CZASOWNIK - VERBUM
Aby stosować łaciński czasownik, trzeba poznać jego cztery formy podstawowe (
amō, amāre, amāvi, amātum -
kochać
). Słowniki skracają dalsze formy i nie wymieniają bezokