych, grupy o dużym znaczeniu gospodarczym jest

wielbłądka (Raphidia ophiopsis). Owad ten, o błoniastych skrzydłach i prostokątnej głowie,
należy do najbardziej żarłocznych i niezmordowanych w łowach drapieżców. Lotny i ruchliwy
penetruje całe drzewo, pożera jaja i larwy drobnych owadów. Larwa dzięki smukłemu ciału
łatwo wciska się do najwęższych szczelin. Potrafi poruszać się do przodu i do tyłu,
co umożliwia jej penetrację nawet wąskich szczelin kory, gdzie znajdują się złoża jaj
foliofagów (np. brudnicy mniszki), które wyjada. Tępi również korniki, a także larwy kózek,
ryjkowców i innych owadów. Wielbłądkę spotkać można w lesie prawie przez cały rok.

Spośród licznych gatunków owadzich drapieżców mrówki mają największe znaczenie

jako tępiciele szkodników leśnych. Dotyczy to zwłaszcza działalności mrówki rudnicy, która
buduje pojedyncze wysokie kopce, oraz mrówki ćmawej, która buduje po kilka niewysokich
kopców blisko siebie. Owady te w poszukiwaniu pokarmu penetrują korony sosen i chętnie
atakują gąsienice różnych foliofagów. Najczęściej jednak prześladują one gatunek
występujący w danym środowisku w nadmiarze. Duże praktyczne znaczenie ma fakt,
ż

e owady te występują także na ubogich siedliskach boru suchego, w drzewostanach o typie

monokultur, które z natury narażone są na niebezpieczeństwo gradacji. Często na początku
czerwca można zaobserwować, że kopce mrówek są pokryte przywleczonymi gąsienicami
i motylami foliofagów.

Biedronkowate, to rodzina małych, żywo ubarwionych chrząszczy. Owady doskonałe

i larwy biedronek przebywają w koronach sosen, gdzie przyczyniają się do niszczenia
napotkanych jaj i młodocianych gąsienic różnych motyli. Spośród najczęściej spotykanych
gatunków w borach sosnowych można wymienić: oczatkę, biedronkę siedmiokropkową,
bledniczkę. Biedronki składają swe charakterystyczne jaja w kształcie stojących stożków
barwy pomarańczowej na igłach i gałązkach drzew. Są bardzo płodne – jedna samica składa
w ciągu swego życia kilkaset jaj.

Do czynników ograniczających masowe rozmnażanie się owadów należą również ptaki

owadożerne. Kontrolują one całe drzewa od wierzchołków aż do szyi korzeniowej. Ponadto są
one niezwykle żarłoczne. Można to obserwować wiosną i wczesnym latem, tj. w porze lęgów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i wykarmiania potomstwa. Nawet w skrajnych warunkach, gdzie zbytnia jałowość terenu
uniemożliwia ptakom liczniejsze osiedlanie się, nadciągają one gromadnie, skoro tylko
wystąpi masowo jakiś gatunek owada. Przylatują one nawet ze stosunkowo odległych okolic
i niszczą szkodnika już w pierwszej fazie gradacji. Ponadto obfitość żeru w czasie gradacji
foliofagów w lasach staje się przynętą do masowych nalotów na zagrożone drzewostany także
niektórych gatunków ptaków nie związanych ze środowiskiem leśnym, jak np. szpaki,
gawrony, kawki i trznadle, a na tereny w bliskości rozległych akwenów – nawet mewy.

Wprawdzie ptaki nie mogą zlikwidować gradacji już zaawansowanej i obejmującej duże

przestrzenie, ale mogą spowodować znaczną redukcję szkodnika w początkowych okresach
gradacyjnych, kiedy tworzą się niewielkie jego ogniska. Należy dodać, że mimo pewnej
szkodliwości ptaków w lasach (np. częściowe niszczenie pożytecznej entomofauny,
niszczenie zasiewów), stanowią one jeden z ważniejszych czynników ograniczających rozród
szkodników leśnych. Można w przybliżeniu podać, że około 70 gatunków tych „strażników
lasu" niszczy prawie wszystkie stadia rozwojowe większości foliofagów.

Ptaki niszczące szkodliwe owady w stadium jaja (np. brudnicy mniszki, brudnicy

nieparki), to przede wszystkim: sikory, bargiel, kowalik, pełzacze.

Stosunkowo znaczny zastęp wrogów wśród skrzydlatej fauny mają gąsienice, nawet i te,

które są owłosione (np. brudnica mniszka, b. nieparka, kuprówka rudnica, barczatka
sosnówka). Polują na nie nie tylko kukułki i szpaki, ale również sikory, wilgi i wrony. Bardzo
skuteczne w zwalczaniu kuprówki rudnicy okazały się sikory, które w okresie zimy
rozdziobują gniazda w celu dostania się do zimujących w nich gąsienic. Zauważono, że sikory
niszczą wiele owadów nie tylko w celu zaspokojenia głodu, ale także z samego instynktu
dziobania, porzucając martwe lub silnie okaleczone gąsienice lub poczwarki. Poza tym
w niszczeniu gąsienic różnych foliofagów mają swój udział także dzięcioł duży (nawet dla
karmienia młodych), zięba, sójki i wiele innych gatunków, których terenem łowieckim są
korony drzew. Tępicielami gąsienic okazały się również myszołowy, u których – przy
badaniach zawartości żołądka – znajdowano znaczne ilości gąsienic przedzimków.

Najwięcej wrogów wśród awifauny owadożernej mają jednak poczwarki szkodliwych

owadów leśnych, a szczególnie brudnicy mniszki, które są wydziobywane z oprzędów.
Dokonują tego np. drozdy, kraski, sikory, wilgi, wrony, gawrony, kawki, szpaki, a nawet
i dzięcioły.

Kokony boreczników na drzewach padają ofiarą m.in. dzięciołów, sikor, kowalika i sójki.

Tępicielami motyli są m.in.: lelek, jaskółki i szpaki.

Ptaki owadożerne mają znaczny wpływ również na rozrzedzenie populacji owadów

doskonałych chrabąszczowatych. Dużą rolę w tym zakresie spełniają szczególnie szpaki
i gawrony, a także mewy, które wybierają pędraki zwłaszcza w czasie wyorywania pasów na
terenach zapędraczonych. Natomiast owady doskonałe chrabąszczy, guniaka czerwczyka,
wałkarza lipczyka i gatunki pokrewne łowione są zwłaszcza wieczorem m.in. przez lelka
kozodoja oraz sowy. Poza tym w czasie dnia na chrabąszcze w koronach drzew polują
również kosy, sikory, zięby, drozdy, a także dudki i dzięcioły. Dużą aktywność w tępieniu
chrabąszczy wykazują także kawki, które w okresie wiosny dużymi stadami osiadają na
drzewach liściastych i dokładnie oczyszczają je z chrabąszczy. Przy zwalczaniu wałkarza
lipczyka na wydmach szczególnie aktywna jest wrona siwa. Ptaki te zbierają się w stada przed
wydostawaniem się imago z ziemi i dokładnie przeszukują dziobami piasek, wybierając
z niego młode chrząszcze, które chętnie zjadają, pozostawiając tylko liczne niestrawione
pokrywy skrzydeł. Ptaki owadożerne można zaliczyć do najbardziej aktywnych tępicieli
chrabąszczowatych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Liczne obserwacje terenowe dowiodły, że ptaki mogą w pewnych wypadkach nie tylko

ograniczyć rozmiary klęski, lecz nawet całkowicie jej zapobiec. Duże znaczenie gospodarcze
wśród ptactwa nalatującego na zagrożone drzewostany mają szpaki.

Do najbardziej aktywnych wśród ssaków leśnych, niszczycieli szkodliwych owadów

leśnych należy zaliczyć przede wszystkim dziki, które przez przeorywanie (buchtowanie)
ś

ciółki leśnej niszczyły poczwarki strzygoni, poprocha, zawisaka, kokony boreczników,

gąsienice barczatki, a także larwy osnui oraz pędraki chrabąszczowatych i wiele innych
szkodliwych owadów. Wiele larw i poczwarek nie zjedzonych przez dziki w czasie
buchtowania również ginie, na przykład wskutek zgniecenia ich przy buchtowaniu. Ponadto
odsłonięta gleba zanęca inne owadożerne zwierzęta, np. ptaki lub drobne gryzonie, które
zjadają pozostałą część populacji szkodnika.

Ogromne znaczenie ma również działalność dzików na pędraczyskach. Szczególnie ma to

miejsce na odkrytych areałach gruntów porolnych leżących odłogiem w pobliżu lasu, na
nieużytkach, łąkach i pastwiskach, a także na liniach oddziałowych i w uprawach.
Buchtowanie

ujawnia

ogniska

narastającego

niebezpieczeństwa,

sygnalizuje

o rozpoczynającym się masowym pojawię szkodników, zanim wystąpią pierwsze objawy
szkód w koronach drzew.

Z innych ssaków niszczących w glebie poczwarki i larwy szkodliwych owadów leśnych

należy wymienić borsuka. Pokarmem owadzim uzupełniają swoje pożywienie m.in. lis, kuna,
jeż, tchórz, łasica, drobne gryzonie, a nawet kret.

Ważną pozycję zajmują także nietoperze (Chitoptera), które zjadają duże ilości owadów.

Spośród kilkunastu gatunków nietoperzy występujących w Polsce dużą grupę stanowią
gatunki leśne, m.in.: borowiec wielki, nocek wąsatek, karlik małouszek i inne. Ssaki te polują
o zmierzchu i w nocy w strefie koron drzew, niszcząc przede wszystkim owady odbywające
wtedy rójkę, a więc: motyle brudnicy mniszki, brudnicy nieparki, strzygoni choinówki,
szczotecznicy szarawki, białki wierzbówki, owady doskonałe chrabąszczowatych i innych
owadów.

Płazy leśne jako tępiciele owadów mogą mieć znaczenie lokalne. Ze względu na to, że są

one związane ze środowiskiem wodnym, teren ich oddziaływania jest bardzo ograniczony.
Ofiarą ich padają przeważnie larwy i owady doskonałe związane na stałe ze strefą dna lasu,
w tym takie szkodniki jak szeliniak i inne ryjkowce, ale także pożyteczne biegacze. Spośród
płazów największe znaczenie mają: ropucha zwyczajna i żaba trawna. Pierwsza z nich,
wyróżniająca się dużą żarłocznością, poluje nocą, druga natomiast w dzień.

Jako tępiciele owadów wśród gadów na uwagę zasługiwać mogą padalce, jaszczurka

zwinka i jaszczurka żyworódka. Jaszczurki, zamieszkując tereny suche, chętnie przebywają
w uprawach sosnowych, gdzie polują w dzień na swe ofiary, padalec natomiast prowadzi
raczej nocny tryb życia.

Na uwagę zasługuje także żmija zygzakowata, która jest tępicielem myszy i innych

drobnych gryzoni leśnych. Jest ona tępiona ze względu na jadowitość w stosunku
do człowieka. Wszystkie gady z wyjątkiem żmii objęte są ochroną gatunkową.
Przyczyny i przebieg powstawania masowych (gradacyjnych) pojawów owadów

Owady są stałym elementem zoocenoz siedlisk leśnych. Masowe występowanie owadów

w lasach w okresach gradacyjnych (masowego pojawu) i powodowane przez nie szkody
objawiające się najczęściej pozbawianiem drzew i krzewów aparatu asymilacyjnego lub
zamieraniem drzewostanów były odnotowywane już w kronikach, pochodzących z okresu
ś

redniowiecza i wcześniejszych. Wzrost liczebności populacji owadów leśnych następuje

w wyniku zwiększania się ilości osobników przeżywających do końca cyklu rozwojowego
kolejnej generacji. W każdym kolejnym pokoleniu następuje spadek śmiertelności. Wzrost
płodności zwiększającej się ilości przeżywających samic ma tu mniejsze znaczenie. Czynniki,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

które intensyfikują lub osłabiają proces śmiertelności w populacji w zależności od jej
zagęszczenia noszą nazwę czynników regulujących, pozostałe – wpływające na gęstość
populacji – to czynniki modyfikujące. Na zmiany liczebności populacji owadów, regulowane
naturalną śmiertelnością i rozrodczością wpływa szereg czynników (omówionych m.in.
wyżej). W zespole warunków meteorologicznych istotną rolę pełni temperatura i wilgotność
powietrza. Wpływają one na tempo rozwoju, płodność, długość życia i śmiertelność owadów.
Wielkoobszarowe gradacje (masowe pojawy owadów) pokrywają się z latami aktywności
słonecznej, występującej w cyklach najczęściej 11-letnich. Czynniki pogodowe regulują
liczebność populacji owadów w sposób „mechaniczny", utrudniając pobieranie pokarmu,
możliwość zmiany miejsca, wzajemne kontakty samców i samic. Szczególną rolę pełnią tu
anomalie pogodowe – nagłe spadki temperatur, opady atmosferyczne, huraganowe wiatry.
Czynniki pogodowe wpływają na synchronizację (lub jej brak) terminów rozwoju roślin
ż

ywicielskich z wylęgiem larw i gąsienic, początkiem okresu żerowania oraz skorelowaniem

terminów aktywności życiowej pasożytów i drapieżców z ich ofiarami. Im więcej stadiów
rozwojowych ma owad-ofiara, na którego „polują" pasożyty i drapieżcę, tym większa jest
ś

miertelność populacji owadów, będącej celem tych „polowań". Na aktywność układu

drapieżca-ofiara w istotny sposób wpływa wzrost temperatury powietrza. Większość
przypadków masowych wystąpień szkodliwych owadów – szczególnie liściożernych -w
lasach Polski poprzedzały lata z deficytem opadów, ciepłymi i bezśnieżnymi zimami
i temperaturami powietrza wyższymi od średnich wieloletnich. Czynniki pokarmowe
regulowane są również przez warunki pogodowe. Deficyt lub nadmiar wody wywołuje
zmiany w procesach fizjologicznych zachodzących w roślinach, co z kolei wywołuje reakcje
w postaci zmian w dynamice populacji owadów – konsumentów roślin. Okresy suszy
zwiększają zawartość cukrów i innych elementów w aparacie asymilacyjnym roślin. Zjawisko
to skorelowane jest ze wzrostem płodności samic i zwiększaniem się ilości osobników
w populacji. Brak pokarmu (wpływ różnych czynników) powoduje silną konkurencję
wewnątrzgatunkową, a często i międzygatunkową, o żer i jest jedną z przyczyn załamywania
się masowych pojawów owadów i redukcji liczebności ich populacji do poziomu tzw.
„żelaznego zapasu”.

Organizmy chorobotwórcze i inni wrogowie naturalni równoważą u owadów tendencję

do nieograniczonego rozmnażania się. Naturalna śmiertelność, wynikająca z praw
gerontologii i osiągania normalnej granicy wieku starzenia się i umierania, prawdopodobnie
nie byłaby w stanie zatrzymać pochodu owadów do opanowania Ziemi. Gdyby nie tego typu
naturalne (a ostatnio i sztuczne, stawiane przez człowieka) bariery – owady jeszcze
skuteczniej konkurowałyby z człowiekiem o prawo rządzenia na tym globie.

Czynniki biocenotyczne mają wpływ na populację owadów na każdym, kolejnym

poziomie ich rozwoju, bez względu na ich liczebność. Wektory najsilniej ingerujące w masę
i energię populacji owadów noszą nazwę czynników kluczowych.

Teoria biocenotyczna powstawania gradacji rozwinęła się z teorii pasożytniczej

i wpłynęła na rozwój biologicznej metody ochrony roślin. Czynniki populacyjne określają
całokształt wzajemnych oddziaływań osobników w populacji. Związane są z konkurencją
pokarmową, konkurencją o partnera, terytorializmem, walką o lepszą pozycję „socjalną"
w populacji (owady żyjące społecznie). Wzrost liczebności osobników w populacji zwiększa
szansę na przetrwanie, ułatwia kontakty samców i samic, wzmacnia pulę genową, ułatwia
opanowanie nowych ekosystemów. Obfitość pokarmu i optymalne warunki pogodowe są
jednymi z pierwszorzędnych bodźców, inicjujących rozwój gradacji owadów. Masowy rozwój
populacji niesie z sobą również określone niebezpieczeństwa natury endogenicznej
(wewnętrznej) – np. spadek płodności, zmniejszenie odporności na choroby, zwiększanie się
ilości samców w populacji w stosunku do ilości samic oraz egzogenicznej (zewnętrznej)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 1. Fazowość gradacji (wg Koehlera)

[11, s. 58]

polegającej m.in. na wyczerpaniu bazy pokarmowej, zwiększaniu się ilości pasożytów
i drapieżców, powstawaniu stresów w wyniku przegęszczenia i innych przyczyn. Negatywny
wpływ zagęszczania się ilości osobników tego samego gatunku prowadzi w konsekwencji
do zmniejszania się rozmiarów ciała, spadku płodności, zwiększającej się śmiertelności
ze skracaniem się czasu życia osobników włącznie. U wielu gatunków owadów podczas
narastania liczebności populacji obserwuje się proces reakcji migracyjnej. Część osobników
rozprasza

się

poszukując

nowych

terytoriów

w celu

uchronienia

i przetrwania

(zabezpieczenia) puli genowej gatunku w bezpiecznym miejscu, co jest wyrazem swoistego
instynktu samozachowawczego. Duża wierność jednemu stanowisku życiowemu prowadzi
często do zmian degeneracyjnych w obrębie gatunku (chów wsobny, brak dostępu nowych
genów), co prowadzi do powstawania nowych ras, podgatunków, a nawet gatunków. Osobniki
migrujące są zazwyczaj większe, silniejsze, mogą być inaczej ubarwione, mają większą
płodność i silniej rozwinięty zmysł orientacji przestrzennej. Migracja mająca pośredni
(zwrotny) wpływ na gęstość populacji i jej przedstawicieli, jest jednym z doskonalszych
mechanizmów regulacji jej liczebności.

Zmiany liczebności populacji owadów są wynikiem bilansu między ich rozrodczością

i śmiertelnością ocenianą w określonym przedziale
czasowym,

a masowe

pojawy

(gradacje)

są

rezultatem

wzrostu

procentu

osobników

przeżywających do końca rozwoju każdej generacji,
czyli

spadku

miertelności

z pokolenia

pokolenie. Czynniki mające wpływ na zmiany
ś

miertelności i rozrodczości dzieli się na czynniki

meteorologiczne, pokarmowe, wewnątrzpopulacyjne
i biocenotyczne (choroby, drapieżcę, pasożyty).
Najczęściej ocenia się nie liczebność populacji, ale
ilość osobników żyjących na określonej powierzchni
– czyli mierzy się gęstość populacji.

Zmiany liczebności populacji dokonują się

w granicach tzw. średniego poziomu liczebności.
Określany jest on warunkami klimatycznymi,
pozycją

gatunku

w łańcuchach

pokarmowych

i strukturze

konkurencyjnej

biocenozy,

historią

kształtowania się biotopu oraz składu gatunkowego
fauny i flory zasiedlających go organizmów. Wahania średniego poziomu liczebności
następują w wyniku zmian warunków meteorologicznych lub innych fizycznych czynników
ś

rodowiskowych oraz okresowych zmian relacji gatunku w łańcuchach pokarmowych

zajmowanego ekosystemu. Ogromną rolę pełni tu wpływ człowieka na środowisko leśne.
Wahania liczebności wokół średniego poziomu liczebności mają charakter fluktuacyjny lub
oscylacyjny. Fluktuacjami są nieregularne zmiany liczebności, tendencje wzrostu zależą
głównie od zmian corocznych w środowisku życia populacji. Wyróżnia się formy fluktuacji
(gradacji): latentną (spoczynkową), temporalną (okresową, cykliczną i acykliczną)
i permanentną (ciągłą). Masowe pojawy szkodliwych liściożernych owadów leśnych mają
postać gradacji, tj. fazowego narastania liczebności kolejnych generacji (rys. 1). Faza wstępna
(progradacja) składa się z etapów (kolejno):
−

stanu normalnego (latentnego),

−

stadium wstępnego narastania liczebności (inkubacyjnego),

−

stadium ostrzegawczego (zbliżanie się liczebności populacji do poziomu liczb
krytycznych) prodromalnego,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

stadium erupcyjnego (wybuchowego), kiedy to liczebność populacji osiąga lub
przekracza poziom liczb krytycznych.
Po osiągnięciu szczytu kulminacji następuje redukcja liczebności populacji, naturalna

(działanie naturalnych czynników oporu środowiska) lub sztuczna (ingerencja człowieka).
Faza zstępująca (retrogradacja) obejmuje część okresu tzw. śmiertelnego zagrożenia lasu
(stadium erupcyjnego), po czym wchodzi w:
−

stadium pokryzysowe (szybkie zmniejszanie się ilości osobników w populacji, przewaga
samców),

−

powrót do stanu normalnego, aż do kolejnej fazy stadium wstępnego następnej gradacji.
W czasie przejścia od stanu normalnego do stadium wstępnego, gęstość populacji

owadzich szkodników liściożernych sosny wzrasta z pokolenia na pokolenie od 2 do 4 razy.
Uszkodzenia aparatu asymilacyjnego sosen (lub brak uszkodzeń) na opanowanym przez
szkodniki areale są niezauważalne. Stadium ostrzegawcze obejmuje cykl rozwojowy dwóch
pokoleń, a szkody w koronach stają się widoczne. Pojawia się zjawisko migracji i szybkiego
opanowywania przez szkodniki nowych obszarów – owady te są często większe, odporne na
choroby i parazytoidy, charakteryzuje je wysoka płodność i zwiększony udział samic
w populacji. Stadium wybuchowe obejmuje 2–4 pokolenia, liczebność populacji gwałtownie
wzrasta, ubytki aparatu asymilacyjnego sięgają od 50% do 70%. Zaczynają uaktywniać się
choroby, pasożyty, drapieżcę i czynniki stresowe wewnątrzpopulacyjne. Obniżenie płodności
samic, spadek odporności na wpływ czynników środowiska, zarysowująca się przewaga
samców powodują w rezultacie załamanie się gradacji. W rezultacie zaistnienia
niekorzystnych dla populacji warunków maleje gęstość populacji, spasożytowanie dochodzi
do 70%, samice składają coraz więcej niezapłodnionych jaj. Następuje powrót do formy
latencyjnej. Masowe pojawy owadów mają swój początek w tzw. pierwotnych ogniskach
gradacyjnych, gdzie w określonych odstępach czasu następuje kumulowanie się czynników
sprzyjających narastaniu liczebności osobników populacji. W warunkach lasów Polski są to
najczęściej jednogatunkowe i jednowiekowe drzewostany, zajmujące ubogie siedliska
ze skomplikowaną strukturą tzw. żył wodnych pod ziemią. Często do powstania takich miejsc
przyczynił się człowiek, degradując przez wieki ten teren w różnoraki sposób. Rozwój
gradacji w tych miejscach wyprzedza od 2 lat do 1 roku masowy pojaw owadów w sąsiednich
drzewostanach.

Masowe pojawy owadów uzależnione są również od warunków, jakie stwarza im natura

i działalność człowieka. Kono- i seminifagi (konofagi -owady żerujące na szyszkach,
seminifagi – owady żerujące na nasionach) ze świata owadziego reagują wysoką liczebnością
populacji w latach nasiennych, owadzie szkodniki fizjologiczne i techniczne wykorzystują
skutki klęsk żywiołowych w lasach. Przebieg zmian liczebności tego zespołu gatunków
owadów zależy od charakteru czynników szkodotwórczych, osłabiających kondycję drzew.
Zmiany mogą mieć charakter lokalny (ogniskowy) lub pandemiczny tzn. obejmujący duże
powierzchnie drzewostanów. Zmiany ogniskowe, czyli lokalne mają charakter ogniskowo-
chroniczny obejmujący mały obszar i rozwijają się wolno (osłabienia drzew w wyniku
działania huby korzeni, opieniek, innych czynników) lub ogniskowo-epizodyczny, związany
z nagłymi, lokalnymi i krótko działającymi czynnikami (pożar, śniegołom, wiatrołom, inne).
Wzrost liczebności owadzich szkodników podkorowych jest wtedy wolny, a owady nie
wykazują tendencji do migracji poza osłabiony drzewostan. Zmiany pandemiczne liczebności
populacji kornikowatych, kózkowatych, bogatkowatych, trzpiennikowatych i przedstawicieli
innych rodzin owadów, żyjących w łyku i drewnie, występują na obszarach dużych pożarzysk,
gwałtownej suszy lub podtopień, zanieczyszczeń przemysłowych. Baza pokarmowo-lęgowa
zostaje szybko wykorzystana i nadmiar osobników migruje na sąsiednie drzewa lub
do najbliższych drzewostanów. Badacze wyróżniają tu 5 faz zmian liczebności populacji:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

koncentracja i wzrost zagęszczenia liczebności populacji,

−

kulminacja,

−

emigracja i rozgęszczenie populacji,

−

depresja (utrata potencjalnych możliwości powrotu do wysokiej liczebności),

−

stabilizacja (powrót do stanu wyjściowego).

Insektycydy stosowane w ochronie lasu przed szkodliwymi owadami

Większość jednogatunkowych i równowiekowych kompleksów leśnych w Polsce,

osłabionych

szkodliwymi

działaniami

czynników

abiotycznych,

biotycznych

i antropogenicznych, od lat wykazuje wysoką podatność na szkody wyrządzane przez masowo
namnażające się owady. W celu ograniczenia liczebności szkodliwych owadów stosuje się
insektycydy w różnych postaciach, począwszy od płynnych preparatów stosowanych
do opryskiwania

drzewostanów przed owadami liściożemymi lub zabezpieczania

pozyskanego surowca drzewnego przed zasiedleniem przed korniki, a skończywszy na
granulowanych preparatach stosowanych do dezynsekcji gleby w szkółkach. Stosowane
obecnie insektycydy cechują się wysoką aktywnością biologiczną, dzięki której w krótkim
czasie powodują znaczną redukcję liczebności rozmnożonych nadmiernie owadów. Użycie
niektórych z nich związane jest jednak z ryzykiem zniszczenia entomofauny pożytecznej,
regulującej

zagęszczenie

populacji

owadów

roślinożernych.

Istnieje

również

niebezpieczeństwo szkodliwego działania pozostałości preparatów na organizmy nie będące
celem zabiegów zwalczania, a także uodpornienia się zwalczanych szkodników na
insektycydy. z tych względów, zgodnie z Instrukcją Ochrony Lasu, przy podejmowaniu
decyzji o przeprowadzeniu zabiegu ochrony lasu zawsze za priorytetowe uznaje się działania
profilaktyczne oraz ochronne przy zastosowaniu metod biologicznych, fizykochemicznych
i fizycznych. Stosowanie metod chemicznych dopuszczalne jest w sytuacji zagrożenia
trwałości drzewostanu i produkcji szkółkarskiej.

Ochrona lasu podlega w Polsce regulacji prawnej, określonej w wymienionych poniżej

aktach prawnych, zarządzeniach i instrukcjach:
−

Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach. Dz.U. z dnia 8 listopada 1991, nr 101, poz.
444 (z późniejszymi zmianami),

−

Ustawa z dnia 12 lipca 1995 r. o ochronie roślin uprawnych. Dz.U. z dnia 8 sierpnia 1995
r., nr 90, poz. 446 (z późniejszymi zmianami),

−

Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki śywnościowej z dnia 6 lutego 1996 r.
w sprawie zwalczania organizmów szkodliwych. Dz.U. z dnia 14 lutego 1996 r., nr 15,
poz. 81 (z późniejszymi zmianami),

−

Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki śywnościowej z dnia 12 marca 1996 r.
w sprawie szczegółowych zasad wydawania zezwoleń na dopuszczenie środków ochrony
roślin do obrotu i stosowania. Dz. U. z dnia 24 kwietnia 1996 r., nr 48, poz. 212
(z późniejszymi zmianami),

−

Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia
2 września 1998 r. w sprawie sposobu, zakresu warunków stosowania środków ochrony
roślin w leśnym użytkowaniu gruntów. Dz. U. z dnia 16 września 1998 r. nr 120, poz.
777 (z późniejszymi zmianami),

−

Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki śywnościowej z dnia 11.02.1999 r.
w sprawie szczegółowych zasad przeprowadzania badań sprzętu do stosowania środków
ochrony roślin. Dz. U. z dnia 10 marca 1999 r., nr 20, poz. 175 (z późniejszymi
zmianami),

−

Zarządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki śywnościowej z dnia 1 lutego 1996 r.
w sprawie nadania statutu Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin. Monitor Polski z dnia 9
lutego 1996 r., nr 10, poz. 107 (z późniejszymi zmianami),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

Zarządzenie Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych nr 11A z dnia 11 maja 1999 r.
oraz załącznik „Wytyczne w sprawie doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach
ekologicznych” (z późniejszymi zmianami),

−

Znowelizowana instrukcja technologiczna zwalczania szkodliwych owadów liściożernych
w lasach. Lasy Państwowe – IBL, 1995 r. (z późniejszymi zmianami),

−

Instrukcja Ochrony Lasu, część I, DGLP, 1999 r (z późniejszymi zmianami).

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to jest gradacja?

Czym żywią się fitofagi i ksylofagi?

Co to są szkodniki pierwotne, wtórne i fizjologiczne?

Dlaczego podział na organizmy szkodliwe i pożyteczne jest podziałem względnym?

Czym się żywi powodując jednocześnie szkody jeleń?

Jakie szkody może spowodować żubr nie pobierając pokarmu?

Jak wpływa działalność człowieka na zagrożenie chorobowe lasu?

Jakie znasz entomofagi będące owadami?

Jak scharakteryzujesz działalność mrówek w środowisku leśnym?

10.

Jakie znasz entomofagi będące ssakami?

11.

Dlaczego nietoperze są wyjątkowymi entomofagami?

12.

Jaki ptak zjada najwięcej owadów szkodliwych?

13.

Czym się różni działalność biedronki od działalności kruszynka?

14.

Jaki jest przebieg gradacji?

15.

Jakie czynniki i w jakim stopniu działają na szkodliwe owady podczas gradacji?

16.

W jaki sposób ptaki i ssaki uszkadzają drzewa i krzewy leśne?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Nauczyciel dostarczył Ci karty z fotografiami (grafikami, ilustracjami) przedstawiającymi

ptaka i jego budkę. Dobierz je ze sobą parami.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

pogrupować karty według typów (budka, ptak),

dobrać budkę i ptaka do siebie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

barwny atlas owadów,

−

literatura.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Nauczyciel dostarczył Ci karty z fotografiami (grafikami, ilustracjami) przedstawiającymi

sprawcę porażenia owada szkodliwego i samego owada. Na niektórych kartach są tylko opisy
ofiary, na innych sprawcy. W sumie otrzymałeś 50 kart: 10 czerwonych z opisem szkodnika,
10 niebieskich z wizerunkiem szkodnika, 10 białych z obrazem porażenia szkodnika przez
pożyteczny organizm, 10 zielonych z wizerunkiem sprawcy i 10 żółtych z opisem sprawcy.
Dobierz je tak jak na poniższym przykładzie:

Opis

owada

szkodliwego

Owad
szkodliwy

Porażony

lub

unieszkodliwiony
owad

szkodliwy

w różnym stadium

Sprawca
porażenia

Opis

sprawcy

porażenia

Karta czerwona

Karta
niebieska

Karta biała

Karta
zielona

Karta żółta

Osnuja
gwiaździsta

–

owad, u którego
występuje
wyraźny
dymorfizm
płciowy.

Jaja

łódkowatego
kształtu długości
2,5mm.

[21 t II. str. 186
zmienione]

[21 t II str. 187 zmienione]

[21 t I str. 373]

Kruszynek
leśny-

bardzo

mały owad dług.
Ok.

0,3mm,

barwy
cytrynowożółtej.
Samica

składa

jaja do jaj innych
owadów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

pogrupować karty według kolorów,

rozpoznać karty niebieskie, białe i zielone,

ułożyć karty według w/w schematu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

barwny atlas owadów,

−

literatura.

Ćwiczenie 3

Nauczyciel dostarczył Ci karty z fotografiami (grafikami, ilustracjami) przedstawiającymi

owada i jego potencjalnych wrogów (ptaki, ssaki i gady). Dobierz je ze sobą parami.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

pogrupować karty według rodzajów organizmów: owad i drapieżnik,

dobrać do siebie pary.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

barwny atlas owadów,

−

literatura.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Nauczyciel dostarczył Ci fotografie (grafiki, ilustracje), oraz eksponaty uszkodzeń

wywołanych przez ptaki i ssaki, przy każdym zdjęciu oraz przy każdym eksponacie znajduje
się krótka informacja uzupełniająca. Twoim zadaniem jest rozpoznać sprawcę uszkodzenia
oraz określić możliwy termin, kiedy zwierzę dokonało uszkodzenia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

rozpoznać część rośliny, która została uszkodzona (kora, nasiono, siewka, pęd, drewno,
pąk),

rozpoznać gatunek drzewa (lub krzewu), który został uszkodzony,

określić gatunek (lub rodzaj) sprawcy uszkodzenia,

zapisać wynik rozpoznania na kartce.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja Ochrony Lasu.

−

barwny atlas uszkodzeń drzew leśnych.

−

papier formatu A6.

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 5

Rozpoznaj sprawcę uszkodzeń na określonym terenie oraz określ możliwy termin, kiedy

zwierzę dokonało uszkodzenia. Nauczyciel wskazał na mapie obszar dotyczący poszukiwań
uszkodzeń drzew i krzewów wywołanych przez ptaki i ssaki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić lokalizację wskazaną przez nauczyciela,

zlokalizować 5–10 różnych uszkodzeń.

rozpoznać część rośliny, która została uszkodzona (kora, nasiono, siewka, pęd, drewno,
pąk,

rozpoznać gatunek drzewa (lub krzewu), który został uszkodzony,

określić gatunek (lub rodzaj) sprawcy uszkodzenia,

zapisać wynik rozpoznania na kartce.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

mapa przeglądowa drzewostanów,

−

instrukcja Ochrony Lasu,

−

barwny atlas uszkodzeń drzew leśnych,

−

papier formatu A4.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

zdefiniować pojęcia: gradacja, szkodnik techniczny, szkodnik
wtórny, szkodnik fizjologiczny?

zdefiniować pojęcia: owad pożyteczny owad szkodliwy?

podzielić czynniki oporu środowiska na grupy systematyczne?

wymienić entomofagi w zależności od stadia rozwojowego ofiary?

wymienić cechy entomofagów?

rozpoznać wybrane entomofagi z różnych grup systematycznych?

rozpoznać wybrane entomofagi po ich ofiarach?

scharakteryzować wybrane entomofagi?

wymienić etapy gradacji?

10)

rozpoznać uszkodzone drzewo przez ptaki lub gryzonie?

11)

rozpoznać uszkodzone drzewo przez jeleniowate?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Szkodliwe owady leśne

4.2.1. Materiał nauczania

Ponieważ owadzich szkodników leśnych jest bardzo wiele zostaną tu omówione niektóre.

Informacje o pozostałych szkodnikach znajdziesz w literaturze.

Owady uszkadzające korzenie
Chrabąszcz majowy – Melolontha melolontha L.
Owady doskonałe chrabąszcza majowego i chrabąszcza kasztanowca (M. hippocastani F.)

są bardzo podobne do siebie pod względem wyglądu zewnętrznego i biologii. Podobne jest
też ich znaczenie gospodarcze, a metody prognozowania i zwalczania są takie same. Owad
doskonały chrabąszcza majowego jest długości 20-30mm. Pokrywy i nogi są barwy
rdzawobrązowej z lekkim odcieniem żółtym i delikatnie owłosione (u chrabąszcza
kasztanowca niektóre odmiany mają nogi o zabarwieniu ciemniejszym, prawie czarnym).
Samce są zazwyczaj silniej owłosione niż samice. Cechą rozróżniającą oba gatunki jest kształt
tzw. pigidium, tj. części grzbietowej ostatniego pierścienia odwłoka: u chrabąszcza majowego
pigidium zwęża się stopniowo i jest tępo zakończone, u kasztanowca zwęża się ono
raptownie, szyjkowato, a na samym końcu jest lekko rozszerzone w postaci kulki. Czułki
u samców są wachlarzowate, składają się z 7 płatów, a u samicy z 6 płatów i to znacznie
mniejszych niż u samca. Ubarwienie ciała chrabąszczy nie jest cechą stałą. Znane są liczne
aberracje barwne chrabąszczy oraz formy przejściowe, powstałe na skutek łączenia się obu
tych gatunków.

Chrabąszcz majowy trzyma się przeważnie terenów otwartych, rolnych, natomiast

chrabąszcz kasztanowiec jest bardziej charakterystyczny dla okolic zalesionych. śerowanie
chrabąszczy odbywa się w stadium owada doskonałego i stadium larwy-pędraków. Owady
doskonałe dla pełnego cyklu rozwojowego prowadzą tzw. żery uzupełniające, po wyjściu
z gleby gromadnie nalatują na kępy drzew. Ich intensywne żerowanie odbywa się na liściach
różnych gatunków drzew i krzewów liściastych w lasach, sadach i zadrzewieniach
przydrożnych. Najchętniej żerują one na dębie szypułkowym (który wcześnie pokrywa się
liśćmi). Przysmakiem są również liście innych gatunków drzew, np.: grabu, buka, brzozy,
kasztanowca, jarzębu, wierzby (a szczególnie iwy), osiki i niektórych gatunków topól oraz
leszczyny. Rzadziej natomiast żerują na lipie, robinii akacjowej, jesionie oraz trzmielinie,
kalinie, bzie czarnym. Chrabąszcze żerują również na drzewach owocowych, a szczególnie na
liściach czereśni i śliw oraz orzecha włoskiego. Objadane są także liście winorośli i agrestu.
Drzewa iglaste są omijane przez chrabąszcze, z wyjątkiem igieł modrzewia. Niekiedy,
częściej przez chrabąszcza kasztanowca niż przez chrabąszcza majowego, ogryzane są świeże
pędy i kwiatostany jodły, a także kwiatostany świerka i sosny. śerowanie owadów
doskonałych jest szczególnie rozrzutne, gdyż znaczna część nie zjedzonych liści spada na
ziemię. Zazwyczaj żerowanie postępuje od części wierzchołkowej drzew i stopniowo przenosi
się na niższe partie korony. Natomiast pędraki chrabąszczy żerują wyłącznie na korzeniach
oraz podziemnych częściach różnych roślin. W najmłodszych stadiach larwy ogryzają cienkie
i delikatne korzonki, głównie traw, nie oszczędzając przy tym napotkanych korzonków
młodych sadzonek drzew i krzewów, zarówno iglastych, jak i liściastych. W miarę wzrostu
pędraków rośnie apetyt i ogryzają one grubsze korzenie na różnych głębokościach. Poza
korzeniami drzew zjadane są korzonki traw (w tym zbóż), a także podziemne części roślin
uprawnych. Preferowane są przede wszystkim korzenie sosny i brzozy, natomiast omijane
korzenie karagany, dębu, robinii akacjowej, trzmieliny oraz korzenie roślin uprawnych, np.
gryki, konopi, maku, łubinu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Oba gatunki pojawiają się wiosną, gdy temperatura gleby na głębokości 10–20cm wynosi

powyżej 10°C i utrzymuje się na tym poziomie przez 2–3 kolejne dni. Podczas ciepłej pogody
pierwsze osobniki można zaobserwować już w III dekadzie kwietnia. Natomiast podczas
chłodnej pogody chrabąszcze pojawiają się dopiero w II połowie maja. W sprzyjających
warunkach atmosferycznych (średnie temperatury dobowe ok. 16–20°C) największe nasilenie
lotu chrabąszczy obserwuje się przeważnie w połowie maja. Podczas ciepłej wiosny rójka jest
skoncentrowana w czasie i nie trwa długo. Natomiast podczas chłodnej i dżdżystej pogody
rójka się przewleka i trwa niekiedy aż do lipca, a pojedyncze owady chrabąszczy można
spotkać nawet w sierpniu. Chrabąszcz kasztanowiec pojawia się zwykle kilka dni (około 10)
wcześniej niż chrabąszcz majowy. U obu gatunków samce pojawiają się wcześniej niż
samice. Chrabąszcze wychodzą najpierw z gleby w miejscach odkrytych, a dopiero w dalszej
kolejności z gleb ocienionych. Wychodzące z gleby chrabąszcze pozostawiają po sobie ślad
na jej powierzchni w postaci okrągłych otworów szerokości około 15mm. Owady doskonałe
po wyjściu z ziemi dopiero wieczorem (po zachodzie słońca) nalatują na pobliskie gatunki
ulistnionych drzew liściastych. Lot odbywa się wyłącznie w dni pogodne po zachodzie słońca
i jest tym intensywniejszy, im cieplejszy jest wieczór. W dni pochmurne latają przeważnie
samce (także w ciągu dnia, lecz raczej na krótkie odległości). Chrabąszcz kasztanowiec
rozpoczyna lot nieco wcześniej niż chrabąszcz majowy. W czasie rójki chrabąszcze lecą
do miejsc obfitujących w pokarm, przy czym kierują się najczęściej prądami powietrza,
niosącymi zapach świeżych, rozwijających się liści. Zwykle, im drzewa są wyższe, tym
intensywniejszy jest lot w ich kierunku. Chrząszcze, które wychodzą z gleby w pobliżu drzew
liściastych, nie lecą dalej, lecz o zmroku krążą wokół nich, a następnie na nich żerują. Jeżeli
w pobliżu miejsc wylęgu owady doskonałe nie znajdują pokarmu, lecą na jego poszukiwanie
i są w stanie pokonać odległość nawet kilku kilometrów. Pojedyncze egzemplarze mogą
przebyć sześć, a nawet więcej kilometrów w poszukiwaniu odpowiednich drzew, na których
mogłyby dokonać żeru uzupełniającego. W różnych porach dnia chrabąszcze odznaczają się
różną aktywnością. Najbardziej nieruchliwe (ospałe) są w godzinach wczesnego poranku,
najruchliwsze zaś przed wieczorem, tj. kiedy wyruszają na poszukiwanie pokarmu. Znaczne
ograniczenie aktywności chrząszczy powoduje ochłodzenie się powietrza, a w wypadku
wystąpienia przymrozków – chrząszcze wracają do gleby lub kryją się w ściółce. Owady
ż

erują zarówno w dzień jak i w nocy, przy czym żer nocny jest zazwyczaj prawie dwukrotnie

intensywniejszy, niż prowadzony w dzień. Samice pobierają prawie dwa razy więcej pokarmu
niż samce. Kopulacja chrząszczy odbywa się w koronach drzew o różnych porach dnia i nocy
i trwa wiele godzin, samice przy tym najczęściej nie przerywają żerowania. Kopulacja
owadów doskonałych może odbywać się kilkakrotnie. Po okresie 1–2 tygodni żerowania jaja
są dojrzałe i po zapłodnieniu samica przystępuje do ich składania. Wówczas samice
powracają na ziemię, gdzie wyszukują dogodne miejsca do złożenia jaj. Są to zwykle
zagłębienia, w których samice wygrzebują (w zależności od struktury gleby) na głębokość
od kilku do kilkudziesięciu centymetrów, gdzie składają zapłodnione jaja. Po złożeniu części
jaj większość samic wydostaje się powtórnie na powierzchnię ziemi i stara się dotrzeć
w korony drzew liściastych w celu powtórzenia żeru uzupełniającego. Po dokonanym żerze
i powtórnym zapłodnieniu samice przystępują do składania dalszej partii jaj. Większość samic
składa jaja 2- lub 3-krotnie (od 10 do 30 jaj w kupce). W sumie jedna samica może złożyć
do 50 jaj. Im temperatura powietrza jest wyższa, tym więcej samic składa jaja powtórnie.
Samice wkrótce po złożeniu ostatniej porcji jaj giną w glebie. Średnia długość życia
chrząszcza chrabąszcza majowego wynosi dla samców 4–7 tygodni, a dla samic 6–7 tygodni.
Po 30–40 dniach od złożenia jaj wylęgają się młode larwy-pędraki. W pierwszym roku życia
pędraki trzymają się wspólnie w miejscu wylęgu, gdzie też rozpoczynają żerowanie, żywiąc
się przede wszystkim próchnicą oraz drobnymi, delikatnymi korzonkami, przeważnie traw.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jesienią, gdy nastaną chłodne dni, pędraki starają się przedostać głęboko w ziemię (niekiedy
poniżej 100cm) i tu spędzają zimę. W następnym roku po przezimowaniu pędraki są
w rozproszeniu w glebie. śerują wyłącznie na małych korzonkach różnych gatunków drzew
i krzewów leśnych, owocowych, a także roślin uprawnych. śerowanie pędraków w drugim
stadium rozwojowym – po pierwszej wylince, która wypada zwykle w okresie lata
(najczęściej w lipcu), następuje wielodniowa przerwa w żerowaniu. W ciągu 1–2 dni
po wylince ciało wybarwia się i twardnieje. Pędraki żerują jeszcze 4–6 tygodni, a następnie,
gdy temperatura gleby wynosi około 10°C, rozpoczynają wędrówkę w głąb gleby na
przezimowanie. Głębokość zimowania w glebie uzależniona jest od jej rodzaju, wilgotności
oraz temperatury i waha się w granicach 30–100cm. W kwietniu następnego roku,
w temperaturze gleby powyżej 7°C na głębokości 30cm, pędraki wędrują ku korzeniom
i rozpoczynają żerowanie. W miarę wzrostu szkodnika zwiększa się jego żarłoczność. Pędraki
ż

erują na korzeniach o grubości kilku mm, które zjadają, a na grubszych korzeniach płatami

ogryzają korę. Atakowana przez pędraki roślina najczęściej ginie, nie mogąc nadążyć
z wytwarzaniem nowych korzeni. śer pędraka w tym stadium trwa od wiosny do końca lata.
W końcu lata po drugiej wylince pędraków, czyli w trzecim stadium rozwoju, jeszcze bardziej
wzmaga się intensywność ich żerowania. Atakują wszystkie napotkane korzenie, zarówno
gatunków drzew iglastych i liściastych oraz traw i zbóż, a także podziemne części roślin
uprawnych. W okresie tym pędraki wyrządzają wielkie szkody w gospodarce leśnej.
Intensywny żer trwa do późnej jesieni. z nastaniem jesiennych chłodów pędraki zagrzebią się
głębiej celem przezimowania. Po trzecim przezimowaniu, pędraki wracają ponownie
w okresie wczesnej wiosny pod powierzchnię ziemi i przystępują do czwartego okresu
ż

erowania. Okres ten nie trwa długo. Już w końcu czerwca pędrak staje się ociężały, żeruje

coraz słabiej, aż wreszcie w lipcu przestaje jeść i udaje się w głębsze warstwy gleby, gdzie
wygrzebuje sobie jamkę, zwaną kolebką poczwarkową, w której zmienia się w poczwarkę.
Pędraki chrząszczy wędrują w glebie w kierunku pionowym i poziomym. Wędrówki
w kierunku pionowym, tj. w głąb gleby, następują przed każdym linieniem (wylinką), ażeby
po 4–6-dniowej przerwie powrócić do wyżej położonych warstw gleby i przystąpić
do intensywniejszego żerowania niż poprzednio. Ponadto każdego roku w okresie późnej
jesieni pędraki rozpoczynają wędrówkę do głębszych warstw gleby w celu przezimowania.
Głównymi bodźcami, zmuszającymi pędraki do wędrówek w kierunku pionowym, są przede
wszystkim temperatura i wilgotność gleby. W kierunku poziomym pędraki poruszają się
w poszukiwaniu pokarmu. W ciągu jednego okresu wegetacyjnego pędrak poszukujący
pokarmu może przebyć drogę długości około 14 metrów, przy czym szczególną aktywność
wykazują pędraki wyrośnięte. Przypuszczalnie czynnikiem przyciągającym pędraki
w wędrówkach poziomych w określonym kierunku są wydzielane przez bazę pokarmową –
korzenie roślin – substancje gazowe, np. dwutlenek węgla (CO

). Ponadto na krótkim

dystansie działają na pędraki olejki eteryczne oraz podniety smakowe. W pierwszych dniach
lipca pojawiają się pierwsze poczwarki, natomiast masowe przepoczwarczanie odbywa się
najczęściej na przełomie lipca i sierpnia. Jednakże okres przepoczwarczania się pędraków jest
bardzo rozciągnięty w czasie. Pojedyncze poczwarki można znaleźć w glebie jeszcze
w październiku, a sporadycznie, nawet w pierwszej dekadzie listopada. Poczwarka
charakteryzuje się wyraźnym zarysem skrzydeł, odnóży oraz narządów gębowych przyszłej
postaci doskonałej. Na podstawie budowy czułków i ich wielkości można łatwo określić
przyszłą płeć owada. Ciało poczwarki początkowo jest miękkie, barwy kremowej
i zakończone dwoma kolcami. Długość około 20–25mm. W miarę upływu czasu poczwarka
staje się twardsza i ciemniejsza. W kolebce poczwarkowej spoczywa w położeniu poziomym
przeważnie na głębokości 30–60cm. Często tuż obok poczwarki znajduje się zbrunatniała
resztka skórki po ostatniej wylince. W stadium poczwarki owad pozostaje przez 4–6 tygodni.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Okres ten jest uzależniony od temperatury gleby i układu warunków atmosferycznych. Po tym
okresie poczwarki przekształcają się w chrząszcze, które pozostają w glebie aż do wiosny
roku następnego.

Spośród wielu gatunków owadów wyrządzających poważne szkody w gospodarce leśnej,

a także rolnej i sadowniczej, szczególne znaczenie mają owady z rodziny żukowatych,
a przede wszystkim chrabąszcze. śerują one w postaci owada doskonałego na liściach i
w postaci pędraków na korzeniach drzew. Pędraki są bardziej szkodliwe dla roślin niż
chrząszcze żerujące na liściach w koronach drzew. Masowy żer chrząszczy na liściach
przyczynia się w pewnym stopniu do zmniejszenia przyrostu masy drzewnej, a często nawet
do ograniczenia owocowania drzew. W miejscach częstych i intensywnych żerów owadów
doskonałych chrabąszczy dochodzi do powstawania suchoczubów. Ponadto przez osłabienie
ich stanu zdrowotnego stają się one bardziej podatne na ataki ze strony szkodników wtórnych
i nękających, które przyczyniają się do ich powolnego zamierania. Główne jednak szkody
powodują pędraki, które ogryzając z kory grubsze korzenie i zjadając całkowicie korzenie
cienkie, powodują zakłócenia w pobieraniu wody i substancji odżywczych z gleby i ich
transpiracji, a przez to przyczyniają się do zamierania siewek i sadzonek leśnych, a często
nawet kilkunastoletnich drzewek. Obserwuje się to często na młodych drzewkach, zwłaszcza
w latach suchych i na terenach ubogich w wilgoć. Szkodliwość pędraków chrabąszczy jest
tym większa, im młodszy jest drzewostan, w którym one występują. Słusznie więc pędraki
uważa się za najgroźniejsze szkodniki szkółek i upraw leśnych. Drzewa starsze, o systemie
korzeniowym uszkodzonym przez pędraki w stopniu silnym, również najczęściej usychają.
Masowe pojawy chrabąszczy (majowego i kasztanowca) mogą spowodować znaczne
uszkodzenia aparatu asymilacyjnego i systemu korzeniowego drzew i krzewów. Owady
doskonałe chrabąszczy uszkadzają aparat asymilacyjny drzew liściastych (przy masowym
rozrodzie mogą w ciągu jednej nocy przyczynić się do całkowitego ogołocenia drzew z liści),
a w stadium larwy-pędraka żyjących w glebie – uszkadzają system korzeniowy różnych
gatunków drzew liściastych i iglastych oraz roślin uprawnych. Uszkodzenie aparatu
asymilacyjnego u drzew liściastych i jego regeneracja przebiega zazwyczaj łagodnie. Wynika
to z faktu, że gatunki liściaste odnawiają co roku aparat asymilacyjny i nie doznają one tak
głębokich zakłóceń jak gatunki drzew iglastych, które odnawiają swój aparat asymilacyjny
co kilka lat. Uszkodzone drzewa liściaste przeważnie w tym samym roku, w którym były
uszkodzone przez owady liściożerne, zazieleniają się ponownie. Regeneracja zniszczonego
ulistnienia drzew trwa około 6–8 tygodni. Nowe pojawiające się liście są zazwyczaj jaśniejsze
i nieco mniejsze od liści powstałych w cyklu normalnego rozwoju drzewa. Mimo tak szybkiej
regeneracji liści, powstają pewne zaburzenia, szczególnie w produkcji masy drzewnej,
produkcji nasion, ponadto nowo powstałe pędy, które nie zdążą zdrewnieć przed nadejściem
wczesnych jesiennych przymrozków, najczęściej zamierają. W razie powtarzania się żerów
przez szereg lat, stają się one niebezpieczne dla drzew, a w efekcie końcowym często
doprowadzają nawet do ich śmierci. Regeneracja uszkodzonego aparatu asymilacyjnego
zależy w znacznej mierze od warunków atmosferycznych, a także od stopnia uszkodzenia
liści, wielkości korony, biosocjalnego stanowiska drzewa, wieku, siedliska, a nawet
konfiguracji terenu. Uszkodzony system korzeniowy jest często poważnym zagrożeniem dla
rośliny. W zależności od stopnia uszkodzenia systemu korzeniowego różnie przebiega jego
regeneracja. Uszkodzone w niewielkim stopniu przez pędraki korzenie regenerują zniszczone
części. Na uszkodzonej części korzenia następuje wyciek żywicy, która pokrywa zranione
miejsca. W miejscach tych przylepiające się cząsteczki gleby tworzą na nich
charakterystyczne zgrubienia w kształcie „orzechów". Jeśli uszkodzona jest tylko część
korzeni, ich funkcje fizjologiczne (odżywcze) przejmują pozostałe części nieuszkodzonego
systemu korzeniowego. Jednakże roślina wykazuje wyraźne osłabienie i najczęściej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

atakowana jest przez szkodniki wtórne, które mogą doprowadzić do jej zabicia. Uszkodzenie
systemu korzeniowego roślina sygnalizuje następującymi symptomami: zamieraniem
wierzchołków, więdnięciem pędów, brunatnieniem ulistnienia, a w efekcie końcowym – przy
znacznym uszkodzeniu systemu korzeniowego –zamieraniem całej rośliny. Końcowym
etapem życia rośliny jest okres, gdy na systemie korzeniowym żeruje jednocześnie większa
liczba pędraków. Wówczas uszkodzone rośliny (sadzonki) zamierają, a przy lekkim
pociągnięciu sadzonek w górę wychodzą one bez oporu, gdyż pozbawione są systemu
korzeniowego.

W celu zapobieżenia w lasach szkodom od chrabąszczy podejmowane są różnorodne

kontrole (m.in. kontrola liczebności pędraków oraz owadów doskonałych). Jednakże
najważniejszą i oddającą duże zasługi jest metoda badania stopnia zapędraczenia gleby.
Metoda ta jest wykorzystywana na wszystkich powierzchniach szkółek leśnych
projektowanych i z lat poprzednich oraz terenach przeznaczonych do zale-sień, szczególnie na
glebach porolnych i nieużytkach, a także powierzchniach projektowanych do odnowienia oraz
haliznach i płazowinach. Na terenach masowego występowania chrabąszczy badania stopnia
zapędraczenia wykonywane są także na powierzchniach zrębowych oraz uprawach
przeznaczonych do odnowienia. Na podstawie wyników z kontroli zapędraczenia gleby
opracowywana jest prognoza pojawu szkodników (korzeni drzew i krzewów) chrabąszcza
majowego i kasztanowca oraz guniaka czerwczyka i wałkarza lipczyka, a także mniej
groźnych pędraków: ogrodnicy niszczylistki, jedwabka brunatnego i listnika zmiennobarwnego
oraz innych owadów znajdowanych w dołach kontrolnych, np. gąsienice rolnic, drutowców
(larw sprężyków). Uzyskane wyniki liczebności szkodnika w glebie służą do określenia
terenów zagrożonych i zaplanowania na nich akcji ratowniczej. Ponadto umożliwiają
określenie lokalizacji chrabąszczy na ziemiach Polski oraz ustalenie lat rójki szczepów
chrabąszczy w poszczególnych regionach kraju. Ocena zapędraczenia gleby powinna być
wykonywana od połowy sierpnia do końca września (przez terenową służbę leśną), kiedy to
większość podstawowych szkodników glebowych w stadium pędraka przebywa płytko pod
powierzchnią ziemi. Kontrola ta polega na kopaniu dołów próbnych o powierzchni 1,0x0,5m
i głębokości około 0,5m (około dwóch szpadli). Jesienią i wiosną doły kopie się głębiej, nawet
do głębokości 1m. Liczba dołów kontrolnych jest uzależniona od przeznaczenia powierzchni.
Na terenach przeznaczonych pod szkółki do wielkości 1ha liczba dołów jest zagęszczona
i wynosi 2 doły na 10 arów, a na powierzchniach większych niż 1ha – przeciętnie wynosi
około 15 na każdy hektar. Natomiast w miejscach przewidzianych pod uprawy na każdy
hektar przypada około 6 dołów. Ważne jest, aby doły próbne były równomiernie
rozmieszczone na całym badanym obszarze tak, aby mogły dać możliwie dokładny obraz
zapędraczenia terenu. Na terenach urozmaiconych pod względem siedliskowym
i topograficznym nie należy stosować szablonu regularnej więźby dołów próbnych, lecz
wskazane jest dążenie do uzyskania możliwie wiernego obrazu sytuacji przez kopanie ich
w różnorodnych konfiguracjach terenu. Jeżeli w czasie wykonywanych kontroli przynajmniej
w jednym z dołów liczba znalezionych szkodników korzeni – pędraków – jest wyższa lub
równa liczbie krytycznej, to konieczne jest zagęszczenie liczby dołów kontrolnych w celu
określenia granic zagrożenia szkodnikiem.

Miejsca wykonywania badań zapędraczenia gleby wyznacza miejscowy leśniczy. Przy

pracach terenowych należy pamiętać o tym, że przy pędrakach jednorocznych (z uwagi na ich
drobne wymiary) wydobytą ziemię z dołów najlepiej jest przesiewać, przy starszych
pędrakach wystarczy rozsypać wokół dołu ziemię cienką warstwą. Zebrane pędraki należy
umieszczać w butelkach, koniecznie wypełnionych nasyconym roztworem soli kuchennej.
Umożliwi to zakonserwowanie znalezionych okazów, a pracownikom Zakład Ochrony Lasu
ułatwi określenie gatunku i wieku pędraków. Pędraki umieszczone w czystej wodzie ulegają

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

rozkładowi uniemożliwiając ich właściwe określenie. Na butelkach powinny znajdować się
karteczki, określające lokalizację miejsca poszukiwań. Zebrany materiał w poszczególnych
leśnictwach globalnie przesyłany jest wraz z odpowiednimi formularzami lub dostarczany
bezpośrednio przez nadleśnictwa do ZOL, a w niewielkich ilościach również do IBL.
Jednostki te analizują nadesłane materiały i określają zagrożenie szkółek i upraw. Na
podstawie liczby znalezionych pędraków w poszczególnych dołach i porównaniu ich
z liczbami krytycznymi określany jest stopień zagrożenia kontrolowanych powierzchni
i wyznacza się tereny przewidziane do dezynsekcji gleby. Tam, gdzie w dołach kontrolnych
poza pędrakami znajdowano również postacie doskonałe chrabąszczy lub poczwarki, należy
się liczyć w roku następnym z koniecznością zwalczania owadów doskonałych. Przy ocenie
stopnia zagrożenia, poza liczbami krytycznymi, brany jest także charakter występowania
szkodnika, dotychczasowa wielkość szkód, udział chorób i wrogów naturalnych.
Po wykonaniu analiz i naniesieniu uwag przez placówki ochrony lasu na nadesłanych
wykazach zapędraczenia gleby, a dotyczących dalszego postępowania, ich kopie przesyłane są
(zwracane) zainteresowanym nadleśnictwom.

Tabela 1. Orientacyjne liczby krytyczne pędraków i owadów doskonałych chrabąszcza majowego

i kasztanowca dla szkółek i upraw leśnych na 0,5m

powierzchni kontrolnej [11, s. 71]

Pędraki

Rodzaj powierzchni i typ siedliskowy
lasu

1-roczne 2-letnie 3-letnie

Poczwarki
i chrząszcze

Powierzchnie przeznaczone pod szkółki

0,5

Powierzchnie przeznaczone pod uprawy:
na siedliskach borów mieszanych (BM)
i lasów mieszanych (LM)

na siedliskach borów
ś

wieżych (Bśw)

na siedliskach borów suchych (Bs)

0,5

Ocenę stopnia zagrożenia terenów leśnych można także uzyskać na podstawie liczebności

chrabąszczy, zbieranych po otrząśnięciu z drzew kontrolnych, przypadającej na powierzchnię
1m

. Zbiór chrząszczy prowadzi się w maju we wczesnych godzinach rannych. Dla określenia

stopnia zagrożenia w szkółkach i uprawach leśnych przez pędraki i owady doskonałe
chrabąszczy posługiwać się należy liczbami krytycznymi podanymi w tabeli 1.

Dla zwalczania chrabąszcza podejmowane są zabiegi ratownicze, polegające na

niszczeniu owadów doskonałych żerujących w koronach drzew liściastych albo pędraków
ż

erujących na korzeniach różnych roślin. do najstarszych metod stosowanych w praktyce

należą metody mechaniczne i agrotechniczne. Metody chemiczne znalazły zastosowanie po II
wojnie światowej. Natomiast metodą przyszłościową jest metoda biologiczna.

Metoda mechaniczna polega na bezpośrednim niszczeniu szkodnika sposobami

mechanicznymi. Przed II wojną światową, a także w pierwszych latach powojennych,
wszelkie zabiegi mechaniczne zwalczania chrabąszczy, mimo wysokich nakładów
finansowych, na ogół nie dawały zadowalających wyników. Metoda ta polega na wybieraniu
i niszczeniu w czasie orki terenów zapędraczonych wyorywanych pędraków. Wybieranie
pędraków podczas orki nie prowadzi do ich całkowitego wyniszczenia (ponieważ znaczna
część pozostaje wewnątrz brył gleby lub w glebie poniżej poziomu orki), jednakże w pewnym
stopniu zmniejsza szkody.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Lokalnie w przeszłości dla zniszczenia szkodników przebywających w glebie (pędraków)

stosowano także zatapianie wodą nisko położonych terenów.

Do metod mechanicznych należy również otrząsanie z drzew w godzinach

wczesnorannych chrząszczy chrabąszczy na podłożone płachty, a następnie zbieranie ich
i niszczenie. Sposób ten stosowano z dobrym skutkiem w Szwajcarii (z uwagi na jego
powszechność i dobrą organizację). Przy tym sposobie niszczenia chrząszczy wykorzystuje się
dwie ich cechy biologiczne, a mianowicie: obyczaj gromadnego żerowania owadów
doskonałych w koronach drzew liściastych oraz ich nieruchliwość, szczególnie wczesnym
rankiem. W czasie rójki chrabąszcze, najchętniej w godzinach przedwieczornych, nalatują na
drzewa liściaste i prawie przez całą noc żerują na liściach. W godzinach przedświtu owady
stają się po nocnym żerze ociężałe i nieruchliwe, a chłód wczesnego poranku przyprawia je
o pewnego rodzaju odrętwienie, które trwa kilka godzin. W ciągu tych kilku godzin
odrętwiałe chrabąszcze są niezdolne do lotu i tak słabo trzymają się liści i gałązek, że wskutek
potrząsania gałęźmi lub koroną drzewa łatwo spadają na ziemię. W dni chłodne i dżdżyste
można prowadzić zbieranie chrząszczy przez cały dzień bez przerwy.

Martwe chrabąszcze mogą być użyte np. na paszę dla inwentarza domowego albo

po odpowiednim wysuszeniu jako karma do dokarmiania ptactwa leśnego, a przysypane
wapnem i zmieszane z ziemią stanowią bardzo dobry kompost ogrodniczy.

Skuteczny sposób walki z chrabąszczem możliwy jest do przeprowadzenia tylko tam,

gdzie niewysokie drzewa liściaste (np. brzozy, dęby) stanowią nieliczną domieszkę
i występują wśród drzew iglastych kępami lub pojedynczo. W takim układzie masowy rozród
szkodnika może być skutecznie zahamowany. W innych warunkach pozostająca przy życiu
liczba samic wystarcza do silnego zasiedlenia gleby pędrakami.

Na powierzchniach silnie zapędraczonych, przeznaczonych do zalesień, można uzyskać

dobre wyniki udatności upraw, np. dzięki różnym zabiegom agrotechnicznym.
Rozpowszechnione było np.:
a)

sadzenie drzewek na odwróconej w czasie orki skibie,

utrzymanie gleby w okresie rójki chrabąszczy w stanie ocienienia,

późne sadzenie w głęboko wyorywane szerokie pasy. Na tzw. uporczywych
pędraczyskach stosowano również czasową zmianę uprawy.
W pierwszym roku dokonywany był wysiew łubinu, gryki lub konopi, a w roku

następnym – żyta, pod którego osłoną wprowadzano sadzonki do gleby.

Radykalną

zmianę

w technice

zwalczania

pędraków

w glebie

spowodowało

wprowadzenie do walki chemicznych środków owadobójczych. Chemiczne zabezpieczanie
sadzonek może być rozwiązane w różny sposób, a mianowicie:
a)

traktowanie całej powierzchni preparatem (np. pod szkółki leśne),

traktowanie gleby w miejscach sadzenia (np. opylanie lub maczanie korzeni sadzonek
preparatem w momencie ich sadzenia),

traktowanie gleby w czasie orki,

traktowanie gleby już po posadzeniu drzewek.
Zastosowanie preparatów chemicznych jest uzależnione od sposobu przygotowania gleby.
Na powierzchni przeznaczonej pod szkółki leśne i plantacje topolowe, a także na

zalesianych gruntach porolnych i nieużytkach traktuje się insektycydami całą powierzchnię
(norma zużycia preparatu wynosi około 150–200 kg/ha) z tego połowę preparatu wysiewa się
za pomocą siewników rolniczych lub opylaczy, następnie powierzchnię przekopuje się lub
przeoruje, powodując w ten sposób przedostanie się insektycydu na głębokość 20–30
centymetrową. Pozostałą część rozsiewa się przed bronowaniem lub kultywatorowaniem
zaoranej powierzchni. Preparat musi być dokładnie wymieszany z 10–20cm warstwą gleby.
Na tak przygotowanej powierzchni prowadzi się następnie normalne prace szkółkarskie. Prace

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

te wykonuje się w czasie dni pochmurnych, ponieważ podczas pogody słonecznej preparat
może stracić częściowo właściwości toksyczne.

Na powierzchniach przeznaczonych do zalesień traktowanie gleby w miejscach sadzenia

odbywa się w sposób odmienny. Na przygotowanych uprzednio pasach, w odstępach
przewidzianych więźbą, kopie się jamki o wymiarach 30x30x30cm. Następnie przygotowaną
jamkę, jej dno i ścianki oraz wydobytą glebę traktuje się preparatem, a jamkę zasypuje się
glebą wymieszaną z insektycydem, udeptuje się i w tak przygotowanym miejscu sadzi się
drzewka. Zużycie preparatu wynosi 4 g/jamkę, tj. około 60kg/ha w wypadku występowania
pędraków 1- i 2- letnich oraz 7g/jamkę, tj. około 105kg/ha na powierzchniach zagrożonych
przez pędraki starsze.

Sadzenie świerka i gatunków liściastych powinno się odbywać jednocześnie

z zaprawianiem gleby preparatem i jej mieszaniem.

Opisany sposób ręcznego zabezpieczania upraw leśnych przed pędrakami wymaga

znacznych nakładów pracy w okresie wiosny. W związku z tym w licznych nadleśnictwach,
posiadających rozległe powierzchnie pędraczysk, prace zalesieniowe napotykały poważne
trudności, powodowane głównie niedostateczną liczbą robotników leśnych. Ze względu na
konieczność zabezpieczania dużych niejednokrotnie powierzchni pędraczysk zaszła potrzeba
zbadania możliwości wykonywania przynajmniej części omawianych prac w jesieni.
Uzyskane wyniki potwierdziły skuteczność tego sposobu. Poza wiosennym sadzeniem można
było również traktować glebę jesienią i sadzić jesienią lub traktować glebę jesienią, a sadzić
wiosną po uprzednim zaznaczeniu miejsc traktowanych. W ostatnich latach prowadzono
różne prace typu racjonalizatorskiego, mające na celu zmniejszenie pracochłonności i kosztów
zabiegu. Sposób opisany wyżej jest jednak nadal najczęściej stosowany i daje jak dotychczas
najlepsze wyniki. Poza tym chemiczne zabezpieczenie sadzonek może być wykonywane
w inny sposób, np. na powierzchniach przeznaczonych do zalesień gruntów porolnych,
nieużytków, odnowień zrębów oraz poprawek i uzupełnień zabieg dezynsekcji może być
wykonywany w czasie orki za pomocą gleboopylacza zamontowanego na pługu albo ręcznie
za pomocą opylaczy plecakowych.

Na terenach zapniaczonych (zrębach) zabiegi ochronne wykonuje się ręcznie. Polega to

na kopaniu łopatą w miejscach sadzenia dołów o wymiarach 30x30x30cm i opylaniu ich oraz
wybranej z nich ziemi. Wymieszaną z preparatem ziemię zasypuje się z powrotem do dołka,
sadzi się roślinę i udeptuje.

Do zabezpieczenia istniejących już upraw i młodników przed pędrakami były również

stosowane doświadczalnie ciekłe preparaty owadobójcze o działaniu kontaktowym.
Wprowadzano je do gleby za pomocą iniektorów polowych. Polegało to na tym, że wbijano
iniektor do gleby i wtryskiwano do niej insektycyd.

Zabiegi chemiczne rozpoczyna się, gdy samice stanowią 15–20% populacji chrabąszcza.

Zwalczanie chrząszczy wykonuje się przez opryski kęp drzew liściastych, dróg śródleśnych
wysadzanych brzozami, linii oddziałowych, a także zadrzewień liściastych, w których
obserwowano gromadzenie się chrabąszczy. Po około 10–12 dniach zabieg należy powtórzyć,
aby objąć również chrabąszcze pojawiające się w późniejszym terminie.

Metoda biologiczna polega zasadniczo na zwalczaniu szkodliwych owadów leśnych

przez wykorzystanie ich naturalnych tępicieli (m.in. ptactwa owadożernego, ssaków,
zwłaszcza dzików, grzybów pasożytniczych lub bakterii). Rokuje ona duże nadzieje, ale
jeszcze nie jest w pełni dopracowana.
Chemiczna ochrona szkółek, upraw i młodników przed szkodnikami żyjącymi w glebie

Zabiegi dezynsekcji gleby przy pomocy preparatów granulowanych (Basudin 10 GR,

Diazinon 10 GR i Marshal suSCon 10 CG) lub płynnych (Dursban 480 EC i Pyrinex 480 EC)
mogą być wykonywane przez pracowników Lasów Państwowych. Natomiast zabiegi przy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

użyciu insektycydów Diafuran 5 GR lub Furadan 5 GR (należących do II klasy toksyczności
dla ludzi) mogą być przeprowadzane jedynie przez osoby przeszkolone przez upoważnione
jednostki organizacyjne. Podczas stosowania preparatów do zwalczania owadów żyjących
w glebie należy szczególnie przestrzegać następujących zaleceń:
−

nie dopuszczać do przedostawania się środków owadobójczych do zbiorników i cieków
wodnych,

−

preparaty granulowane starannie mieszać z glebą, ponieważ są skuteczne jedynie pod
warunkiem kontaktu ze szkodnikiem oraz są silnie trujące dla zwierząt, szczególnie dla
ptaków,

−

preparaty płynne stosować w miarę możliwości na wilgotną glebę lub przed deszczem,
co ułatwi ich kontakt ze szkodnikiem.

Owady żerujące na liściach, pędach i pączkach

Zwójka sosnóweczka – Rhyacionia buoliana Den. et Schiff.
Jest motylem z rodziny zwójkowatych o rozpiętości skrzydeł 18,0–23,0mm. Przednia

para skrzydeł jest ceglastoczerwona z deseniem srebrzystych przepasek, karminowych plam
i kontrastującą białosrebrzystą strzępiną. Tylne skrzydła są srebrnoszare.

Szkodnik 5–12-letnich upraw i młodników sosnowych. Masowe pojawy szkodnika

ograniczają niskie temperatury w okresie zimy (poniżej -25°C; spadek liczebności populacji
po ostrych zimach odbudowywany jest w ciągu 2 następnych lat), aktywność parazytoidów
(ponad 80 gatunków), zabiegi hylotechniczne, hodowlane i inne.

Motyle latają w drugiej połowie czerwca i w lipcu. Samica składa pojedynczo od 80

do 100 jaj w szczelinach łusek zielonej kory pędów majowych i u podstawy pochewek
igielnych. Brunatnobrązowe gąsienice z czarnymi, błyszczącymi głowami i tarczkami
karkowymi przędą delikatną przędzę i początkowo minują nasady igieł, następnie wgryzają
się w pączki okółkowe tworząc między nimi gęsty, biały oprzęd. Kończą żer w listopadzie,
zimują wewnątrz pączka.

Szkodliwość zwójki polega głównie na niszczeniu pączków wierzchołkowych, w wyniku

czego

dochodzi

do deformacji

głównego

przewodnika

(kształt

pastorału,

liry,

wielopędowość). Wieloletnie, chroniczne żery powodują powstawanie „czarcich mioteł”
i wielopędowych „gniazd", następuje okresowe zahamowanie wzrostu drzewek, powstawanie
tzw. „dwójek” i inne deformacje.

W przeszłości do zwalczania zwójki stosowano zamgławianie insektycydami

produkowanymi na bazie DDT i HCH (kilkakrotne zabiegi w czasie trwania rójki),
kontaktowymi pyretroidami, inhibitorami syntezy chityny i biopreparatami.

Kontrole występowania w uprawach i młodnikach w wieku 2–12 lat prowadzi się

w okresie od 15 maja do 15 czerwca przeglądając pędy szczytowe 50 kolejnych, losowo
wybranych drzewek rosnących na obrzeżu i 50 drzewek we wnętrzu kompleksu sosnowego.
Stopień nasilenia występowania zwójek ocenia się wg skali:
−

stopień I – występowanie rozproszone, do 10% drzewek z uszkodzeniami,

−

stopień II – występowaniewzmożone, od 11% do 30% drzewek z uszkodzeniami,

−

stopień III – występowanie masowe, drzewka uszkodzone stanowią ponad 31% badanej
grupy.
Do kontroli występowania zwójek i badania dynamiki ich lokalnych populacji stosuje się

pułapki feromonowe i tablice lepowe z feromonem (np. „Rhyodor") do odłowu samców
motyli.

Decyzję o zwalczaniu zwójek podejmuje nadleśniczy, najczęściej w porozumieniu

z ZOL, RDLP lub IBL. Najefektywniejszym okresem zwalczania zwójki jest wiosna (połowa
kwietnia), kiedy między pączkami szczytowymi pojawiają się pierwsze oprzędy wykonywane
przez gąsienice oraz okres lata, gdy ponad 50% poczwarek przeobraziło się już w motyle.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zwalczanie należy zakończyć w 10 dni po wylęgu wszystkich motyli. Zabieg wykonuje się
opryskowym sprzętem naziemnym, stosując środki ochrony roślin dopuszczone do stosowania
w leśnym użytkowaniu gruntów, wskazane w wydawanym corocznie rozporządzeniu
odpowiedniego ministra lub wskazane przez ZOL, RDLP lub IBL.

Zabiegi zwalczania larw foliofagów wykonuje się przy pomocy aparatury opryskującej

zamontowanej na samolotach i śmigłowcach lub przy pomocy opryskiwaczy naziemnych.
W zależności od rodzaju oprysku, w lotniczych zabiegach ULV stosuje się insektycydy
przeznaczone do bezpośredniego użycia lub rozcieńczone w niewielkiej ilości wody
z adiuwantem (1–2,5 l), natomiast w zabiegach drobno- lub średniokroplistych preparaty
rozcieńcza się w 50–300 l wody. Szczególnie zalecanymi insektycydami o działaniu
kontaktowym są biopreparaty B. thuringiensis i preparaty zakłócające procesy wylinki, jako
ś

rodki owadobójcze o wysokiej selektywności, nietrujące dla owadów pożytecznych oraz

nieszkodliwe dla zwierząt domowych i zwierzyny łownej.

Tabela 2. Wybrane insektycydy o działaniu kontaktowym i żołądkowym stosowane w zabiegach ochrony

drzewostanów przy pomocy lotniczej aparatury do opryskiwań ULV [11 s. 60–63]

Lp. Nazwa handlowa preparatu

Zastosowanie

DIAFURAN 5 GR

Zwalczanie szkodników glebowych i ryjkowców w uprawach

FURADAN 5 GR

Zwalczanie szkodników glebowych i ryjkowców w uprawach

MARSHAL 250 EC

Zwalczanie szkodników ssących i gryzących

MARSHAL SUSCON 10 CG

Zwalczanie szkodników glebowych i ryjkowców w uprawach

PIRIMOR 25 WG

Zwalczanie mszyc

TEMIK10GR

Zwalczanie szkodników glebowych

WDATE 240 SL

Zwalczanie szkodników glebowych

ALPHAGUARD 100 EC

Zwalczanie szkodników ssących i gryzących

ALFAMOR 050 SC

Zwalczanie szkodników ssących i gryzących

ALFAZOT 050 EC

Zwalczanie szkodników ssących i gryzących

AMBUSZ 25 EC

Zwalczanie szkodników ssących i gryzących

BULLDOCK 025 EC

Zwalczanie szkodników ssących i gryzących

CYPERKIL 25 EC

Zwalczanie szkodników ssących i gryzących

DECIS KONCENTRAT 015 UL Zwalczanie szkodników ssących i gryzących

GORI 23,5 EC

Zwalczanie chrząszczy ryjkowcowatych

KARATE 025 EC

Zwalczanie szkodników ssących i gryzących

RIPCORD 10 EC

Zwalczanie szkodników ssących i gryzących

TALSTAR 100 EC

Zwalczanie szkodników ssących, gryzących i minujących

DIMILIN 480 SC

Zwalczanie stadiów larwalnych i jaj szkodników liściożernych

DIMILIN 25 WP

Zwalczanie stadiów larwalnych i jaj szkodników liściożernych

EKOS 100 EC

Zwalczanie gąsienic motyli

MIMIC 240 SC

Zwalczanie gąsienic motyli

Szeliniak Sosnowiec – Hylobius abietis L.
Chrząszcz szeliniaka sosnowca osiąga 8,0–14,0mm długości, jest brunatny z czerwono-

brązowym odcieniem. Na pokrywach 2–3 poprzeczne przepaski złożone z kępek
rdzawożółtych włosków. Przedplecze po bokach zaokrąglone z dwiema podłużnymi,
jaśniejszymi smugami. Ryjek długi, czułki antenowate, zakończone buławkami.

Zimują chrząszcze, wiosną (od kwietnia) na uprawach gatunków iglastych dokonują

erów uzupełniających i regeneracyjnych na korze i łyku sadzonek. Owady doskonałe

objadają korę i łyko płatami, które często łączą się ze sobą na obwodzie strzałki, powodują
osłabienie lub zabicie sadzonki. Szczególnie drzewka do 5 roku życia po żerach szeliniaków
mają małe szansę przeżycia. Samice składają jaja od maja do lipca na korzeniach pniaków na
zrębach, rzadziej na osłabionych lub zamierających drzewach. Składanych jest od 60 do 100
jaj. Białe, beznogie larwy żerują początkowo na korze korzeni, następnie wgryzają się

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w drewno i wygryzają rynienkowate chodniki przebiegające w kierunku pniaka. śer kilku
larw powoduje, że na przekroju poprzecznym korzeń przybiera gwiaździsty kształt.
Wydłużony okres składania jaj i rozwoju larw powoduje, że w sezonie wegetacyjnym na
uprawach żyją chrząszcze stare (jednoroczne) i młode.

Szkodnikiem jest chrząszcz zabijający sadzonki i wyjadający rany na drzewach w fazie

młodnika. Po zrębach letnich największe nasilenie szkód od szeliniaka występuje w maju-
czerwcu, natomiast na uprawach zakładanych po zrębach zimowych – od połowy czerwca
do jesieni.

do zwalczania szeliniaka najczęściej stosowane były metody mechaniczne (różnego typu

pułapki). Obecnie najczęściej używane są insektycydy o działaniu kontaktowym. Tam gdzie
spodziewany jest liczniejszy pojaw szeliniaka, wykonywane są zabiegi profilaktyczne,
polegające na maczaniu w roztworze preparatu części nadziemnych wyjętych sadzonek
przygotowanych do wysadzania. Można też stosować opryski znajdujących się jeszcze na
grządkach sadzonek przeznaczonych do wyjęcia ze szkółek. Zabiegi ratownicze w uprawach
polegają na opryskiwaniu sadzonek z chwilą dostrzeżenia pierwszych chrząszczy szeliniaków.
Zużycie cieczy roboczej wynosi zwykle około 200 l/ha.
Szkodniki pierwotne drzewostanów iglastych

Brudnica mniszka – Lymantria monacha L
Jest to motyl o rozpiętości skrzydeł 45–55mm. Skrzydła, głowa i tułów są białawe

z poprzecznie zygzakowatymi czarnymi plamkami. Tylne skrzydła są brunatnoszare. Samica
ma czułki nitkowate, a samiec – grzebykowate. Osobniki obydwu płci wykazują znaczną
zmienność ubarwienia. Niekiedy pojawiają się motyle ciemno ubarwione.

Owad ten jest polifagiem, pojawia się przede wszystkim w drzewostanach iglastych,

głównie w świerczynach i sośninach. Może występować również w drzewostanach liściastych,
jednak rzadko dochodzi tam do gradacji. Szkodnik ten występuje przeważnie na obszarach
nizinnych, jakkolwiek znane były wypadki wyrządzania przez niego większych szkód i
w górach.

Motyl pojawia się na przełomie lipca i sierpnia. Na terenach północnej Polski pojaw

motyli jest opóźniony o około dwa tygodnie w stosunku do pozostałych obszarów. Wylęganie
się motyli następuje przeważnie w ciągu dnia, przy czym największe nasilenie wylęgu
przypada w najgorętszej porze dnia. Wylęgłe samice są szczególnie ociężałe z uwagi na to,
ż

e ich odwłok jest całkowicie wypełniony jajami. Motyle brudnicy mniszki można spotkać

i poza lasem, a szczególnie na oświetlonych obiektach. Wzajemne odszukiwanie się płci
u owadów ułatwiają substancje wydzielane przez gruczoły zapachowe. Po zapłodnieniu
samica przystępuje do składania jaj, które składa najczęściej na strzałach drzew głęboko
w szczelinach pod korą, pod chropowatymi odstającymi łuskami lub pod porostami.
Przeciętnie składa ona około 150–250 jaj. Okres życia motyli jest krótki i ogranicza się tylko
do okresu rozrodu. Samce giną zaraz po spełnieniu swych funkcji płciowych, a samice
wkrótce po złożeniu jaj. Stadium jaja trwa około 8 miesięcy (IX–IV). Jest ono bardzo odporne
na wpływy atmosferyczne (wytrzymuje bez szkody temperatury powietrza nawet do -40°C).
Na przełomie kwietnia i maja pojawiają się młodociane gąsienice. Najwcześniej wylęgają się
gąsienice z jaj złożonych w wyższych częściach strzały. Część osłonki jajowej, a niekiedy
nawet cała osłonka, stanowi zazwyczaj pierwszy pokarm świeżo wylęgłych gąsienic. Okres
wylęgania się gąsienic trwa 3-4 tygodnie. Gąsienice wylęgłe z jednego złoża jaj początkowo
siedzą gromadnie na korze przy złożu w tzw. „lusterkach". Podczas ciepłej i słonecznej
pogody gąsienice intensywnie wędrują w kierunku korony i mogą nawet w ciągu jednego dnia
dotrzeć w wierzchołkowe partie drzewa. Młode gąsienice mają dużą zdolność przędzenia.
Jeżeli w tym czasie wystąpią silniejsze podmuchy wiatru, gąsienice mogą żeglować na
wyprodukowanych nitkach przędzy. Gąsienice żerujące początkowo na młodych igłach

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i kwiatostanach, a w późniejszych stadiach na starszym igliwiu, charakteryzują się wysoką
zdrowotnością. Z chwilą braku igliwia mogą one żerować nawet na pędach, ogryzając na nich
korę. Wraz ze wzrostem gąsienic ich żer staje się bardziej intensywny i „rozrzutny". Gąsienice
przegryzają igły najczęściej w połowie długości i zjadają tylko dolne ich części (aż
do pochewki), a części wierzchołkowe spadają na ziemię. U gatunków liściastych najczęściej
są wyjadane liście przy ich nasadzie wokół głównego nerwu, natomiast pozostała część (około
40–70%) opada na dno lasu. Na przełomie czerwca i lipca wyrośnięte gąsienice wyszukują
odpowiednie miejsca, w koronie lub na pniu, gdzie sporządzają luźne oprzędy
i przepoczwarczają się. Stan spoczynku trwa 2–3 tygodnie, po czym następuje wylęg motyli,
zapoczątkowujący nową generację. Całkowity rozwój brudnicy mniszki trwa jeden rok.

Gąsienice, poza uszkodzeniem igliwia, uszkadzają również pączki i tegoroczne pędy.

Utrudnia to w dużym stopniu regenerację uszkodzonych drzew, a w wielu wypadkach
przyczynia się do zamierania drzewostanów na znacznych powierzchniach. Zniszczenie
aparatu asymilacyjnego i późniejsza jego regeneracja powodują straty na przyroście
miąższości, wysokości i pierśnicy drzew, których przyrost jest zahamowany na ogół do czasu
całkowitego zregenerowania aparatu asymilacyjnego. Drzewostany osłabione żerem brudnicy
mniszki najczęściej są atakowane przez szkodniki wtórne, które mogą je całkowicie
zniszczyć. W drzewostanach uszkodzonych w stopniu silnym przez szkodniki liściożerne
wydziela się prawie 5-krotnie więcej drzew posuszowych, niż w drzewostanach nie
uszkodzonych.

Duży wpływ na regenerację igliwia mają czynniki abiotyczne (opady atmosferyczne

i temperatura powietrza) szczególnie w pierwszych miesiącach po żerach szkodnika oraz
w okresie najbliższej jesieni i zimy. Przywrócenie stanu pierwotnego aparatu asymilacyjnego
zależy również od stopnia uszkodzenia koron, ich wielkości oraz stanowiska biosocjalnego
drzew w drzewostanie. U gatunków iglastych najszybciej przebiega regeneracja igliwia
u modrzewia. Drzewa te po utracie aparatu asymilacyjnego mogą jeszcze w tym samym roku,
w którym wystąpiły szkody, pokryć się nowym igliwiem. Sosna ma również znaczne
zdolności regeneracji igliwia. Wynika to z mniej szkodliwego sposobu żerowania gąsienic.
Nawet przy silnych żerach część nie zjedzonych igieł sosnowych pozostaje w pochewkach
z których mogą wyrosnąć płaskie, krótkie i sierpowato powyginane igły, względnie rozwinąć
się niewielkie pędy pochewkowe. Jeżeli w następnym sezonie wegetacyjnym ze szczytowych
pączków wyrosną nowe pędy i pojawi się w nich igliwie, to istnieje duża szansa,
ż

e drzewostan będzie uratowany. Brudnica mniszka jest najgroźniejsza w drzewostanach

wierkowych i jodłowych. Świerk i jodła uszkodzone w stopniu silnym zawsze zamierają,

a uszkodzone w stopniu średnim próbują przez kilka lat odtworzyć zniszczony aparat
asymilacyjny, jednakże w efekcie końcowym najczęściej zamierają.

Najstarszą metodą zwalczania brudnicy mniszki było mechaniczne niszczenie szkodnika

w różnych stadiach jego rozwoju. Zabiegi mechaniczne, mimo że były bardzo praco-
i czasochłonne, a jednocześnie bardzo kosztowne, tylko częściowo przyczyniały się
do rozrzedzenia populacji brudnicy mniszki.

Z chwilą rozwoju przemysłu chemicznego, metody mechaniczne zastąpiono metodami

zwalczania szkodliwych owadów przy użyciu środków chemicznych. Chemiczne zabiegi
ratownicze – z uwagi na możliwość wykonania w stosunkowo krótkim czasie zabiegu
ratowniczego na znacznych obszarach – znalazły powszechne zastosowanie w leśnictwie.

Ocenę stopnia zagrożenia drzewostanów sosnowych i świerkowych można oprzeć na

każdym stadium rozwojowym tego szkodliwego owada (tab. 3).

Orientacyjna ocena stopnia zagrożenia drzewostanów przez brudnicę mniszkę na

podstawie opadłych ekskrementów jest następująca: jeżeli w drzewostanach sosnowych
ś

rednich klas wieku opad wyniesie około 600 ekskrementów w ciągu 12 godzin na 1m

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

powierzchni podokapowej -wówczas należy się liczyć z poważnym uszkodzeniem igliwia
w koronach drzew.

Ocena stopnia zagrożenia drzewostanów przez brudnicę mniszkę na podstawie

poczwarek zebranych na drzewach kontrolnych: jeżeli w 40-letnim drzewostanie sosnowym
III bonitacji na całym drzewie przypada około 30 świeżych poczwarek lub na jego części
odziomkowej do wysokości 2 m – około 5 świeżych poczwarek – należy się liczyć
z poważnym uszkodzeniem aparatu asymilacyjnego.

Tabela 3. Orientacyjne liczby krytyczne jaj i gąsienic brudnicy mniszki. [11, s. 109]

Wiek drzewostanu

do 20
lat

do 40
lat

do 60
lat

do 80
lat

do 100
lat

Liczba jaj do wysokości 2 m.

O koronach dobrze rozwiniętych i pełnym uigleniu na bogatych
siedliskach II i III bonitacji

300

700

1000

1200

1500

O koronach słabo rozwiniętych i na gorszych siedliskach IV i V
bonitacji

150

350

500

600

750

Liczba gąsienic zebranych z całej korony

O koronach dobrze rozwiniętych i pełnym uigleniu na bogatych
siedliskach II i III bonitacji

200

400

600

800

1000

O koronach słabo rozwiniętych i na gorszych siedliskach IV i V
bonitacji

100

200

300

400

500

Strzygonia choinówka – Panolis flammea Schiff.
Jest to motyl o rozpiętości skrzydeł 30–35mm. Przednie skrzydła są barwy ceglastej

z dwiema charakterystycznymi białawymi plamkami, z których mniejsza ma zarys okrągły,
a większa – nerkowaty. Ciało jest krępe, silnie owłosione, oczy otoczone są szlarą jak u sów.
W czasie spoczynku motyle składają skrzydła daszkowato.

Strzygonia choinówka żeruje przede wszystkim na sośnie zwyczajnej, jedynie przy

masowym pojawię, szczególnie gdy ograniczona jest baza pokarmowa, gąsienice żerują i na
innych gatunkach sosen: m.in. na sośnie wejmutce, sośnie czarnej, sośnie górskiej. Wg
literatury gąsienice strzygoni obserwowano także na jałowcu, jodle, daglezji, modrzewiu,
ś

wierku oraz brzozie, dębie, klonie, lipie, osice, wierzbie.

Pojaw motyli zaczyna się w pierwszych dniach kwietnia. Początkowo pojawiają się

nieliczne egzemplarze, przeważnie samce. W miarę ogrzewania się powietrza i gleby liczba
wylęgłych motyli gwałtownie wzrasta i wówczas zwiększa się wyraźnie przewaga samic.
Po zachodzie słońca strzygonia budzi się do aktywnego życia nocnego. Kiedy staje się coraz
ciemniej – rójka słabnie, a z nastaniem ciemności prawie zanika. Po zapłodnieniu samica
przystępuje do składania jaj, które składa przeważnie w drzewostanach średnich klas wieku.
Drzewa rosnące na brzegach luk, przy liniach oddziałowych i drogach leśnych są zazwyczaj
silniej obłożone niż drzewa rosnące w zwarciu. Okres składania jaj trwa 7–10 dni. Samica
przeciętnie składa 120–150 jaj. Motyle żyją średnio do 4 tygodni. Rozwój jaja zależnie
od pogody trwa od 2–4 tygodni. Szkodnik w stadium jaja jest bardzo odporny na czynniki
abiotyczne. Młode gąsienice wygryzają się z jaj najczęściej w końcu kwietnia i początku
maja. Pierwszy ich pokarm stanowi często osłonka jajowa. Następnie wędrują ku pączkom,
do których wgryzają się i wyjadają młode igły i korę przyszłego pędu. Młode gąsienice
unikają żerowania na ubiegłorocznych igłach sosny. Natomiast starsze gąsienice żerują
wyłącznie na starych igłach. Ogólny okres życia gąsienicy trwa 4–6 tygodni. Z końcem lipca
dorosłe gąsienice przestają żerować, schodzą po strzale lub spadają z gałęzi na ściółkę

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i wnikają w nią, tam sporządzają sobie kolebkę poczwarkową, w której gąsienica przemienia
się w poczwarkę. Stadium poczwarki trwa od połowy lipca do wiosny (kwietnia) następnego
roku. Całkowity rozwój strzygoni choinówki trwa jeden rok.

er gąsienic strzygoni choinówki jest o tyle niebezpieczny, że nie ogranicza się

do niszczenia igieł, lecz przez żer młodocianych gąsienic powoduje także uszkodzenie lub
zabicie rozwijających się pączków. Utrudnia to regenerację igliwia, a także może przyczyniać
się do zamierania drzew, jak i całych drzewostanów. Zniszczenie aparatu asymilacyjnego
powoduje straty na przyroście masy drewna, a także wysokości i pierśnicy drzewa.
W uszkodzonych drzewostanach w bardzo krótkim czasie pojawiają się szkodniki wtórne
(m.in. korniki, kózki, ryjkowce), które mogą doprowadzić do zamierania drzewostanów.
Obumieranie drzew po żerach szkodliwych owadów leśnych zasadniczo przypada na
najbliższe dwa lata po żerach szkodnika. Natomiast wydzielanie się posuszu jest średnio 5-
krotnie większe niż w drzewostanach nieuszkodzonych. Poważny wpływ w proces regeneracji
utraconego uiglenia wywierają warunki atmosferyczne, a szczególnie opady atmosferyczne
i wahania temperatury powietrza. Zbyt duża wilgotność w glebie może spowodować
„duszenie się drzew” na skutek braku uiglenia koron i trudności wyparowywania
nagromadzonych zapasów wody. Wysokie temperatury mogą spowodować fermentację
w miazdze drzewa, a ostra i długotrwała zima może przyczynić się do zniszczenia zawiązków
nowych pączków. Zazwyczaj drzewostany rosnące na słabych siedliskach i mało wilgotnych
(siedliska borowe) łatwiej regenerują aparat asymilacyjny, niż rosnące na siedliskach bogatych
i wilgotnych (siedliska lasowe). Utracony po żerach gąsienic strzygoni choinówki aparat
asymilacyjny sosna może zregenerować, ale musi w okresie regeneracji mieć zapewnioną
należytą ochronę przed szkodnikami wtórnymi. Drzewa osłabione przez inne czynniki np.
ż

ywicowanie, przygłuszone, o źle ukształtowanych strzałach i koronach itp. również słabo

regenerują aparat asymilacyjny.

Z mechanicznych środków zwalczania można wymienić m.in. grabienie ściółki,

lepowanie drzew, okopywanie drzewostanów, palenie ognisk, zalewanie wodą zagrożonych
drzewostanów, otrząsanie gąsienic z drzew na podłożone płachty. Jednakże sposoby te nie są
w pełni efektywne przy zwalczaniu strzygonii. W latach 1946–1995 chemiczne zabiegi
ratownicze przy użyciu insektycydów wykonano w drzewostanach zagrożonych przez
strzygonię choinówkę na łącznej powierzchni około 465 tys ha. W tym czasie strzygonia była
kilkukrotnie zwalczana jednocześnie z borecznikami a także z brudnicą mniszką. Ocena
stopnia zagrożenia drzewostanów sosnowych oparta jest zasadniczo na liczebności poczwarek
zimujących w ściółce, jaj zebranych wiosną w koronach ściętych drzew oraz liczebności
gąsienic zebranych w okresie wiosny w koronach ściętych drzew (tabela 4).

Dla zapobieżenia niespodziewanym masowym pojawom szkodliwych owadów

pierwotnych w lasach, a przynajmniej ich znacznego ograniczenia, prowadzone są stałe,
systematyczne obserwacje rozwoju ważniejszych foliofagów. do nich m.in. należy zaliczyć
tzw. „Jesienne próbne poszukiwania szkodników pierwotnych sosny (i świerka)”.

Głównym celem poszukiwań jest zebranie w terenie materiałów i ustalenie stanu

liczebnego najgroźniejszych szkodliwych owadów drzewostanów sosnowych, a mianowicie:
strzygoni choinówki, barczatki sosnówki, poprocha cetyniaka, zawisaka borowca oraz osnui
gwiaździstej, osnui czerwonogłowej i boreczników. Natomiast w drzewostanach świerkowych
– zasnuj.

Z biologii wymienionych gatunków wynika, że owady te na okres zimy wędrują z koron

drzew do ściółki i gleby mineralnej i tam zimują w postaci poczwarki, larwy lub kokonu,
przede wszystkim pod okapem drzew na których żerowały (rys. 2, 3). Owady te najczęściej
atakują nasze lasy i często przyczyniają się do znacznych strat gospodarczych. Liczebność

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 2. Rozmieszczenie poczwarek i larw szkodliwych owadów
zimujących w ściółce i glebie mineralnej w układzie poziomym
na powierzchni podokapowej. A – strefa przypniowa B – strefa
ś

rodkowa C – strefa zewnętrzna [11, s. 104]

Rys. 3. Rozmieszczenie poczwa-
rek i larw szkodliwych owadów
zimujących w ściółce i glebie mi-
neralnej w układzie pionowym na
powierzchni podokapowej [11, s.
104]

poszczególnych gatunków (oraz ich zdrowotność) przypadających na jedno drzewo kontrolne
umożliwi ocenę, które owady i w jakim stopniu zagrażają drzewostanom.

Tabela 4. Orientacyjne liczby krytyczne jaj, gąsienic i poczwarek strzygonii choinowki [11, s. 107]

Prace kontrolne dotyczą stopnia zagrożenia drzewostanów przez szkodliwe owady leśne

koncentrujące się zasadniczo w drzewostanach sosnowych jednogatunkowych lub
wielogatunkowych, ale z przewagą sosny. Podobnie w drzewostanach świerkowych.
Wykonywanie kontroli bezpośrednio pod każdym drzewem lub grupą drzew na rozległych
obszarach leśnych jest niemożliwe. W związku z tym poszukiwania foliofagów zimujących
w ściółce należy dokonywać w z góry określonych miejscach, które charakteryzowałyby

zagrożenie danego drzewostanu (w początkowych latach wprowadzenia metody

jesiennego poszukiwania szkodników sosny – 1 pow. podokapowa przypadała na 5ha
drzewostanu).

Wiek drzewostanu

do 20
lat

do 40
lat

do 60
lat

do 80
lat

do 100
lat

Liczba jaj z całej korony drzewa

O koronach dobrze rozwiniętych i pełnym uigleniu na
bogatych siedliskach II i III bonitacji

400

650

1100

1600

2000

O koronach słabo rozwiniętych i na gorszych siedliskach
IV i V bonitacji

150

300

600

800

1100

Liczba gąsienic z całej korony drzewa

O koronach dobrze rozwiniętych i pełnym uigleniu na
bogatych siedliskach II i III bonitacji

300

500

1000

1500

1900

O koronach słabo rozwiniętych i na gorszych siedliskach
IV i V bonitacji

120

250

500

750

950

Liczba poczwarek na całej powierzchni podokapowej

Liczba poczwarek

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dla uniknięcia przypadkowości w zbiorze materiałów prognostycznych i możliwości ich

porównań w kolejnych latach, od 1950 roku jesienne poszukiwania szkodników sosny
prowadzone są na wcześniej wytypowanych powierzchniach, tzw. stałych partiach
kontrolnych. Są to powierzchnie o wielkości około 1ha lokalizowane w drzewostanach
(najlepiej na terenach pierwotnych ognisk gradacyjnych). Na wyznaczonych w terenie stałych
partiach kontrolnych poszukiwania są prowadzone na powierzchniach podokapowych pod
koronami przeciętnych drzew, rosnących w przeciętnym zwarciu dla danego drzewostanu.
W roku następnym poszukiwania należy prowadzić na tej samej partii kontrolnej, ale pod
innym drzewem niż w roku ubiegłym. Liczba partii kontrolnych jest zasadniczo uzależniona
od wieku i składu gatunkowego kontrolowanego drzewostanu i powinna wynosić:

a) w drzewostanach sosnowych i świerkowych młodszych i średnich klas wieku (II–IV)

na siedliskach borowych o powierzchni do 20ha wystarcza 1 partia kontrolna;
w drzewostanach o powierzchni ponad 20ha – po 1 partii kontrolnej na każdy oddział; a na
siedliskach lasowych w drzewostanach II i IV klasy wieku – po 1 partii kontrolnej na każde 50ha,

b) w drzewostanach sosnowych (i świerkowych) starszych klas wieku (od V i starsze) na

siedliskach borowych oraz w wielogatunkowych drzewostanach z przewagą sosny
(z przewagą świerka), niezależnie od ich wieku, o powierzchni do 50ha zakłada się 1 partię
kontrolną, a w drzewostanach ponad 50ha – po 1 partii kontrolnej na dwa oddziały. Natomiast
na siedliskach lasowych w drzewostanach starszych klas wieku (V i starsze) – po 1 partii
kontrolnej na 100ha.

W wypadku, jeżeli w skład powierzchni leśnej nadleśnictwa wchodzą małe uroczyska

znacznie od siebie oddalone, albo w sąsiedztwie znajdują się niewielkie powierzchniowo lasy
chłopskie, należy w nich również wyznaczyć partie kontrolne, nawet w przypadku gdy pod
względem

wielkości

nie

osiągają

one

wymaganego

limitu

powierzchniowego.

W szczególnych wypadkach, np. w drzewostanach uszkodzonych żerem szkodliwych owadów
pierwotnych, nie należących do stałej partii kontrolnej, należy założyć dodatkowe
powierzchnie podokapowe. Stałe partie kontrolne muszą być oznaczone trwale w terenie
i zaznaczone na mapie przeglądowej nadleśnictwa (zagrożenie środowiska leśnego i ochrony
lasu). Likwidowane są one w przypadku wyrębu drzewostanu. Co 5 lat ich rozmieszczenie
należy uaktualniać, np. wyznaczając nowe partie kontrolne w drzewostanach, które osiągnęły
wiek 20 lat i są objęte obowiązkiem kontroli, albo redukując ich liczbę w drzewostanach
wchodzących w starsze klasy wieku. Organizacja całokształtu prac związanych z próbnymi
poszukiwaniami szkodników sosny, należy do obowiązków nadleśniczego. Poszukiwania
szkodliwych owadów w ściółce wykonują grupy złożone z kilku osób (2–4) oraz grupowego.
Osoby wykonujące poszukiwania powinny cechować się dużą spostrzegawczością i dobrym
wzrokiem. Na rozległych terenach leśnych, z uwagi na określony krótki czas wykonywania
tych prac, powinno być zorganizowanych kilka grup roboczych. do zbioru poczwarek, larw,
kokonów oraz owadów doskonałych wskazane jest używać pudełek tekturowych z drobnymi
otworkami wentylacyjnymi. Natomiast nie należy wykorzystywać szklanych i blaszanych
pojemników, ponieważ umieszczone w nich zebrane okazy owadów ulegają szybkiemu
rozkładowi. Prowadzący prace wybiera drzewo kontrolne oraz zakreśla obwód próbnej
powierzchni podokapowej. Na wyznaczonej powierzchni poszukiwań w ściółce zimujących
owadów dokonują osoby wyposażone w małe grabki lub pazurki ogrodowe. Ważne jest
również, aby posiadały nakolanniki, ponieważ większą część pracy wykonuje się w pozycji
klęczącej. Przeszukiwanie ściółki, próchnicy i gleby mineralnej należy rozpoczynać
od zewnętrznej granicy zakreślonej powierzchni podokapowej i stopniowo przesuwać się
w kierunku pnia. Zbiera się wszystkie stadia rozwojowe owadów (poczwarki, larwy, kokony)
i umieszcza się je w uprzednio przygotowanych pudełkach tekturowych (lub ewentualnie
w pudełkach od zapałek). Poszukiwania w glebie mineralnej, szczególnie w drzewostanach,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

gdzie występowała osnuja gwiaździsta lub osnuja czerwonogłowa, należy prowadzić
do głębokości około 20cm. Po zakończeniu poszukiwań na powierzchni podokapowej,
pudełka z zebranymi okazami przekazywane są prowadzącemu prace, który wpisuje
lokalizację powierzchni kontrolnej (leśnictwo, oddział, pododdział, nr powierzchni). Jeżeli
w otrzymanych pudełkach znajdują się owady pożyteczne, np. biegacze, biedronki, pluskwiaki
itp., to prowadzący prace notuje ich liczbę i pozostawia na przeszukanej powierzchni,
przykrywając je ściółką. Jeżeli na powierzchni podokapowej liczba znalezionych poczwarek,
larw lub kokonów przekracza granicę tzw. liczb ostrzegawczych, to konieczne jest określenie
granicy zagrożonej powierzchni drzewostanów. Odbywa się to przez odpowiednie
zagęszczenie powierzchni podokapowych. W związku z tym w odległości około 100m
od powierzchni, na której znaleziono liczbę poczwarek, larw lub kokonów przekraczającą
liczbę ostrzegawczą, zakłada się dodatkowe powierzchnie podokapowe (od wschodu,
zachodu, północy i południa). Czynności te powtarza się, dopóki liczba poczwarkowych
okazów będzie niższa od liczb ostrzegawczych. Na podstawie uzyskanych wyników wyznacza
się granicę zasięgu powstającego „gniazda rozrodu" i zaznacza się to na sporządzonym
szkicu. Najlepiej prace te wykonywać jesienią po pierwszych przymrozkach, ale koniecznie
przed nadejściem mrozów i obfitych opadów śniegu. z uwagi na duże zróżnicowanie
warunków atmosferycznych w Polsce najwłaściwsze byłoby ustalenie przez Zespoły Ochrony
Lasu terminu rozpoczęcia poszukiwań dla poszczególnych nadleśnictw.

Tabela 5. Orientacyjne liczby ostrzegawcze foliofagów na powierzchniach podokapowych w drzewostanach

sosnowych i świerkowych [11, s. 106]

Liczba szkodników na powierzchni podokapowej

do III

klasy wieku

powy

ej III klasy wieku

W drzewostanach sosnowych:

Strzygonia choinówka

poczwarka

Barczatka sosnówka

sienica

Poproch cetyniak

sienica

Osnuja gwia

dzista

larwa

Zawisak borowiec

poczwarka

Boreczniki

larwa w kokonie

W drzewostanach

wierkowych:

Zasnuj

wierkowa

larwa

1 (pronymfa) na pow. 1/16m

Po zakończeniu prac terenowych zebrane materiały dostarczane są bezzwłocznie

do leśnictw, gdzie podlegają uporządkowaniu (m.in. określa się gatunki zebranych owadów,
wypełnia odpowiednie formularze, szkice terenowe). Po wykonaniu powyższych czynności
zebrane okazy są umieszczane w odpowiednich pudełkach i całość niezwłocznie
przekazywana jest do nadleśnictwa. Nadleśniczy lub osoba przez niego upoważniona
przestrzega terminowości wykonania prac we wszystkich leśnictwach, wyrywkowo sprawdza
prawidłowość dokonanych przez leśniczych oznaczeń oraz wypełnionych formularzy.
Materiały wraz z formularzami podpisane przez nadleśniczego i osobę odpowiedzialną za
prawidłowe wykonanie prac przesyłane są niezwłocznie do macierzystego Zespołu Ochrony
Lasu, a kopia ewentualnie do RDLP. Zespoły Ochrony Lasu po zakończeniu analiz
nadesłanych przez nadleśnictwa materiałów – wyniki przekazują do Instytutu Badawczego
Leśnictwa, a ich kopie do RDLP i DGLP w terminie do 15 stycznia. Ponadto Zespoły OL
przesyłają opracowane dane dotyczące wielkości zagrożonych drzewostanów i ich lokalizacji
do zainteresowanych nadleśnictw.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Szkodniki pierwotne drzewostanów liściastych

Zwójka zieloneczka – Tortrix viridana L.
Motyl zwójki zieloneczki jest małych rozmiarów, o rozpiętości skrzydeł 18–23mm.

Skrzydła pierwszej pary u samicy są zazwyczaj większe niż u samca, barwy jasnozielonej
z jasną, prawie białą strzępiną. Natomiast skrzydła u samców są również zielone, ale z lekkim
ż

ółtawym odcieniem. Tylne skrzydła u obu płci są jasnoszare, również z białą strzępiną (tj.

szeregiem wąskich i wydłużonych łusek, tzw. rzęs na zewnątrz brzegu skrzydeł motyli).

Zwójka zieloneczka atakuje przede wszystkim dęby wcześnie rozwijające się (np. dąb

szypułkowy), tworzące zarówno drzewostany, jak i rosnące pojedynczo. Pojawia się również
w parkach oraz zadrzewieniach alejowych. Preferowane są przede wszystkim starsze
i pojedynczo stojące drzewa albo grupy drzew oraz drzewa rosnące na obrzeżach lasu.
Szkodnik ten pojawia się prawie na wszystkich gatunkach dębów.

Motyle zwójki zieloneczki pojawiają się zwykle pod koniec czerwca i na początku lipca.

Samce wylęgają się zazwyczaj przed samicami. Lot motyli odbywa się w czasie dnia i
o zmierzchu, przeważnie w koronach drzew, a zwłaszcza dookoła wierzchołków i skrajnych
gałęzi. Kopulacja następuje w godzinach wieczornych lub nocą i trwa około dwóch godzin.
Zapłodnione samice przystępują natychmiast do składania jaj. Jaja składane są przeważnie na
końcowych odcinkach pędów (10 do 70cm od ich wierzchołków), w rozwidleniach gałęzi,
u nasady liści albo na granicy rocznych przyrostów w całej koronie, szczególnie w górnej jej
połowie. Przeciętna produkcja jaj normalnie rozwijającej się samicy wynosi około 50–60
sztuk. Jaja zimują (stadium jaja trwa ok. 10 miesięcy). Okres życia motyli jest bardzo krótki,
wynosi 5–7 dni. Samice żyją nieco dłużej niż samce. Na przełomie kwietnia i maja pojawiają
się młode gąsienice. Wylęgłe wczesną wiosną gąsieniczki pełzną do najbliższych
rozwijających się pączków, do których dostają się przez szczeliny między łuskami
okrywowymi i rozpoczynają w nich żer. Opadane są tylko pączki z rozwiniętymi łuskami.
Gąsienice prowadzą w nich skryty tryb życia. Ponieważ nie mogą się dostać do zamkniętych,
nierozwiniętych pączków, to opuszczają się niżej na nitkach oprzędu, wyszukując otwierające
się pączki. Jeżeli nie znajdują ich -giną z głodu. Po drugim linieniu gąsienice rozpoczynają
ż

erowanie na młodych liściach, które sprzędzają i zwijają w kształt rurki. Wewnątrz zwiniętej

w „tutkę" blaszki liściowej gąsienica wygryza otwory, następnie ogryza ją od brzegu
zostawiając jedynie grubsze żeberka i zwykle część nasadową. od trzeciego stadium gąsienice
ż

erują wyłącznie w liściach zwiniętych w rurkę, oprzędzonych wyprodukowaną przez siebie

nitką. Gdy w oprzędzie zostaną zjedzone liście, gąsienice pełzną do innego miejsca albo
opuszczają się na nitkach i przenoszą się z liścia na liść, sporządzając nowy oprzęd, w którym
dalej żerują. Przy żerach pełnych w drzewostanach można zaobserwować „tysiące" gąsienic
wiszących na nitkach przędzy w koronie, a całe drzewo oplecione jest jakby welonem.
Gąsienice żerują około 30 dni. Przepoczwarczenie następuje najczęściej wewnątrz resztek
zwiniętego liścia lub w szczelinach kory, a przy masowych pojawach także na runie.
Zasadniczo gąsienice przechodzą 4 wylinki. Przepoczwarczenie gąsienic następuje w końcu
maja, ale najczęściej na początku czerwca.

Zwójka zieloneczka jest groźnym szkodnikiem dębów. Wieloletnie powtarzające się żery

pełne mogą doprowadzić do zakłóceń procesów fizjologicznych drzew, m.in. zahamowania
przyrostów masy drewna, przerwy w owocowaniu, osłabienia ich odporności na ataki
szkodników wtórnych oraz grzybów pasożytniczych, a nawet w skrajnych przypadkach
powstawania suchoczubów lub do obumierania całych drzew. Dęby charakteryzują się dużą
odpornością na uszkodzenia powodowane przez foliofagi i na ogół dobrze regenerują utracone
liście. Zazwyczaj zazieleniają się ponownie jeszcze w tym samym roku, w którym odbywały
się żery (najczęściej 6-8 tygodni po żerach). W czasie trwania gradacji zwójki zieloneczki
najbardziej krytycznym okresem dla zagrożonych drzew i drzewostanów jest żerowanie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

starszych stadiów rozwojowych gąsienic, tj. pod koniec wiosny. W okresie tym ubytek
ulistnienia jest wyraźnie widoczny. Przebieg regeneracji uszkodzonego aparatu
asymilacyjnego hamują m.in. niekorzystne warunki atmosferyczne, szczególnie nadmierne
opady. Wskutek braku aparatu asymilacyjnego utrudnione jest wyparowywanie wody
nagromadzonej w drzewie, co może przyczynić się nawet do śmierci drzewa (przez uduszenie
się). Choć uszkodzone drzewostany dębowe na ogół dobrze regenerują utracone liście, to
jednakże dochodzi w nich do pewnych strat w przyroście masy drewna.

Zwójka zieloneczka o jednorocznej generacji przebywa w stadium jaja około 10

miesięcy, gąsienicy – 1 miesiąca, poczwarki i motyla – 1 miesiąca. W związku z tym ocenę
stopnia zagrożenia można wykonywać w każdym jej stadium rozwoju.

Prognozowanie nasilenia pojawu zwójki zieloneczki składa się z dwóch zasadniczych

etapów:
a) oceny wizualnej stopnia zniszczenia ulistnienia dębów przez żerujące gąsienice.
Nasilenie uszkodzenia aparatu asymilacyjnego najwyraźniej ujawnia się w kwietniu i maju na
skutek żerowania gąsienic w koronach drzew. Ubytek liści w koronach drzew ustala się na
podstawie stopnia redukcji ulistnienia według skali 5- stopniowej podanej w Instrukcji
Ochrony Lasu. W wypadku uszkodzenia ok. 30% lub więcej aparatu asymilacyjnego należy
niezwłocznie zawiadomić macierzysty ZOL i RDLP.
b) uzupełniających kontroli liczebności i zdrowotności szkodnika. Dalsze uzupełniające
kontrole rozwoju szkodnika oraz zbiór materiałów prognostycznych wykonuje się na zlecenie
ZOL lub IBL. Może to być m.in. ocena liczebności i zdrowotności gąsienic lub poczwarek na
drzewach kontrolnych. Dokonuje się jej w drzewostanach, w których stwierdzono
uszkodzenie w stopniu średnim i wyższym. W kompleksie uszkodzonych drzewostanów
należy pozyskać (np. sekatorem ogrodniczym osadzonym na długim drążku) co najmniej
z 3 drzew po około 5 gałęzi, na których były zgryzione i pozwijane liście. Orientacyjny termin
pozyskania gałęzi z gąsienicami lub poczwarkami przypada na III dekadę czerwca. Zebrany
materiał wraz z opisem, szczelnie opakowany, nadleśnictwo przesyła do ZOL. Uzupełniającej
kontroli liczebności i zdrowotności szkodnika można dokonywać również przez ścinkę drzew
kontrolnych, które spuszcza się na płachtę i przelicza gąsienice lub poczwarki w koronie
drzewa i opadłe na płachtę.

Oceny intensywności żerowania gąsienic w koronach drzew dokonuje się na podstawie

opadu ekskrementów. W okresie żerowania gąsienic należy ustawić w kontrolowanych
drzewostanach pod koronami drzew tzw. stoliki do chwytania opadających ekskrementów
(stolik, tj. taca o wymiarach 50x50cm umieszczona na drążku około 130cm wysokości). Na
tacy umocowuje się papier lub pergamin, pociągnięty substancją kleistą, aby grudki kału nie
były zdmuchiwane przez wiatr. Dla łatwiejszego liczenia ekskrementów wskazane jest
podzielić powierzchnię papieru na kwadraty, np. 10x10cm. Po stwierdzeniu pierwszych
ekskrementów kontrolę należy prowadzić częściej, np. codziennie lub co drugi dzień. Przy
kontroli liczebności opadu grudek kału należy co pewien czas zmieniać wyłożone na tacach
papiery. Na podstawie intensywności opadu ekskrementów można ustalić okres kulminacji
ż

erowania gąsienic, jego zakończenie oraz w przybliżeniu liczbę gąsienic żerujących

w koronie drzewa. Orientacyjnie można określić, że opad około 10 grudek kału/godz. jest
poważnym ostrzeżeniem przed silnym uszkodzeniem koron. W szczególnych wypadkach
może zaistnieć potrzeba uzupełnienia materiałów prognostycznych przez zbiór jaj zwójki
zieloneczki. Ocenę taką uzyskuje się na podstawie liczebności jaj składanych przez samicę
przeważnie na końcowych częściach gałęzi drzew. Do pobrania gałęzi wybiera się drzewa
uszkodzone w stopniu średnim i silnym, rosnące raczej na obrzeżach drzewostanów. Gałązki
w liczbie 3–5, długości ok. 100cm, pobiera się z wierzchołkowej, środkowej i dolnej części
korony (łącznie 9–15 gałęzi). Gałązki z poszczególnych części korony należy wiązać

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

oddzielnie, zaopatrując każdą wiązkę w odpowiednią metryczkę. Całość materiału należy
przesłać do ZOL, a w wyjątkowych wypadkach do IBL. Analizy nadesłanych materiałów
wykonuje się przy użyciu sprzętu optycznego w celu znalezienia złożonych jaj. Warto
przypomnieć, że złożone jaja w kleistej wydzielinie samicy w krótkim czasie pokrywają się
nalotem i są trudne do znalezienia wśród porostów. Łatwiejszą metodą jest umieszczanie
zebranych gałęzi kontrolnych w fotoeklektorach i liczenie wylęgających się gąsienic. Dla
ustalenia stopnia zagrożenia drzewostanu liczbę znalezionych jaj lub wyhodowanych gąsienic
należy porównać z liczbą pączków, znajdujących się na gałązkach kontrolnych. Jeżeli na
jeden pączek przypada 1–2 jaj lub gąsienic, to drzewostanowi grozi żer w stopniu silnym.
Z uwagi na częste naturalne załamywanie się gradacji zwójki zieloneczki na skutek
wystąpienia epizootii, owadów pasożytniczych albo drapieżców w drzewostanach uprzednio
określonych jako zagrożone, należy w okresie wiosny przed podjęciem ewentualnych
zabiegów ratowniczych dokonać bezpośrednio w terenie badań liczebności i zdrowotności
szkodnika przez pracowników ZOL, w celu potwierdzenia konieczności zabiegu
ratowniczego. Najprostszą metodą tej kontroli jest ocena liczebności wylęgu gąsienic. Polega
ona na tym, że w kilku miejscach drzewostanów uszkodzonych w stopniu średnim i silnym
pozyskuje się po 3–5 gałązek długości około 100cm z co najmniej 5 drzew (z wierzchołkowej,
ś

rodkowej i dolnej części korony), podobnie jak przy kontroli liczebności jaj. Gałęzie te

należy umieścić w pojemnikach wypełnionych wodą i przetrzymywać je w ciepłym i jasnym
pomieszczeniu, ustawione na arkuszu papieru, na którym poza granicami obwodu wiązki
gałązek należy zrobić obwodnicę (krąg) z lepu przeciw-gąsienicowego (w celu
uniemożliwienia wędrówek gąsienic po wylęgu). Po wylęgnięciu się pierwszych gąsienic
należy je liczyć i zbierać z papieru, zwisające na nitkach z gałęzi lub przebywające
bezpośrednio na gałęziach. Trzeba też koniecznie policzyć pączki analizowanych gałęzi.
Gałęzie z jednego drzewa umieszcza się razem w jednym pojemniku. Jeśli na kontrolnym
bukiecie przypada 1–2 gąsienic na jeden pączek, a jednocześnie w drzewostanie występują
objawy chorobowe (zniszczenie w wysokim stopniu aparatu asymilacyjnego, początkowe
zamieranie gałęzi lub wierzchołków) i pojawiają się szkodniki wtórne, obserwuje się
zahamowanie owocowania drzew, to podjęcie zabiegów ratowniczych staje się konieczne.
W zagrożonych drzewostanach zaleca się podejmowanie czynności mających na celu
wzmocnienie oporu środowiska, m.in. w postaci wzmożonej opieki nad owadożernym
ptactwem, które masowo niszczy gąsienice, poczwarki i owady doskonałe szkodnika. Chodzi
tu o zagęszczanie ich populacji przez wywieszanie zwiększonej liczby budek lęgowych
i dokarmianie w okresie zimowym. Zwalczanie biologiczne może też polegać na opóźnianiu
rozwoju pączków dębu przy użyciu sztucznych inhibitorów (związków chemicznych
zasklepiających pączki). Lęgnące się wówczas gąsienice nie znajdując pokarmu – giną.
Chemiczne zabiegi ratownicze powinny być podejmowane jedynie w drzewostanach silnie
zagrożonych. Zwalczanie zwójki zieloneczki powinno odbywać się w młodocianym stadium
gąsienicy. W wypadku masowego pojawiania się tego szkodnika na większym areale, stosuje
się opylanie lub opryskiwanie zagrożonych drzewostanów przy użyciu insektycydów
o działaniu żołądkowym lub kontaktowym i zastosowaniu odpowiedniego sprzętu.
Najdogodniejszym terminem do rozpoczęcia akcji ratowniczej jest okres, gdy wylęg gąsienic
przekroczył punkt kulminacyjny, a korona drzewa pokryta jest ulistnieniem w około 30%.
Całkowite zabezpieczenie drzewostanów dębowych przed gradacją foliofagów, m.in. zwójki
zieloneczki, nie jest możliwe. Możliwe jest natomiast przynajmniej częściowe ograniczenie
ich pojawu i zasięgu terytorialnego. W zapobieganiu nadmiernemu rozmnożeniu zwójki
zieloneczki duże znaczenie ma właściwe postępowanie w lasach w zakresie hodowli
i ochrony lasu. Pojaw szkodnika oraz jego dynamiczny rozwój następuje najczęściej przy
nadmiarze bazy pokarmowej i z udziałem sprzyjających rozwojowi szkodnika czynników

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

pogodowych. Zwójka zieloneczka najchętniej atakuje dęby rosnące w odosobnieniu, często
występuje w litych drzewostanach dębowych, wyjątkowo zaś – w wielogatunkowych. Ze
względu na to, że jest ona szkodnikiem, zwłaszcza wcześniej rozwijających się dębów (m.in.
dębu szypułkowego), wskazane jest wprowadzenie do upraw dębowych gatunków dębów
późno rozwijających się oraz domieszki innych gatunków liściastych lub iglastych.
Niesprzyjający pokarm powoduje u szkodnika ograniczenie dynamicznego rozwoju i słabą
kondycję rozrodczą. Gradacje ważniejszych foliofagów w lasach liściastych, które są bardzo
zróżnicowane pod względem florystycznym i faunistycznym, nie trwają długo i najczęściej
kończą się pojawem naturalnych czynników biotycznych, zwłaszcza ptaków owadożernych,
niszczących lub ograniczających szkodnika.
Szkodniki fizjologiczne

Kornik drukarz – Ips typographus L.
Chrząszcz długości 4,0–6,0mm. Walcowaty, krępy, kolor od ciemnobrunatnego

do czarnobrunatnego, lśniący, rdzawo owłosiony, najbardziej po bokach przedplecza
i pokryw. Owłosione też są brzegi ścięcia pokryw, które jest wyraźnie zagłębione i taczkowate
z mydlanym połyskiem. Po obu stronach ścięcia u obu płci jednakowe uzębienie liczące cztery
ząbki, z których trzeci jest największy i rozszerzony, a także guzowato zgrubiały na końcu.
Przedplecze o bokach równoległych do ⅔ długości, ku przodowi skośnie ścięte po obu
stronach. Przód przedplecza szorstki, z koncentrycznie ułożonymi garbkami, w nasadowej
części przedplecze gładkie, lśniące, kropkowane. Pokrywy o rzędach zagłębionych
z wyraźnymi kropkami, międzyrzędy szerokie, gładkie.

eruje na świerku, rzadziej sośnie, modrzewiu i jodle, najczęściej pod grubszą korą.

W Polsce jest najpospolitszym i najgroźniejszym szkodnikiem świerka.

Roi się w kwietniu i maju oraz w lipcu i sierpniu. Rójki siostrzane w czerwcu, niekiedy

we wrześniu. Okres rójki uzależniony jest w dużej mierze od warunków atmosferycznych
i wysokości nad poziomem morza. Komik drukarz jako typowy szkodnik fizjologiczny należy
do tych gatunków, które błyskawicznie reagują na warunki atmosferyczne i pozostawiony
materiał lęgowy. Zimuje we wszystkich stadiach rozwojowych prócz jaja. Imago zimuje
w żerowisku i w ściółce. Gatunek wielożenny. śerowiska o 1–3 (rzadziej o 4) chodnikach
macierzystych, regularnych, podłużnych. Jeżeli w żerowisku są trzy chodniki, dwa
wygryzione są w dół i jeden ku górze, jeśli zaś dwa, jeden biegnie w górę, drugi w dół;
natomiast jeżeli tylko jeden, to wygryziony jest on zawsze w górę od komory godowej, która
ukryta jest przeważnie w korze. śerowiska wspomnianą regularność posiadają na drzewie
stojącym, tracą ją, jeśli zakładane są na materiale leżącym. śerowiska słabo naruszają biel.
Chodniki macierzyste przebiegają zawsze wzdłuż włókien, mają kilka chodników
„zwrotnicowych” i są zawsze wolne od trocin. Usuwa je samiec na zewnątrz żerowiska.
Długość chodników macierzystych wynosi od 6–15cm. Nyże jajowe w liczbie 20–100
wygryzane są po obu stronach chodników macierzystych, w niezbyt regularnych odstępach.
Złożone w nich jaja przykrywane są zawsze trocinami. W czasie składania jaj samice
kilkakrotnie kopulują w komorze godowej. Wylęgłe larwy drążą chodniki larwalne
początkowo prostopadłe lub skośne do chodnika macierzystego, później skręcają mniej więcej
wzdłuż włókien. Są one stosunkowo krótkie, od 4–6cm długości, prawie od razu
rozszerzające się i zatkane grubymi, brązowymi trocinami. Larwy przepoczwarczają się
w owalnych kolebkach. Wylęgłe chrząszcze przeprowadzają żer uzupełniający w miejscu
wylęgu w postaci krótkich, nieregularnych chodników, przypominających poroże jeleni,
niekiedy wygryzają szerokie, zatokowate płaty, które to formy naruszają zawsze wyraźnie
biel. śer uzupełniający przeprowadzają młode chrząszcze również i na grubszych gałęziach
ś

wierków, wygryzając wyżej wspomniane chodniki. Młode osobniki drukarza opuszczają

erowisko mniej więcej w połowie lipca. Stare chrząszcze również przeprowadzają żery, ale

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

regeneracyjne; samice przedłużają chodniki macierzyste, nie składają tam jaj, samce
poszerzają komory godowe. Chrząszcze te opuszczają żerowiska wcześniej, zakładając nowe
w innych miejscach, dając początek generacji siostrzanej, mającej nieco mniej potomstwa niż
normalne pokolenia (60%). Młode, wylęgłe chrząszcze po odbyciu żeru uzupełniającego
przystępują do rójki drugiej generacji. W warunkach wybitnie sprzyjających (w miejscach
ciepłych, przy dobrej pogodzie) może się zdarzyć założenie drugiej generacji siostrzanej.
Młode chrząszcze drugiego pokolenia i generacji siostrzanych mogą zimować w żerowiskach,
bądź w ściółce. Stare chrząszcze zimują przeważnie w ściółce. Zimować mogą larwy
i poczwarki drugiego i trzeciego pokolenia. Zimowanie w różnych stadiach kornika drukarza
uzależnione jest od warunków atmosferycznych panujących w danym roku, jak również
od występowania tego gatunku w różnych szerokościach geograficznych naszego kraju.

Najgroźniejszy szkodnik wtórny świerka. Kornik drukarz zakłada żerowisko od odziomka

do dolnej części korony świerka, niekiedy i wyżej. Chrząszcz ten atakuje zwykle drzewa
osłabione żerem szkodników pierwotnych, opanowanych przez opieńkę, uszkodzone przez
okiść, wiatr czy pożar oraz czynniki antropogeniczne. Sprzyja to masowemu rozmnożeniu
kornika drukarza, który reaguje natychmiast mając odpowiednie warunki rozwoju.
Zaatakowane świerki rozpoznaje się po brunatnych trocinkach wysypujących się z otworów
wejściowych, wygryzanych przez atakujące chrząszcze. Są to tzw. drzewa trocinkowe.
Niekiedy, z różnych przyczyn (wiatr, deszcz), trocinki na korowinie i w jej zagłębieniach nie
są widoczne. Natomiast wokół szyi korzeniowej są całe „usypiska" brunatnych trocinek,
zwłaszcza w warunkach znacznego wzrostu zagrożenia drzewostanu przez drukarza. Kornik
drukarz w czasie występowania gradacyjnego atakuje drzewa zupełnie zdrowe, które bronią
się jakiś czas wyciekami żywicy (zalewanie wgryzających się chrząszczy), w końcu jednak
ulegają i zostają opanowane przez tego groźnego szkodnika świerczyn. W wielu takich
obserwowanych przypadkach drukarz staje się szkodnikiem wybitnie pierwotnym.
Niebezpieczeństwo potęgują jeszcze bardziej sztuczne monokultury świerkowe, odznaczające
się małą odpornością, które ze szczególną ostrością atakuje kornik drukarz. Jest on
szczególnie groźny w górach i na pogórzu, gdzie często występujące wiatry fenowe (np. halny
w Tatrach) powodują olbrzymie wiatrołomy, a obfite opady śniegu w zimie – śniegołomy.
Silne nasłonecznienie stoków południowych i występowanie opieńki miodowej stwarza
wprost idealne warunki do masowych gradacji. Również na północy kraju, w północno-
wschodnim zasięgu świerka, lite świerczyny mazurskie i pomorskie uszkodzone przez
huragany i osłabione przez opieńki i hubę korzeniową, cierpiące od wahań poziomu wód
gruntowych, stanowią w kraju pod względem powierzchni drugi teren, szczególnie zagrożony
przez drukarza.

Najważniejsze są wszelkie zabiegi profilaktyczne, nie dopuszczające do nadmiernego

rozwoju kornika drukarza i utrzymywanie go w tzw. „żelaznym zapasie". Przestrzeganie stanu
sanitarnego lasu, należyte trzebieże, usuwanie drzew osłabionych i chorych, wyróbka drzew
uszkodzonych przez wiatry i śniegi, korowanie pniaków ograniczą liczebność populacji
komika drukarza. Zalecana jest stała lustracja ścian i luk oraz obrzeży po wyrębie,
ś

niegołomach i wiatrołomach, otoczenia przejściowych składnic leśnych, obserwowanie

i usuwanie pojawiających się drzew trocinkowych i bezwzględne korowanie ich
we właściwym terminie. Te wszystkie wymienione wyżej zabiegi, a także należyte i rzetelne
wykładanie pułapek klasycznych i feromonowych, stanowić będą zawsze barierę przed
nadmiernym rozwojem populacji kornika drukarza.

Głównymi przyczynami powstawania gradacji kornikowych są czynniki o charakterze

naturalnym i gospodarczym. do pierwszych z nich – abiotycznych należą czynniki
klimatyczne, jak wiatr, śnieg, szadź, okiść, mróz, przymrozki, susze letnie i zimowe, a także
pożary. Znaczny wpływ na stan sanitarny lasu mają też występujące ostatnio huragany

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i śniegołomy, które zawsze powodują ogromne szkody w południowych i północnych
drzewostanach kraju. do następnych przyczyn o charakterze naturalnym zaliczyć musimy
czynniki biotyczne. do nich należą wszystkie, a w ostatnim czasie częste, gradacje
podstawowych foliofagów i innych szkodliwych owadów (ponad 50 gatunków), a także
choroby wywoływane przez grzyby patogeniczne (ponad 25 gatunków) i choroby łańcuchowe
z udziałem wielu sprawców. Należy również zwrócić uwagę na szkody wywołane często
przez nadmierne zagęszczenie ssaków roślinożernych, głównie jeleniowatych, oraz liczne
niekiedy pojawy gryzoni. Wymienione wyżej powody o charakterze naturalnym obniżają
zawsze stan sanitarny lasu – prowadzą niechybnie do nadmiernego rozwoju szkodników
wtórnych. Wspomnieć należy też o olbrzymim wpływie na obniżenie stanu sanitarnego
i zdrowotnego drzewostanów Polski gradacji brudnicy mniszki w latach 1978-1983,
o niespotykanej dotychczas sile, która żerowała na wszystkich roślinach. do przyczyn
powodujących powstawanie wielu gradacji kornikowych, nie tylko w Polsce, ale w całej
Europie, należy zagrożenie o charakterze gospodarczym. I tak głównym zagrożeniem dla
lasów Europy ze względu na rozmiar uszkodzeń i nieodwracalne skutki w środowisku leśnym,
są czynniki antropogeniczne, a przede wszystkim zanieczyszczenie powietrza. Szczególnie
groźne dla lasów są toksyczne emisje gazowe, które niestety u nas należą do najczęstszych
w Europie, choć są ostatnio silnie ograniczone. Zanieczyszczenia powietrza stały się bowiem
trwałym składnikiem środowiska, wpływającym bardzo negatywnie na wszystkie elementy
ekosystemów leśnych. Nie tylko pogarszają one lokalne warunki klimatyczne, ale wywołują
znaczne zmiany morfologiczne, zakłócają procesy fizjologiczne drzew, powodując
akumulację związków toksycznych w glebie i wodzie, a także bezpośrednią intoksykację
organizmów, rozpoczynając wieloczynnikowe procesy chorobowe. Również do przyczyn
obniżania się stanu sanitarnego i zdrowotnego naszych drzewostanów może być zaliczona
wieloletnia uproszczona i schematyczna gospodarka leśna. Długoletnie niedoinwestowanie
leśnictwa, utworzenie dużych nadleśnictw i leśnictw, zniesienie kadry bezpośrednio związanej
z lasem czyli gajowych, ograniczyło w znacznym stopniu możliwości nadzoru nad
zdrowotnością i stanem sanitarnym lasu. Dominacja funkcji surowcowo-produkcyjnej nad
funkcjami ochroniarskimi lasu, zaprzestanie korowania wyrobionego drewna w czasie
eksploatacji w trakcie sezonu wegetacyjnego – doprowadziły do wielu zaniedbań,
co automatycznie wpłynęło na stan sanitarny drzewostanów. Pozostawianie dużej ilości
złomów, wywrotów i zasiedlonych przez korniki drzew, których często na czas nie wyrabiano
i pozostawiano w lesie, jak i dużej ilości odpadów po wyróbce, było i jest zawsze
niebezpieczeństwem dla nagłego zwiększenia populacji groźnych dla lasu szkodników
wtórnych. Obniżanie się stanu sanitarnego powoduje wcześniej czy później powstawanie
ognisk kornikowych, większych gniazd lub ścian kornikowych, a w dalszej konsekwencji
doprowadza do gradacyjnego rozwoju kornika.

Zasady higieny i minimum sanitarnego
Podstawową czynnością dla zachowania higieny lasu i minimum sanitarnego

drzewostanów była, jest i będzie szeroko pojęta profilaktyka. Z doświadczeń wynika, że jej
zaniedbanie i bagatelizowanie prowadzi zawsze do obniżenia stanu sanitarnego lasu.
Zasadniczym zadaniem ALP i właścicieli lasów jest niedopuszczenie do takiego stanu
i zatrzymanie przez odpowiednie zabiegi ochroniarskie populacji szkodliwych owadów –
kambiofagów w tzw. „żelaznym zapasie”. Służą temu zabiegi hodowlane, umiejętna
i właściwa gospodarka leśna, począwszy od stosowania rodzimych prowieniencji drzew
leśnych, gwarantujących dobry wzrost i rozwój oraz odporniejszy i mniej podatny na atak
szkodników przyszły drzewostan różnowiekowy. Do prawidłowego rozwoju zdrowego,
a zarazem

odpornego

przyszłego

drzewostanu

prowadzi

zawsze

wykonywanie

w odpowiednim czasie czyszczeń i trzebieży. Celem tych zabiegów jest, jak wiadomo, przede

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wszystkim pozbycie się słabszych drzewek i negatywnych, osłabionych przestojów.
W przeglądzie upraw i młodników należy eliminować bezwzględnie drzewka usychające
i obumarłe, spalając je lub zrębkując. Niebagatelne znaczenie ma przebudowa drzewostanów
i wprowadzanie jak największej ilości domieszek liściastych, naturalnie zależnie od siedliska,
głównie tam, gdzie mamy do czynienia z monokulturami sosnowymi i świerkowymi, których
w kraju jest najwięcej. do ścisłych zadań profilaktyki ochroniarskiej należy wyróbka (w ciągu
około jednego miesiąca po zakończeniu zimy) wszystkich wiatrołomów, śniegołomów, drzew
uszkodzonych i zniszczonych przez okiść czy szadź, drzew usychających oraz stanowiących
posusz czynny. Należy też usuwać drzewa osłabione przez opieńki i inne grzyby pasożytnicze,
a także zaatakowane przez szkodniki pierwotne, które nie rokują dalszego rozwoju. Nie
powinny pozostawać w lesie drzewa uszkodzone przy zrywce i wywózce ani drzewa, które
zniszczył pożar. Świeże wierzchołki, konary, gałęzie pozostające po normalnym użytkowaniu
powinny zostać spalone lub zrębkowane. Są one bowiem zawsze miejscem większej lub
mniejszej, zależnie od warunków atmosferycznych w danym okresie, rozmnoży gatunków
towarzyszących głównym ksylofagom, takim jak drukarz, cetyńce i jodłowce. Korowanie
wyrobionego drewna pozostałych pniaków, nabiegów korzeniowych lub pozostawianych
tylców po złomach nie powinno podlegać najmniejszej dyskusji. Zapobiega ono cyklicznemu
powiększaniu się populacji różnych szkodników wtórnych. Ze względu na ksylofagiczne
gatunki owadów dłużyce powinny być wywiezione z lasu lub przynajmniej składowane
w miejscach przewiewnych i nasłonecznionych, celem względnie szybkiego przeschnięcia
materiału lęgowego. Do bardzo ważnych zadań profilaktyki ochroniarskiej należy
wyszukiwanie drzew trocinkowych. Takowe należy bezwzględnie wycinać i korować, a korę
palić. Obrzeża gniazd kornikowych lub nagle odsłonięte ściany drzewostanów (złomy,
wywroty itp.) winny być objęte ścisłą obserwacją, by wyeliminować pojawiające się w tych
miejscach drzewa trocinkowe. Ciągła lustracja różnych drzewostanów, a szczególnie
osłabionych wieloma czynnikami, powinna być stałą zasadą kontroli stanu sanitarnego lasu.
Każde okresowe zbagatelizowanie stanu higieny lasu prowadzić może do nieprzewidzianych
skutków. Dodatkowo sprzyjające warunki atmosferyczne, wysoka temperatura czy
długotrwała susza spowodować mogą i powodują bardzo często nieprzewidziane, lokalne
gradacje szkodliwych owadów, kambio- i ksylofagów oraz pociągnąć mogą za sobą
niewyobrażalne skutki, jak atak wzajemnie związanych ze sobą szkodników – prowadzący
do tragedii na wielu dziesiątkach, setkach czy tysiącach hektarów. Podstawowe czynności
profilaktyki ochroniarskiej, prawidłowo wykonywane i przestrzegane, tworzą barierę przed
rozrostem populacji szkodników wtórnych i utrzymują stan higieny lasu na poziomie
minimalnym.

Wyznaczanie i usuwanie drzew trocinowych
Pogorszenie stanu sanitarnego lasu zwiększa bazę pokarmową, decyduje o frekwencji

szkodników w lesie i jest podstawowym elementem, którego regulowanie może wpływać na
zażegnanie lub ograniczenie dynamiki rozrodu populacji szkodników wtórnych. do swoistej
bazy pokarmowej dla różnych kambio- i ksylofagów należą drzewa trocinkowe. Ich pojaw,
a także wzrost ich liczby w drzewostanach, jest sygnałem wzrastającej populacji szkodników
wtórnych, głównie korników. Jest też sygnałem pogarszającego się stanu sanitarnego lasu. I
tak każde stałe lub czasowe pogorszenie się tego stanu sprzyja zawsze zwiększaniu się
liczebności korników prowadząc w konsekwencji do większej lub mniejszej gradacji. Zatem
zagrożenie przez szkodniki wtórne jest wprost proporcjonalne do pogarszającego się stanu
sanitarnego lasu. Dokładne rozeznanie tego stanu pozwala na wyciągnięcie wniosków
dotyczących rozmiaru i zasięgu grożącego niebezpieczeństwa. Należy przeprowadzać stałe
lustracje drzewostanów, by zażegnać początkowe niebezpieczeństwo powstawania
i poszerzania się luk lub gniazd kornikowych. Pojaw drzew trocinkowych jest pierwszym

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

sygnałem pogarszającego się stanu sanitarnego. Z tego też powodu zwiększać należy
wykładanie pułapek klasycznych zależnie od gatunku kornika, wybierając drzewa trocinkowe
lub też uszkodzone przez wywózkę czy inne czynniki (wiatr, szadź, okiść, mróz). Kontrolę
tych drzew przeprowadza się w określonych czasokresach – zimą co 2–3 tygodnie, wiosną (w
terminie rójki) co 2 dni oraz latem (raz w tygodniu) zależnie od gatunku kornika, na którego
pułapki zostały wyłożone. Kontrole drzew trocinkowych, jak i wyznaczanie pułapek
klasycznych, a także wykładanie pułapek feromonowych, przeprowadzają specjalnie powołani
pracownicy nadleśnictw, tzw. „trocinkarze”, których zadaniem jest ścisła kontrola drzew
pułapkowych. Ich liczba zależna jest od sytuacji w drzewostanie, a przede wszystkim od ilości
kornika. Korowanie drzew trocinkowych i pułapkowych następuje w czasie pojawu larw
korników w fazie tzw. „ryżu”. Czynności korowania zakończyć należy przed przepoczwarczaniem,
zwracając też uwagę na ukryte, zależnie od gatunku i warunków wilgotnościowych, larwy
w korze lub w bielu. Najlepszym okresem dla zwalczania komików jest okres wiosenno-letni,
w którym -jeśli zostanie należycie wykorzystany, a nie zawsze tak bywa – nawet przy
sprzyjających warunkach atmosferycznych można uniemożliwić rozwój drugiej czy
siostrzanej generacji owada. Jeżeli ten krótki okres nie zostanie wykorzystany na zwalczanie
pierwszej generacji (kontrola pułapek, drzew trocinkowych, wycinanie, korowanie) i nie
usunie się zasiedlonego materiału, to nakładające się prace odnowieniowe znacznie przedłużą
zwalczanie. Opóźnione usuwanie zasiedlonego materiału lęgowego, ograniczenia
w korowaniu tego materiału, zaniechanie palenia lub zrębkowania spowodują, że znaczne
ilości różnych gatunków korników opuszczą żerowiska. Powiększy się ilość szkodników,
które w następnym okresie wegetacyjnym doprowadzą do powierzchniowo szerszego
opanowywania drzewostanów, prowadząc w konsekwencji do szybszego zwiększania się
populacji różnych gatunków korników i grożącej wtedy zawsze gradacji. Baczne zwracanie
uwagi na to, co dzieje się w lesie, zwłaszcza w różnych jednostajnych monokulturach,
uchronić może leśne ostępy od powiększania się „żelaznego zapasu" kornika.

Metody zabezpieczania surowca
Zasiedlanie drzew lub drewna przez owady, jakkolwiek zależne od szeregu czynników,

można określić jako proces zachodzący w warunkach środowiska leśnego w sposób naturalny
i spontaniczny, prowadzący do obumarcia drzew. z gospodarczego punktu widzenia jest to
proces nieuchronny i niekorzystny – zmierzający do deprecjacji surowca drzewnego. W celu
ochrony drewna przed zasiedleniem przez szkodniki tak fizjologiczne, jak i techniczne (gdyż
trudno tu wyróżniać specjalne metody chroniące drewno przed zasiedleniem tylko przez
szkodniki fizjologiczne lub tylko przez szkodniki techniczne) stosuje się różne zabiegi.
Można je ogólnie zakwalifikować jako metody: hylotechniczną i chemiczną.

Metoda hylotechniczna obejmuje wszystkie czynności gospodarczo-leśne, zmierzające

do ograniczenia możliwości zasiedlania drzewa przez owady. Jest to więc utrzymywanie
należytej higieny lasu oraz przestrzeganie właściwej pory ścinki i wyrabiania surowca.
Utrzymywanie właściwej higieny drzewostanu jest czynnością praco- i czasochłonną. Składa
się na nią wiele prac, wymagających starannego wykonania i przestrzegania kalendarza
ochrony lasu. W ramach prac utrzymujących niezbędną higienę lasu należy wykonywać
prognozowanie i kontrolę występowania szkodników wtórnych, wyznaczanie drzew
trocinkowych, terminowe ich usuwanie w ramach cięć sanitarnych wraz z korowaniem
i okrzesywaniem. Drobnowymiarowy materiał lęgowy w postaci drobnicy, gałęzi, czasem
pozostałości pozrębowych i potrzebieżowych, należy neutralizować przez palenie lub
zrębkowanie. Utrzymywaniu higieny lasu służą cięcia sanitarne, które wykonuje się przez cały
rok, pamiętając jednak o dostosowaniu terminu ich wykonania do biologii owadów,
powodujących największe szkody. Wydaje się, że cięcia i zabiegi sanitarne są
najskuteczniejszym

sposobem

ograniczenia

występowania

i zwalczania

kambio-

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i ksylofagicznych owadów szkodliwych w lasach gospodarczych. Ich realna skuteczność jest
bezpośrednio zależna od staranności i terminowości wykonania zabiegów. Bezpośrednio
z tym zagadnieniem wiąże się termin cięć zrębowych, ukierunkowanych na pozyskanie
surowca drzewnego wysokiej jakości. Pozyskanie drewna w ramach tych cięć w okresie
jesienno-zimowym i jego wywóz przed okresem wiosennym, nie wymusza stosowania
jakichkolwiek zabiegów zabezpieczających drewno przed zasiedleniem przez owady.
Planowanie cięć zrębowych lub ich realizacja w wyniku klęsk żywiołowych (wiatry, pożary,
okiść itp.) w okresie aktywności szkodliwych owadów (a więc w naszych warunkach
klimatycznych od marca do października), pociągają za sobą konieczność zabezpieczenia
drewna przed zasiedleniem. Jednym z najprostszych i najtańszych zabiegów chroniących
drewno przed zasiedleniem jest jego szybkie pozyskanie, okorowanie, wywóz z lasu
i optymalnie – szybkie wykorzystanie gospodarcze. Jednak w przypadku, gdy klęski
rozmiarowo są duże, masa surowca nie pozwala na jego szybkie pozyskanie i przerobienie.
W takich przypadkach, oprócz korowania i składowania drewna poza lasem można stosować
jego zatapianie, mygłowanie i zraszanie lub zabezpieczanie środkami chemicznymi.
Zatapianie drewna jest naturalnie możliwe tylko w tych warunkach, gdy do dyspozycji są
naturalne bądź sztuczne zbiorniki wodne. Drewno przeznaczone do zatapiania, a także
do zraszania, nie powinno być korowane. Należy także brać pod uwagę fakt, że drewno
zatapiane traci minimalnie na właściwościach mechanicznych i około 10% surowca tonie.
Zraszanie surowca mygłowanego, podobnie jak zatapianie, wymaga, oprócz koniecznych
warunków technicznych jak np. odpowiednie urządzenia, także sprzyjających warunków
naturalnych tj. obecności oraz możliwości doprowadzania i odprowadzania dużej ilości wody.
Zraszanie surowca jest ekonomicznie uzasadnione w terenach górskich, gdzie woda pobierana
z potoków grawitacyjnie napędza urządzenia doprowadzające i zraszające. Stosowanie
ś

rodków chemicznych w celu zabezpieczenia drewna jest czynnością zaliczaną do metody

chemicznej. Chemiczne zabezpieczanie drewna stosuje się w przypadku, gdy korowanie,
terminowy wywóz lub inne metody są niemożliwe do wykonania lub są ekonomicznie
nieuzasadnione. Oprysku drewna dokonuje się odpowiednim insektycydem. Skuteczność
zabezpieczenia drewna zależy od :
−

dokładności wykonania, tj. opryskania drewna ze wszystkich jego stron – stąd wykonanie
oprysków drewna zmygłowanego jest utrudnione,

−

jakości i doboru odpowiedniego insektycydu,

−

zsynchronizowania zabiegu z okresem zasiedlania drewna przez owady; działanie
przedwczesne obniża wyniki, spóźnione zaś jest bezskuteczne.
Wykorzystanie feromonów i kairomonów do prognozowania pojawu i ograniczania

liczebności korników. Bardzo skuteczną metodą odławiania niektórych gatunków korników
jest stosowanie syntetycznych feromonów agregacyjnych, które zwabiają osobniki obu płci
oraz kairomonów, które odgrywają decydującą rolę w wyborze ich roślin żywicielskich.
W Polsce począwszy od lat 80 do odławiania korników stosowane są w praktyce leśnej
następujące feromony agregacyjne: „Pheroprax” i „Ipsodor” na kornika drukarza,
„Chalcoprax” na rytownika pospolitego oraz „Linoprax” i „Trypodor” na drwalnika
paskowanego. Natomiast do odławiania cetyńca większego używany jest kairomon
„Komodor”. Feromony i kairomony mogą być umieszczane w sztucznych pułapkach, na
drzewach chwytnych opryskanych uprzednio insektycydem zalecanym do zwalczania
szkodników wtórnych lub na innych drzewach przeznaczonych do szybkiego usunięcia z lasu
lub okorowania. W naszym kraju stosowane są różnego typu sztuczne pułapki, które można
podzielić na dwie grupy: ekranowe (barierowe) i imitujące pień drzewa, a mianowicie:
−

trójkątne pułapki barierowe z folii, z suchym pojemnikiem na chrząszcze (IBL–2, IBL–2
bis),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

szczelinowa pułapka ekranowa produkcji niemieckiej firmy Theyssohn z rynienką na
chrząszcze,

−

kieszeniowa pułapka z tekpolu, z wodą w rynience na chrząszcze,

−

rurowa pułapka typu norweskiego Borregaarda, imitująca pień drzewa o większej lub
mniejszej długości i średnicy, z suchym pojemnikiem na chrząszcze,

−

pułapka segmentowa z suchym pojemnikiem na chrząszcze.
Pułapki ekranowe są zdecydowanie bardziej efektywne aniżeli rurowe. Jednak

w warunkach górskich, ze względu na silne wiatry, bardziej przydatne są pułapki typu
rurowego, które ponadto cechują się większą trwałością, łatwym i szybkim montażem oraz
wyraźnie większą selektywnością odłowów. Stosowanie sztucznych pułapek z substancjami
wabiącymi korniki jest skuteczną metodą rozrzedzania ich populacji, pod warunkiem ich
prawidłowego wykorzystania w praktyce leśnej, co niestety nie zawsze jest realizowane.
Równocześnie należy podkreślić, że sztuczne pułapki feromonowe nie mogą zastąpić, a tym
bardziej całkowicie wyeliminować dotychczasowych metod ochrony lasu przed szkodnikami
wtórnymi. Jest to więc metoda wspomagająca, szczególnie przydatna w lasach górskich i na
obszarach objętych ochroną, gdzie ze względu na trudne warunki terenowe lub ograniczenia
w stosowaniu insektycydów, nie zawsze można stosować wszystkie zalecane sposoby
zwalczania szkodników. Pułapki powinny być wykładane bezpośrednio przed rójką
szkodnika, w miejscach oddalonych od szlaków turystycznych i dróg wywozowych surowca
drzewnego, aby zapobiec ich zniszczeniu lub uszkodzeniu. Nie należy również umieszczać
ich w miejscach narażonych na intensywny opad igliwia, listowia lub gałązek oraz w terenach,
gdzie występują silne wiatry. Wystawione w terenie pułapki powinny być ponumerowane,
a ich lokalizacja zaznaczona na szkicu lub mapie. Opakowania z feromonem lub kairomonem
należy otwierać bezpośrednio przed użyciem, aby zapobiec wcześniejszemu odparowywaniu
substancji wabiącej, a puste – usuwać z lasu. Dyfuzory (dyspensery) z feromonami
w pułapkach ekranowych i rurowych umieszcza się na wysokości 1/3 od dołu,
a w szczelinowych i segmentowych – nieco powyżej wysokości pułapki, zwracając uwagę
ażeby nie uszkodzić woreczka foliowego. Dyspensery z feromonami w pułapkach ekranowych
muszą być zabezpieczone przed insolacją za pomocą pasków z folii aluminiowej, tektury,
gazy itp. Pojemniki powinny być systematycznie i dokładnie opróżniane z odłowionych
chrząszczy co najmniej raz na tydzień, a w czasie silnej rójki lub w pierwszych dniach
po dłuższym okresie chłodnej i deszczowej pogody – nawet dwa razy w tygodniu,
co zapewnia wysoką skuteczność i efektywność działania pułapek. Opróżnione pojemniki
należy wyczyścić z resztek martwych owadów lub ich fragmentów. Podczas kontrolowania
pułapek należy sprawdzić ich stan techniczny, uzupełnić wodę w rynienkach chwytnych
i usuwać nagromadzone w nich igliwie, listowie lub gałązki, a odłowione chrząszcze
przesypać do pojemników w celu późniejszego określenia ich ilości i wykorzystania do celów
prognostycznych. Po kilku tygodniach od umieszczenia dyfuzorów w woreczkach foliowych
w pułapkach, należy sprawdzić ich stan i w przypadku zmiany zabarwienia lub utraty zapachu
(co zwykle następuje po upływie trzech miesięcy) wymienić na nowe. Dyspensery powinny
być przechowywane w oryginalnych, szczelnie zamkniętych opakowaniach, w ciemnych
i chłodnych pomieszczeniach (np. w lodówce). Po ustaniu przylotu chrząszczy do pułapek
feromonowych, należy je zebrać z terenu, oczyścić i przechowywać do następnego roku.
W drzewostanach świerkowych oraz mieszanych z dużym udziałem świerka, do odłowu
kornika drukarza stosuje się feromony agregacyjne „Pheroprax”, „Ipsodor” lub „Ipsodor W”,
których wabiące działanie utrzymuje się zależnie od warunków lokalnych (głównie
temperatury powietrza) przez okres 2-3 miesięcy. Zwabiają one chrząszcze nawet z odległości
do 1,5 km, a w górach przy wiatrach dolinowych do 3 km, przy czym najskuteczniej działają
na odległość do 100 m. W drzewostanach trudno dostępnych oraz w miejscach gdzie wieją

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

silne wiatry, np. W górach, należy stosować pułapki rurowe lub segmentowe, a w miejscach
nie narażonych na wiatry – pułapki ekranowe IBL–2 lub IBL–2 bis. Przy stosowaniu pułapek
rurowych niekiedy obserwuje się nieprawidłowe (odwrotne) umocowanie ich do drewnianych
palików, co znacznie obniża ich łowność. Największą skuteczność mają pułapki feromonowe
wystawiane na świeżych powierzchniach zrębowych, z pozostawionymi wierzchołkami drzew
i gałęziami oraz usytuowane w miejscach nasłonecznionych. W drzewostanach nie
zagrożonych, gdzie posusz występuje sporadycznie, nie należy wykładać pułapek
feromonowych. W drzewostanach zagrożonych w stopniu słabym (posusz wydziela się
pojedynczo) należy wyłożyć 1 pułapkę na 4ha, a w stopniu średnim i silnym – pułapki należy
wykładać w grupach po 2–4 sztuki na 1ha. Odległość między pułapkami w grupie powinna
wynosić 2–5 m, a między grupami pułapek – do 200 m. W gniazdach kornikowych, z których
zasiedlone drzewa nie zostały usunięte lub nie zostaną wywiezione w odpowiednim terminie,
oraz na większych powierzchniach luk i płazowin, wykłada się jedną grupę pułapek po 4–6
szt./ha. Taką samą liczbę pułapek wystawia się wzdłuż „ścian kornikowych” co 200 m.
Odległość pułapek feromonowych od najbliższych żywych świerków nie powinna być
mniejsza niż 10–15 m, a w warunkach górskich 20–30 m od tzw. „ścian kornikowych".
W drzewostanach mieszanych pułapki należy umieszczać w pobliżu drzew liściastych.
W miarę możliwości pułapki powinny być wystawiane na nawietrznych ścianach
drzewostanu, w miejscach umiarkowanie nasłonecznionych, aby nie dopuścić do zbyt
szybkiego przesychania dyfuzora z feromonem. Pułapki należy wystawiać przed 15 kwietnia
na I generację kornika drukarza, a na przełomie czerwca i lipca lub na początku lipca – na II
generację. Dokładny termin umieszczenia dyspenserów z feromonem w pułapkach ustala się
na podstawie codziennych obserwacji 3–5 pułapek kontrolnych. z chwilą zaobserwowania
w nich pierwszych korników, dyspensery umieszcza się we wszystkich wyłożonych
pułapkach. Pułapki z dyspenserami „Ipsodor-W” należy wykładać bezpośrednio przed rójką
kornika drukarza. Po 4–6 tygodniach do pułapki z dyspenserem „Ipsodor-W” należy dowiesić
feromon „Ipsodor”. W razie potrzeby, w 4–5 miesiącu od rozpoczęcia rójki w pułapce można
umieścić trzeci dyspenser „Ipsodor” lub „Ipsodor-W”. Pułapki należy opróżniać
z odłowionych chrząszczy co 7–14 dni w zależności od wielkości odłowów i temperatury.
Dyspenser z „Ipsodorem” zachowuje zdolność wabiącą przez trzy miesiące, a „Ipsodor-W”
przez dwa miesiące.

Skuteczną metodą ograniczania liczebności korników (z wyjątkiem drwalnika

paskowanego), stanowiącą uzupełnienie innych sposobów jest przyczepianie dyspenserów
z feromonami agregacyjnymi lub kairomonem do drzew chwytnych opryskanych uprzednio
insektycydem. Drzewa takie można wykładać pojedynczo lub w grupach, kierując się takimi
samymi zasadami jak w przypadku sztucznych pułapek feromonowych (lokalizacja, ilość,
zaznaczenie na szkicu lub mapie). Wykłada się je przed rójką szkodnika i opryskuje przed
zasiedleniem lub zaraz po zauważeniu pierwszych wgryzień chrząszczy do kory
insektycydami rozpuszczalnymi w wodzie (na drewno mokre) lub olejowymi (na drewno
suche), które są używane do zabezpieczenia drewna lub do jego dezynsekcji. Feromon
agregacyjny lub kairomon umieszcza się w połowie długości dłużycy, u dołu od strony
zacienionej, w tym samym czasie jak w pułapkach sztucznych. Efektywność odłowów
szkodnika do drzewa chwytnego jest zbliżona do skuteczności pułapki feromonowej. Jeżeli
nie ma możliwości wyłożenia drzewa chwytnego lub dokładnego jego opryskania
insektycydem, np. w warunkach górskich, można przyczepiać dyfuzory do 1–2-metrowych
wałków odciętych z dolnej części strzał. Dyspensery z feromonem i kairomonem można
również umieszczać na stosach drewna, przy czym powinny być one dokładnie opryskane
insektycydem ze wszystkich stron, przy użyciu opryskiwaczy ciśnieniowych. Stosuje się je

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

również w przypadku surowca zgromadzonego na składnicach przy bindugach (1 torebka
feromonu lub kairomonu na około 5m

drewna) oraz na drewno pływające w wodzie.

W podręczniku i literaturze znajdziesz obszerniejsze informacje na temat pozostałych

szkodników owadzich.

4.2.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie znasz szkodniki szkółek?

Jakie znasz szkodniki upraw?

Które ze szkodników uszkadzają pędy sosny?

Jakie znasz szkodniki uszkadzające igły sosny?

Jakie znasz szkodniki uszkadzające liście dębu?

Jakie znasz szkodniki fizjologiczne świerka?

Jakie znasz szkodniki techniczne topoli osiki?

Jak zaplanujesz zabieg zwalczania kornika drukarza i brudnicy mniszki?

Jakie są liczby krytyczne dla pędraków i zwójki zieloneczki?

10.

Jakie stadium rozwoju smolika znaczonego żeruje w szui korzeniowej?

11.

Jakie owady z rodziny zwójkowatych żerują na sośnie?

12.

Jakie motyle dzienne żerują na dębie?

13.

Jakie owady z rodziny kózkowatych żerują na olszy czarnej?

14.

Jakie zasięgi żerowania na pniu mają kornikowate na jodle, sośnie i świerku?

15.

Jak zaplanujesz jesienne poszukiwania szkodników pierwotnych sosny i świerka?

16.

Jakie środki chemiczne zastosujesz na wybraną grupę szkodników?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie mapy i lokalizacji zrębu sosnowego wykonaj projekt ochrony upraw przed

ryjkowcowatymi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

podaną przez nauczyciela lokalizację odnaleźć na mapie i wykonać jej szkic na kartce,

odczytać w skali jej wymiary następnie policzyć obwód i powierzchnię,

na podstawie obwodu określić ilość studzienek chwytnych w rowku chwytnym,

na podstawie powierzchni i tabel z Instrukcji Ochrony Lasu obliczyć ilość studzienek

chwytnych na powierzchni i zaznaczyć studzienki na szkicu,

wykonać zapotrzebowanie na odpowiedni środek zwabiający owady.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

mapa przeglądowa drzewostanów,

−

instrukcja Ochrony Lasu

−

poradnik dla ucznia,

−

papier formatu A4

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Na podstawie mapy i dwóch lokalizacji 7 oraz 10-letniej uprawy sosnowej i wyników

poszukiwań zwójkowatych określ odpowiedni stopień zagrożenia. Następnie podejmij
odpowiednią decyzję dotyczącą ewentualnego zwalczania mając do dyspozycji listę
dostępnego sprzętu i środków chemicznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odnaleźć obie powierzchnie na mapie, przeczytać i zapisać ich areał (ha),

zaklasyfikować stopień zagrożenia posługując się Instrukcją Ochrony Lasu i podanymi

w zadaniu liczbami,

w zależności od stopnia zagrożenia podjąć decyzję o zwalczaniu (lub nie),

dobrać odpowiedni sprzęt i środki chemiczne, obliczając jednocześnie odpowiednie

zapotrzebowanie (na podstawie areału).

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

mapa przeglądowa drzewostanów,

−

instrukcja Ochrony Lasu,

−

poradnik dla ucznia,

−

papier formatu A4.

Ćwiczenie 3

Na podstawie konsultacji, właściwy terytorialnie ZOL i RDLP wystosowało pismo

w sprawie liczby i terminu wywieszenia pułapek feromonowych na Brudnicę mniszkę. Twoim
zadaniem, jest zaplanować sezon związany z odłowem motyli, zapisać symulowaną kontrolę
oraz podjąć odpowiednie działania na podstawie liczb odłowionych owadów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odnaleźć odpowiednie powierzchnie, wymienione w piśmie ZOL na mapie,

podać datę rozpoczęcia i datę zakończenia okresu kontroli,

dopasować odpowiedni feromon i oblicz jego zapotrzebowanie do końca okresu

kontrolnego,

obliczyć ilość kontroli w całym okresie kontrolnym,

opisać sposób zawieszenia i rodzaj zastosowanych pułapek,

zaplanować ewentualna wymianę feromonu,

zapisać zasymulowane liczby w odpowiednim formularzu,

określić termin kulminacyjny,

ocenić ilość odłowionych owadów,

10)

podjąć odpowiednią decyzję.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

mapa przeglądowa drzewostanów,

−

instrukcja Ochrony Lasu,

−

odpowiednia ilość formularzy,

−

zestaw symulowanych liczb z obserwacji i odłowu,

−

poradnik dla ucznia,

−

papier formatu A4.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Nauczyciel dostarczył Ci fotografie (grafiki, ilustracje), oraz eksponaty uszkodzeń

wywołanych przez owady, przy każdym zdjęciu oraz przy każdym eksponacie znajduje się
krótka informacja uzupełniająca. Twoim zadaniem jest rozpoznać sprawcę uszkodzenia oraz
określić możliwy termin, kiedy owad dokonał uszkodzenia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

rozpoznać część rośliny, która została uszkodzona (nasiono, szyszka, owoc, kwiat,

siewka, pęd, drewno, biel, twardziel, łyko, kora, pąk, liść),

rozpoznać gatunek drzewa (lub krzewu), który został uszkodzony,

określić gatunek (lub rodzaj) sprawcy uszkodzenia,

zapisać wynik rozpoznania na kartce.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

mapa przeglądowa drzewostanów.

−

instrukcja Ochrony Lasu.

−

barwny atlas uszkodzeń drzew leśnych.

−

papier formatu A6.

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 5

Nauczyciel dostarczył Ci gabloty zawierające 70 ponumerowanych eksponatów, w tym:

50 imago, 10 larw, 10 poczwarek. Twoim zadaniem jest rozpoznać dostarczone owady.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

rozpoznać rząd i rodzinę owada,

rozpoznać rodzaj i gatunek owada,

zapisać wynik rozpoznania na kartce.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

barwny atlas owadów leśnych.

−

papier formatu A4,

−

literatura.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić szkodniki fizjologiczne, pierwotne, wtórne i techniczne
różnych gatunków drzew?

wymienić sposoby profilaktycznej walki z poszczególnymi szkodnikami?

określić stopień zagrożenia ze strony szkodników owadzich?

dobrać środki chemiczne do zwalczania odpowiedniego stadium owada?

rozpoznać żerowiska poszczególnych owadów w różnym stadium
owada?

rozpoznać poszczególne owady w różnym stadium rozwoju?

wymienić czynniki abiotyczne i biotyczne sprzyjające rozwojowi owada
szkodliwego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Kompleksowe i grzybowe choroby lasu

4.3.1. Materiał nauczania

Choroby grzybowe

Choroby drzew leśnych są zjawiskiem częstym, zwłaszcza w ich młodych stadiach

rozwojowych – na szkółce i na uprawie. Tylko nieustanne czuwanie nad zdrowotnością
siewek i sadzonek, właściwe postępowanie hodowlane oraz odpowiednia ochrona biologiczna
i chemiczna pozwalają utrzymać młode drzewa w dobrej kondycji. Każdy czynnik chorobowy
czy to abiotyczny, czy biotyczny, charakteryzuje się właściwym dla siebie działaniem
i objawami na materiale roślinnym. Znaczenie występujących na drzewach leśnych grzybów
polega na rodzaju ich szkodliwości. Największe straty dla gospodarki leśnej powodują te
patogeny, które rozwijają się na dużych powierzchniach lub niszczą szczególnie cenny
materiał. Podejmowanie przeciwdziałania przez odpowiednie służby leśne po ciąga za sobą
włączanie w ten proces aspektów ekonomicznych i wymaga wysokiej efektywności.
Gwarancją skuteczności zabiegów ochronnych jest rozpoznanie rodzaju zagrożenia,
zlokalizowanie czynnika sprawczego i dobranie właściwej metody działania.

Wskazane i celowe jest korzystanie z pomocy specjalistów z dziedziny hodowli,

entomologii i fitopatologii leśnej. Dla potrzeb nadleśnictw działają Zespoły Ochrony Lasy
oraz – w ramach tematów badawczych – pracownicy Instytutu Badawczego Leśnictwa.
Prowadzone są również szkolenia dla leśników z zakresu profilaktyki i bezpośredniej ochrony
przed chorobami grzybowymi.

Informacje na temat chorób lasu występujących w poszczególnych latach służą

do opracowania w IBL krótkoterminowych prognoz, wykorzystywanych przez administrację
Lasów Państwowych. Bezpośrednią pomocą dla nadleśnictw jest sporządzany każdego roku
w IBL wykaz środków ochrony roślin – zalecenia do stosowania w leśnictwie.

Ponieważ chorób grzybowych lasu i drzew leśnych jest bardzo wiele zostaną tu

omówione niektóre. Informacje o pozostałych znajdziesz w literaturze uzupełniającej.

Choroby w szkółkach leśnych
Nasiona drzew liściastych, z wyjątkiem owoców dębów, rzadko atakowane są przez

wyspecjalizowane patogeny. Przeważnie ulegają działaniu bakterii po uszkodzeniu łupiny
oraz działaniu grzybów, powodujących rozkład ich tkanek (tzw. pleśnienie) podczas
nieodpowiednich warunków przechowywania. Rzadziej zdarza się porażenie grzybowe nasion
drzew iglastych – zwykle ma ono miejsce wtedy, gdy wśród wyłuszczanych szyszek znajdą
się ubiegłoroczne, mające długotrwały kontakt z glebą i ściółką. Wskutek tego dochodzi
do zakażenia powierzchni nasion różnymi organizmami patogenicznymi. Większość nasion
ulega działaniu różnych rodzajów i gatunków grzybów, jeśli okres od opadnięcia nasion
z drzew do ich zbioru jest zbyt długi. Konieczne jest więc pozyskiwanie małych partii nasion
w krótkim czasie po ich opadnięciu, a następnie zabezpieczanie przed działaniem grzybów
poprzez stosowanie zaprawiania nowoczesnymi zaprawami nasiennymi. Obecnie polecane
nowe zaprawy nasienne mają konsystencję płynną, charakteryzują się bardzo dobrą
przyczepnością do nasion, nie są szkodliwe dla zarodków i ludzi (nie pylą się!), są niemal
bezzapachowe, posiadają jaskrawe barwy, a co najważniejsze – ich skuteczność działania
pozwala na uzyskanie wysokiej wydajności siewu. W optymalnych warunkach obserwuje się
ponadto przyspieszone i równomierne wschody, co skraca okres walki ze zgorzelą siewek.

Choroba zwana grzybową zgorzelą siewek może rozwijać się już na nasionach wysianych

do gleby, atakuje ukazujące się kiełki (zgorzel przedwschodowa) oraz poraża siewki (zgorzel
powschodowa) do czasu wejścia młodych korzonków w mikoryzę, co ma miejsce najczęściej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w pierwszym lub drugim miesiącu życia siewki. Ogólnie uważa się, że siewki zdrewniałe
(po 6-8 tygodniach od wschodów) nie są już podatne na zgorzel. Występowanie w tym okresie
na korzeniach siewek grzybów zaliczanych do zgorzelowych wiąże się zwykle
z równoczesnym pojawieniem się innych czynników osłabiających siewki. Ze względu jednak
na istotne szkody w siewach, po stwierdzeniu grzybów zgorzelowych na siewkach
zdrewniałych powinno się stosować 1–2 zabiegi ochronne. W szkółkach leśnych spotyka się
kilka patogenów, powodujących chorobę zwaną grzybową zgorzelą siewek. Są to grzyby
z rodzaju Fusarium, Cylindrocarpon, Rhizoctonia, Pythium i Phytophthora. Ich występowanie
w glebach leśnych i na substratach jest powszechne, natomiast szkodliwość działania ujawnia
się przy gwałtownym namnożeniu się grzybni. Warunkiem sprzyjającym patogenom jest
długotrwały okres chłodów połączony z opadami, hamujący kiełkowanie nasion i rozwój
siewek. Grzyby zgorzelowe, zależnie od preferencji, dobrze rozwijają się także przy
podwyższonej wilgotności w wyższych temperaturach. Na kwaterach siewnych grzyby
zgorzelowe powodują wypady siewek placowe lub w rozproszeniu. Wzrost zagrożenia dla
kiełkujących nasion i siewek spowodowany przez grzyby zgorzelowe może być wywołany
przez wiele różnych czynników. W dużym nasileniu zgorzel siewek pojawia się zwykle na
szkółkach starych, tj. ponad 20-letnich, na glebach wyeksploatowanych oraz zdegradowanych
biologicznie poprzez nadmierne i długotrwałe stosowanie środków chemicznych – nawozów
mineralnych, fungicydów i insektycydów, a dawniej również herbicydów. Biologiczna
degradacja to zanikanie korzystnych dla produkcji mikroorganizmów – konkurentów dla
patogenów; w ich miejsce pojawiają się grzyby zgorzelowe, które są odporniejsze na
powyższe preparaty. W wyeksploatowanych przez intensywną produkcję glebach, zanikają
związki organiczne niezbędne do życia dla grzybów mikoryzowych. Stosowanie kompostów,
które powinno poprawić sytuację, powoduje wzrost zasadowości gleby w miarę starzenia się
szkółki, bowiem przeciętne pH kompostu wynosi zwykle powyżej 6. Wrażliwe na wysokie
pH gleby grzyby ektomikoryzowe, które zdolne są do ograniczania rozwoju grzybni
zgorzelowych, w takim środowisku zanikają, natomiast patogeny zgorzeli, jako bardziej
plastyczne pozostają. z czasem grzyby zgorzelowe zdolne są wykształcić rasy odporne na
stosowane w szkółce fungicydy. Poprawę sytuacji w szkółce posiadającej glebę o małej
zawartości próchnicy i zbyt wysokim pH zapewnia stosowanie dużych dawek torfu o niskim
pH, sukcesywne obniżanie kwasowości gleby poprzez stosowanie odpowiednich środków (np.
siarka pylista), dodawanie z lasu ścioły, zawierającej mikoryzy w celu zmikoryzowania
siewek i sadzonek oraz używanie biologicznych środków ochrony przed zgorzelami siewek
(np. Sincocin, roztwory czosnkowe, cebulowe itp.). Trudności w zwalczeniu grzybów
zgorzelowych wynikają również z tego, iż mają one zdolność wieloletniego bytowania
w glebie w formie saprofitycznej, przechodząc w formę patogeniczną po pojawieniu się
w glebie nasion i siewek. Spośród fungicydów, najskuteczniejsze w walce ze zgorzelą
przedwschodową i powschodową, są zaprawy i preparaty ochronne występujące w formie
płynnej. Są to fungicydy nowoczesne, o bardzo dobrej przyczepności do nasion
i długotrwałym działaniu. Wszelkie środki chemiczne przeznaczone dla szkółek leśnych
przedstawiane są w wydawanych co roku broszurach pt. „Środki ochrony roślin zalecane
do stosowania w leśnictwie w roku...”.

Osutki sosny to grupa chorób powodowana przez różne patogeny, powodujące

plamistości na igłach drzew iglastych, głównie sosny, a w rezultacie dalszego rozwoju infekcji
przedwczesne osypywanie się aparatu asymilacyjnego. Masowe opadanie igliwia może mieć
miejsce wiosną lub jesienią. Znaczenie osutki sosny jest bardzo duże. Powoduje ona
zamieranie siewek i osłabienie sadzonek w szkółkach i na uprawach. Ubytek drugiego
garnituru igieł ma ujemny wpływ na przyrost grubości i wysokości pędów sosny. Silnie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

osłabione sosny są podatne na wpływ innych, niekorzystnych czynników. W szkółkach sosna
objęta jest opryskami ochronnymi.

Największe szkody osutka wiosenna sosny czyni w szkółkach i na młodych uprawach.

W ostatnich latach choroba powodowała też duże straty w samosiewach sosny. Sprawcą tej
choroby jest patogen Lophodermium seditiosum, towarzyszyć mu może saprofit
Lophodermium pinastri. Igły zasiedlone przez oba grzyby masowo przebarwiają się wiosną
i opadają. do przebarwień na igłach dochodzi po zimie w okresie pierwszego wiosennego
ocieplenia, czyli najczęściej tuż przed samym terminem wysadzenia na uprawy. Obserwuje się
wówczas gwałtowne żółknięcie igliwia sadzonek. Infekcja igieł następuje od końca wiosny
do końca października, a przy długotrwałej ciepłej jesieni – także w listopadzie. Na
porażonych tegorocznych igłach siewek i dwuletnich igłach u starszych sadzonek pojawiają
się pierwsze objawy w postaci żółtawych, później rdzawych plamek. Dalszy rozwój choroby
powoduje całkowite przebarwianie się igieł, aż do ich zamarcia. Osiągają wówczas jednolicie
szarobrunatny kolor. Na zamarłych igłach tworzy się owocowanie -najpierw konidialne –
małe czarne pyknidia, najwcześniej, po 43 dniach od infekcji, a najczęściej wiosną przyszłego
roku. Następnie pojawia się owocowanie workowe typu miseczki. Tylko zarodniki workowe
mają zdolność zakażania igieł. Na siewkach może też dojść do porażenia pędów, co powoduje
zamieranie sosny. do infekcji dochodzi okresowo podczas wilgotnej pogody, gdy miseczki
otwierają się i następuje wyrzut zarodników. do otwarcia miseczek nie jest konieczna
deszczowa pogoda. Podczas lata wystarczy wilgoć w powietrzu lub rosa. Wyrzut zarodników
może następować kilkakrotnie w sezonie i zależnie od wilgotności przy utrzymującej się
ciepłej pogodzie może przeciągnąć się do późnej jesieni. L. pinastri występuje przeważnie na
igłach trzeciego rocznika oraz igliwiu zamierającym z powodu porażenia innymi grzybami
osutkowymi. Wytwarza owocowanie podobne do owocowania L seditiosum; odróżnia się go
po poprzecznych kreskach obejmujących cały obwód igły. Rozwojowi wiosennej osutki sosny
sprzyja wilgotna wiosna i lato oraz łagodna jesień i zima, a także podatność dziedziczna
niektórych pochodzeń. Uważa się, że północne proweniencje sosny są odporniejsze na
chorobę. do ochrony przed osutka w szkółkach stosuje się 5 zabiegów ochronnych w odstępie
około 4 tygodni. z fungicydów przeznaczonych do tego celu dotychczas najskuteczniejszy był
Polyram. Zdarza się, że mimo prawidłowo wykonanych zabiegów ochronnych, ich
efektywność nie jest wystarczająca. Ma to miejsce zwłaszcza w bardzo mokre lata, gdy
ulewne deszcze zmywają preparaty z igliwia. W lecie podczas bardzo wysokich temperatur
może też dojść do rozkładu niektórych fungicydów.
Choroby upraw i młodników

Skrętak sosny. Na uprawach sprawca choroby – Melampsora pinitorcua Rostr. może

powodować poważne szkody. Zdarza się, że niszczy wszystkie pędy młodych sadzonek sosny,
zwłaszcza o słabych przyrostach na grubość. Zwykle jednak dotyczy pędu głównego
i ewentualnie kilku pędów bocznych, na których powoduje charakterystyczne zniekształcenia.
Grubsze pędy przeżywają infekcję, natomiast gdy nekrozy powodowane przez skrętaka sosny
infekowane są wtórnie przez grzyb Botrytis cinerea, następuje zamarcie pędu od rany
do wierzchołka. Szczególnie zagrożone są uprawy wielkopowierzchniowe, na których
dochodzi do masowych samosiewów osiki, która jest drugim gospodarzem grzyba. Poza
osiką, porażeniu ulegają topole biała i szara. U sosny infekcji ulegają tegoroczne pędy, jeszcze
w fazie wzrostu, kiedy igły wychodzą z pochewek. Wskutek tego na przełomie maja i czerwca
tworzą się dwa pierwsze stadia rozwojowe grzyba – najpierw ciemnożółte brodawki
(pyknidia), a następnie stadium ognikowe (ecja), które mają postać podłużnych poduszeczek
pomarańczowej barwy, w których zarodniki nie są osłonięte błoną. Umożliwia to roznoszenie
spór przez wiatr i rozszerzanie infekcji na topole – aż do lipca. Grzyb zimuje w opadłych
liściach. Chorobie sprzyja przede wszystkim występowanie samosiewów osiki na uprawach

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

oraz utrzymywanie się wilgotnej pogody w okresie infekcyjnym. Zapobieganie zakażeniom
polega więc na usuwaniu samosiewów i odrostów drugiego gospodarza.
Choroby drzew w drzewostanach

Choroby korzeni stanowią stałe zagrożenie dla lasów i nie ustępują z zajmowanych

terenów. Znaczenie patogenów rozkładających drewno korzeni stale rośnie, zwłaszcza
w drzewostanach młodszych klas wieku.

Huba korzeni. Choroba powodowana jest przez grzyb korzeniowiec wieloletni –

Heterobasidion annosum (Fr.) Bref. Występuje zwłaszcza w drzewostanach rosnących na
gruntach porolnych. Zagrożone są głównie jednogatunkowe uprawy i drzewostany iglaste oraz
brzozy we wszystkich klasach wieku. Postęp choroby jest bardzo szybki, młode drzewka giną
w krótkim okresie czasu. Dla uprawy typowe jest rzędowe zamieranie sadzonek. Drzewa
pierwszego pokolenia na uprawie atakowane są zazwyczaj w wieku 12–14 lat, drugie
pokolenie sosny sadzone w miejscu po usuniętym drzewostanie sosnowym żyje najwyżej 5–7
lat. Porażenie starszych drzew wywołuje wieloletnią chorobę, podczas której następuje
rozkład drewna korzeni (zgnilizna biała jamkowata), a u świerków i jodeł także wnętrza pnia
do wysokości kilku-kilkunastu metrów, co prowadzi do powstania dziupli. Skutkiem tego jest
deprecjacja surowca i zamieranie drzew często już w wieku 30–40 lat. W drzewostanie
powstają charakterystyczne luki, powiększające się w miarę postępu choroby. Korzeniowiec
wieloletni jest grzybem o dużej patogeniczności, szczególnie aktywnym w warunkach
podwyższonej predyspozycji chorobowej drzew, ujawniającej się w okresach występowania
długotrwałej suszy i wysokich temperatur, podczas gradacji owadów i w przypadkach
nieprawidłowo ukształtowanego systemu korzeniowego. Ekspansji patogena sprzyja ponadto
ograniczona ilość grzybów antagonistycznych w środowisku gleb porolnych. Choroba
sadzonek powoduje stopniowe przebarwianie się i zamieranie igliwia. Przez pewien czas igły
nie osypują się, lecz pozostają, zwisając na pędach. U starszych drzew chorobę można
stwierdzić dopiero po ścięciu zamierającego drzewa. Między łuskami kory korzeni
zaatakowanych drzew można stwierdzić grzybnię patogena w postaci delikatnych, białawych
płatków. U podstawy pnia grzyb tworzy też wieloletnie owocniki biało--brązowej barwy.
Zarodniki w nich produkowane mają zdolność infekowania ran na korzeniach i świeżo
ś

ciętych pniaków w warunkach sprzyjających dla kiełkowania (opady, duża wilgotność

drewna). Zakażanie następuje od maja do listopada. Świeżo zasiedlone przez grzybnie pniaki
stanowią podstawową bazę pokarmową H. annosum. z nich grzyb rozprzestrzenia się
w systemach korzeniowych. Najskuteczniejsze ograniczenie potencjału infekcyjnego patogena
uzyskuje się poprzez ochronę pniaków z zastosowaniem biopreparatu, zawierającego
antagonistyczny dla korzeniowca grzyb Phlebiopsis (Phlebia) gigantea. Efektem działania
grzyba Ph. gigantea jest wyprzedzająca atak huby kolonizacja pniaków i systemów
korzeniowych. W przypadku bezpośredniego kontaktu obu grzybów następuje dezaktywacja
strzępek Heterobasidion annosum. Pniaki należy zabezpieczać najpóźniej do trzeciego dnia
po ścięciu drzewa, w okresie wolnym od mrozów i przymrozków. Nie powinno się
wykonywać zabiegu w lecie i podczas upalnej pogody. Warunkiem niezbędnym dla wzrostu
Ph. gigantea na pniaku jest zabezpieczenie grzybni przed wysychaniem, np. poprzez nałożenie
na zastosowany preparat „czapeczki" z mchu. Przy podaniu cieczy roboczej preparatu na
odpowiednio nacięty pniak następuje wnikanie fragmentów grzybni P. gigantea, zarodników
oraz przerośniętych grzybnią trocin, które są nośnikiem preparatu, do nacięć wykonanych na
pniakach. Rozrastające się strzępki grzybni penetrują tkanki drewna powodując jego rozkład.
Na powierzchni pniaka tworzą się owocniki grzyba.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zgnilizny drewna

Choroby zwane zgniliznami drewna powodowane są przez grzyby, posiadające zdolność

enzymatycznego rozkładu drewna. Według objawów tego rozkładu wyróżnia się zgniliznę
brunatną, białą i białą jamkowatą. Często o obecności choroby świadczy pojawianie się
owocników, potocznie nazywanych hubami. Większość z nich posiada z reguły znaczne
rozmiary. Patogeny niszczące drewno atakują zdrowe i osłabione drzewa, głównie poprzez
rany na pniach i nabiegach korzeniowych oraz przez odłamane gałęzie. Wynika stąd
konieczność unikania mechanicznych uszkodzeń drzew. Zgnilizny drewna powodują
obniżenie własności i wartości drewna, toteż drzewa „zahubione" powinny być usuwane
z drzewostanów, gdyż stanowią źródło porażenia dla pozostałych drzew.

Zgnilizna drewna sosny. Najważniejszym patogenem sosny, powodującym zgniliznę białą

jamkowatą drewna jest Phellinus pini (Thore. ex Fr.) Piłat – huba sosny (czyreń sosnowy).
Występuje na różnych gatunkach sosny i modrzewia. Jest jednym z najgroźniejszych
pasożytów spośród grzybów wywołujących zgnilizny drewna. Rozkłada twardziel strzały
i grubych gałęzi drzew w wieku powyżej 40 lat, a modrzewia już od 30 lat. Grzyb przenika
w głąb tkanek najczęściej przez miejsca po odłamanych gałęziach w dolnej części korony oraz
przez głębokie rany na nabiegach korzeniowych i u podstawy strzały. Półokrągłe konsolowate
owocniki pojawiają się w miejscach infekcji i żyją 30–35 lat, czasem dłużej. Pnie starych
sosen ulegają zgniliźnie najczęściej w partii środkowej, u niektórych jednak drzew rozkład
drewna postępuje od podstawy strzały aż do wierzchołka. Zagrożenie drzewostanów ze strony
huby sosny rośnie wraz z wiekiem. Wzrasta też stopień i zasięg zgnilizny drewna. Drzewa
porażone nie zamierają, lecz ich stabilność jest zachwiana, skutkiem czego mogą ulegać
złamaniom. Ze względu na wymogi sanitarne, huba sosny jest obecnie w naszych lasach
spotykana stosunkowo rzadko.

Choroby kompleksowe
Na stan zdrowotny drzewostanów wpływają bezpośrednio czynniki abiotyczne (głównie

ekstremalne temperatury, długotrwała susza i wynikające z niej niedobory opadów i spadek
poziomu wód gruntowych, a także przemysłowe zanieczyszczenia powietrza i gleby) oraz
czynniki biotyczne (gradacje owadów i choroby infekcyjne). Istotny jest także brak zgodności
składu gatunkowego drzewostanu z wymaganiami siedliskowymi. Pojawienie się tych
zagrożeń powoduje utrzymywanie się w drzewostanie długotrwałego stanu stresu, a w jego
wyniku – spadek odporności drzew i ich podatność na dalsze działanie czynników szkodo-
twórczych. Zjawiska te stwierdzane są na terenie Polski od wielu lat. Obserwuje się lokalne
wydzielanie się drzew w drzewostanach dębowych i bukowych, zamieranie brzóz, topól,
jesionów, olch, jodeł, jaworów i innych gatunków. Stan zdrowotny poszczególnych drzew
i kompleksów

leśnych

pogarsza

się

w różnych

latach

w związku

z silniejszym

występowaniem licznych zagrożeń oraz polepsza w miarę ustępowania czynników
stresogennych. Decydującym o zdrowotności drzew czynnikiem są opady. Przypuszcza się, iż
pierwotną przyczyną masowego zamierania drzew jest niedostatek opadów i niedobory
wilgoci w glebie na skutek występowania długotrwałych okresów suszy w poszczególnych
okresach wegetacyjnych, a ostatnio także na skutek coraz częściej pojawiających się
bezśnieżnych zim. Powoduje to obniżenie się poziomu wód gruntowych i wywołuje
zakłócenia w gospodarce wodnej drzew. W wyniku tego następuje obniżenie żywotności
drzew i brak odporności na szkodliwe czynniki środowiska.

Choroby drzewostanów dębowych
Symptomy chorobowe obserwowane w drzewostanach dębowych to przebarwienia liści,

zamieranie pędów od ich wierzchołka i przerzedzanie się korony w wyniku zamierania
konarów. Towarzyszą tym objawom spękania kory na pniach połączone z wyciekami
brunatnych soków. Na przekrojach poprzecznych pni widoczne są ciemne plamy. Badania nad

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

tym zjawiskiem nie potwierdziły istnienia w Polsce choroby naczyniowej dębu wywoływanej
przez grzyb Ceratocystis fagacearum, który powoduje zamieranie drzewostanów dębowych
w Ameryce Północnej. Stwierdzono, że zamieranie dębów w naszym kraju nie jest chorobą
infekcyjną, lecz przejawem szeregu zmian patogenicznych w środowisku. Warunki te
wywołują stan podwyższonej predyspozycji chorobowej. Osłabione drzewostany ulegają
działalności owadów foliofagów oraz grzybów, które zasiedlają tkanki liści, pędów i korzeni.
Oprócz tzw. patogenów słabości pełniących rolę czynników „dobijających” w warunkach
osłabienia fizjologicznego drzewa, pojawiają się groźne patogeny systemów korzeniowych
z rodzaju Armillaria, stając się przyczyną zamierania pojedynczych drzew. Ustąpienie
niekorzystnego układu warunków klimatycznych i zagrożenia ze strony owadów-foliofagów
może prowadzić do wyzdrowienia chorych drzew, o ile nie znajdują się w strefie skażeń
przemysłowych. Stwierdzono bowiem, że powierzchniowy rozkład uszkodzeń drzewostanów
dębowych związany jest z gradientem wskaźnika emisji SO

. Przypuszcza się więc,

e w rejonach najwyższych zanieczyszczeń powietrza następuje utrwalenie lub pogłębienie

procesów chorobowych. W takiej sytuacji, mimo poprawy stanu wegetacji, drzewostany chore
nie mogą zachować równowagi wskutek trwałego uszkodzenia siedlisk oraz zaburzeń
w procesach odżywiania się drzew.

Zamieranie wiązów spowodowane jest głównie przez chorobę zwaną holenderską

chorobą wiązów, wywoływaną przez grzyb Ceratocystis (Ophiostoma) ulmi (Buism.) C.
Moreau. Na wiązie patogen widoczny jest jednakże tylko w stadium konidialnym, którym jest
Graphium ulmi Schwarz. Dla wiązów choroba jest bardzo groźna. W Polsce masowo
wystąpiła około 30 lat temu. Po tym okresie długo nie sadzono wiązów w obawie przed
rozwojem choroby. Od jakiegoś czasu gatunek ten pojawił się ponownie w naszym kraju.
Pozostały także pojedyncze starsze drzewa, co sprawia, że choroba ta występuje
w poszczególnych regionach z różnym nasileniem. Grzyb Ceratocystis ulmi umieszczony jest
na polskiej liście kwarantannowej. Przebieg choroby może mieć charakter gwałtowny lub
przewlekły. W pierwszym przypadku dochodzi do nagłego więdnięcia, a następnie zamierania
liści na niektórych gałęziach. W ciągu jednego roku do dwóch lat patogen rozprzestrzenia się
na pozostałe gałęzie, co prowadzi do zamarcia drzewa. Przy długotrwałym procesie
chorobowym następuje stopniowe przerzedzanie się korony, przeważnie, choć nie zawsze,
prowadzące do śmierci wiązu. Drugim ważnym symptomem choroby jest pojawianie się
brunatnych przebarwień wiązek naczyniowych gałęzi i pni, widoczne gołym okiem na
przekrojach poprzecznych. Przebarwienia ulokowane są w najmłodszych słojach przyrostów
rocznych w postaci kolistej serii ciemnych skupień. Na przekroju podłużnym występują jako
przerywane pionowe kreski. do zakażeń i roznoszenia choroby przyczyniają się owady
z rodzaju Scolytus (ogłodki). W ich chodnikach wytwarza się owocowanie konidialne
sprawcy holenderskiej choroby wiązów. Konidia rozprowadzane są z prądem soków
w naczyniach, wytwarzając grzybnię w kolejnych gałęziach. Pod wpływem toksyn
wytwarzanych przez grzybnię naczynia wypełniają się wcistkami i brunatnymi substancjami
gumowymi, przerywającymi dopływ soków, co tłumaczy zamieranie różnych części korony.
W celu zapobieżenia rozwojowi choroby niezbędne jest niszczenie bazy żerowej ogłodków
poprzez okorowanie drewna wiązów. Niezbędne jest usuwanie i w dalszej kolejności palenie
lub okorowanie zamarłych drzew.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie znasz choroby drzew i krzewów leśnych powodowane przez grzyby?

Jakie znasz grzyby powodujące choroby drzew i krzewów leśnych?

Jakie znasz sposoby walki z chorobami grzybowymi?

Jakie są skutki ataku poszczególnych grzybów na różnym etapie choroby?

Jakie znasz grzyby, których rozwój zależy w głównie od owadów?

Jakie grzyby atakują aparat asymilacyjny?

Jakie grzyby atakują nasiona leśne?

Jakie grzyby atakują pęd (pień) drzew?

Jakie grzyby rozwijają się w martwym drewnie?

10.

Jakie środki chemiczne zastosujesz do walki z poszczególnymi grzybami?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Nauczyciel dostarczył Ci fotografie (grafiki, ilustracje), oraz eksponaty uszkodzeń

wywołanych przez grzyby, przy każdym zdjęciu oraz przy każdym eksponacie znajduje się
krótka informacja uzupełniająca. Twoim zadaniem jest rozpoznać sprawcę uszkodzenia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

rozpoznać część rośliny, która została uszkodzona (nasiono, szyszka, owoc, kwiat,

siewka, pęd, drewno, biel, twardziel, łyko, kora, pąk, liść),

rozpoznać gatunek drzewa (lub krzewu), który został uszkodzony,

określić gatunek (lub rodzaj) sprawcy uszkodzenia,

zapisać wynik rozpoznania na kartce.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja Ochrony Lasu.

−

barwny atlas uszkodzeń drzew leśnych.

−

papier formatu A6.

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Nauczyciel dostarczył Ci gabloty zawierające 40 ponumerowanych eksponatów, w tym:

30 z owocnikiem grzyba lub jego pozostałościami i 10 z efektem działania grzybni. Twoim
zadaniem jest rozpoznać dostarczone patogeny.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

rozpoznać rodzaj (gatunek) grzyba,

zapisać wynik rozpoznania na kartce.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

barwny atlas grzybów leśnych.

−

papier formatu A4,

−

literatura.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić zagrożenia ze strony organizmów grzybowych dla szkółek?

wymienić zagrożenia ze strony organizmów grzybowych dla upraw
i młodników?

określić, zagrożenia ze strony organizmów grzybowych dla
drzewostanów w rożnych fazach rozwojowych?

rozpoznać efekt działalności patogenów grzybowych?

rozpoznać patogeny grzybowe?

opisać sposoby ataku grzybów powodujących osutkę sosny i holenderską
chorobę wiązów?

opisać sposoby ataku korzeniowca wieloletniego i opieńki miodowej?

opisać sposoby walki z korzeniowcem wieloletnim?

opisać sposoby walki z grzybami patogenicznymi z klasy workowców?

10)

wymienić środki chemiczne do walki z grzybami w poszczególnych
fazach rozwojowych drzewostanu?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uważnie instrukcję.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 20 zadań testowych wielokrotnego wyboru.

Zadania 6, 7, 9, 10, 11 są z poziomu ponadpodstawowego

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi.

Prawidłowe odpowiedzi zaznacz znakiem X.

Błędne odpowiedzi zakreśl kółkiem i ponownie zaznacz prawidłową.

Czas trwania testu 45 minut.

Powodzenia!

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Szkodnikami nasion są
a)

smolik sosnowiec, chrabąszcz majowy, kuprówka rudnica.

smolik sosnowiec, szyszeń pospolity, słonik żołędziowiec.

smolik sosnowiec, szczotecznica szarawka, słonik żołędziowiec.

kuprówka rudnica, szyszeń pospolity, białka wierzbówka.

Zasadniczą kontrolę występowania szkodników glebowych wykonuje się w okresie
a)

15 sierpnia do 30 września

15 lipca do 30 września.

15 sierpnia do 30 października.

15 lipca do 30 października.

Rójka u Paprocha cetyniaka przypada na
a)

kwiecień – czerwiec.

kwiecień – sierpień.

maj – lipiec.

czerwiec – sierpień.

Barczatka sosnówka zimuje w postaci
a)

jaja.

imago.

poczwarki.

gąsienicy.

Przypłaszczek granatek charakteryzuje się
a)

generacją jednoroczną.

może mieć generację dwuletnią.

generacją siostrzaną.

generacją 2–3 letnią.

Używany w wabieniu do pułapek na szeliniaka sosnowca preparat chemiczny to
a)

Trypodor.

Chalcodor.

Tomodor.

Hylodor.

erowisko jesionowca pstrego jest podobne do żerowiska

cetyńca większego.

cetyńca mniejszego.

drwalnika paskowanego.

kornika ostrozębnego.

Kluk czarny należy do rodziny
a)

kózkowatych.

miernikowcowatych.

kusakowatych.

ryjkowcowatych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 4. [12, s. 171]

Rys. 5. [12, s. 206]

Zimowek ogołotniak to szkodnik z rodziny
a)

miernikowcowatych.

kózkowatych.

ryjkowcowatych.

kusakowatych.

10.

Brunatną zgniliznę powoduje
a)

ółciak siarkowy.

hubiak pospolity.

korzeniowiec wieloletni.

czyreń ogniowy.

11.

Bezpiecznym dla ryb, pszczół, ptaków i ssaków jest preparat
a)

decistab tb.

bacillus thuringiensis.

diafuran.

marshal.

12.

Rysunek przedstawia imago i żerowisko
a)

smolika znaczonego.

zmiennika sp.

choinka szarego.

szeliniaka sp.

13.

Melapsora pinitorqua występuje na
a)

dębie i jesionie.

sośnie i świerku.

wierku i brzozie.

sośnie i topoli.

14.

Rysunek przedstawia stadia rozwojowe
a)

osy.

muchy.

borecznika.

osnuji.

15.

Korzeniowiec wieloletni powoduje
a)

skręt pędów bocznych.

skołtunienie siewek.

opadanie igieł.

zgniliznę destrukcyjną części twardzielowej.

16.

Rysunek przedstawia imago i larwę
a)

sprężyka.

zakorka.

przyplaszczka.

rolnicy.

Rys. 6. [12, s. 211]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 7. [11, s. 143]

17.

W celu zmniejszenia ryzyka występowania opieńki należy
a)

promować odnowienie naturalne, stosować małe powierzchnie zrębowe.

prowadzić rębnię zupełną jako radykalną formę zagospodarowania lasu.

sadzić gat. iglaste na zrębach po drzewostanach liściastych.

zakładać tylko monokultury sosnowe.

18.

ylak olbrzymi to

główny pasożyt sosny i świerka.

saprofit gatunków liściastych.

grzyb konkurencyjny huby korzeniowej

polifag gatunków liściastych.

19.

Rysunek przedstawia żerowisko
a)

guniaka czerwczyka.

kornika drukarza.

czterooczaka świerkowca.

tycza cieśli.

20.

Sinizna drewna atakuje
a)

so, św.

md, db.

gb, św.

js, bk.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko.............................................................................................................................

Stosowanie środków ochrony lasów przed szkodliwymi czynnikami
biotycznymi

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

Amman G.: Owady, Multico, Warszawa 1994

Bouchner M.: sladami zwierząt, Multico, Warszawa 1992

Dominik J.: Atlas owadów uszkadzających drewno, Multico, Warszawa 1998

Praca zbiorowa. Redakcja Grzesiak M.: Leśnictwo 2007, GUS, Departament Badań
Regionalnych i Środowiska, Warszawa 2007

Hartmann G., Nienhaus F., Butin H.: Barwny atlas uszkodzeń drzew leśnych, Eugen
Ulmer GmbH and Co. 1988

Jasnos P., Kukliński R., Olszewski A.: Instrukcja bezpieczeństwa i higieny pracy przy
wykonywaniu podstawowych prac z zakresu gospodarki leśnej, ORW Bedoń, Bedoń
1997

Praca zbiorowa. Redakcja Krupka J.: Łowiectwo, Warszawa 1990

Krzysik F.: Nauka o drewnie, PWN, Warszawa 1978

Praca zbiorowa. Redakcja Kwiecień E.: Instrukcja ochrony lasu, Centrum Informacyjne
Lasów Państwowych, Warszawa 2004

10.

Kubiak Marian, Laurow Z.: Surowiec drzewny, Fundacja rozwój SGGW, Warszawa 1994

11.

Praca zbiorowa. Redakcja Łęski O.: Poradnik ochrony lasu, Wydawnictwo Świat,
Warszawa 2001

12.

Łukomski S., Sierpiński Z.: Ochrona lasu dla techników leśnych. PWRiL 1990

13.

Mała encyklopedia leśna, PWN, Warszawa 1991

14.

Norma Wady drewna PN-79/D-01011

15.

Mańka K.: Fitopatologia leśna. PWRiL, Warszawa 2005

16.

Poradnik leśniczego, Świat, Warszawa 1991

17.

Razowski J.; Słownik entomologiczny, PWN, Warszawa 1987

18.

Sakowska Hanna: Metoda oceny wielkoobszarowego zagrożenia pożarowego lasów
w Polsce na podstawie przewidywanych zmian wilgotności ściółki sosnowej. Leśne prace
badawcze, 2007

19.

Sierota Z.: Choroby lasu. CILP, Warszawa 2001

20.

Stocki J.: Drzewa iglaste i owady na nich żerujące, Multico, Warszawa 2000

21.

Szujecki Andrzej: Entomologia leśna Tom I i II, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1995

22.

Słownik encyklopedyczny leśnictwa, drzewnictwa, ochrony środowiska, łowiectwa oraz
dziedzin pokrewnych, Warszawa 1996

23.

Raport o stanie lasów w Polsce 2006, Centrum Informacyjne Lasów Państwowych,
Warszawa 2007

24.

Ustawa o lasach

25.

Zbiór aktualnych przepisów prawnych dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy

26.

Zbiór aktualnych przepisów prawnych dotyczących bezpieczeństwa i ochrony
przeciwpożarowej

27.

Wikipedia Wolna Encyklopedia – zasoby Internetu (pl.wikipedia.org)

28.

Zahradnik J.; Przewodnik owady, Multico, Warszawa 2000

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Bezkolizyjność stosowania środków ochrony indywidualnej
BHP załącznik 2 do działów, SZCZEGÓŁOWE ZASADY STOSOWANIA ŚRODKÓW OCHRONY INDYWIDUALNEJ
DOBÓR I STOSOWANIE ŚRODKÓW OCHRONY INDYWIDUALNEJ W ZAKŁADACH BUDOWLANYCH3
DOBÓR I STOSOWANIE ŚRODKÓW OCHRONY INDYWIDUALNEJ W ZAKŁADACH BUDOWLANYCH1
DOBÓR I STOSOWANIE ŚRODKÓW OCHRONY INDYWIDUALNEJ W ZAKŁADACH BUDOWLANYCH3
Prawne podstawy stosowania środków ochrony indywidualnej
Badania dotyczące stosowania środków ochrony indywidualnej
ZASADY STOSOWANIA ŚRODKÓW OCHRONY OSOBISTEJ, BHP dokumenty, OCHRONY INDYWID
SZKOLENIE - STOSOWANIE ŚRODKÓW OCHRONY INDYWIDUALNEJ, BHP dokumenty, OCHRONY INDYWID
SZCZEGÓŁOWE ZASADY STOSOWANIA ŚRODKÓW OCHRONY INDYWIDUALNEJ
DOBÓR I STOSOWANIE ŚRODKÓW OCHRONY INDYWIDUALNEJ W ZAKŁADACH BUDOWLANYCH2
Bezkolizyjność stosowania środków ochrony indywidualnej
05 Stosowanie środków ochrony od porażeń prądem
20 Stosowanie środków ochrony fizycznej obiektów
DOBÓR I STOSOWANIE ŚRODKÓW OCHRONY INDYWIDAULNEJ W ZAKŁADACH SPAWALNICTA GAZOWEGO I ELEKTRYCZNEGO

więcej podobnych podstron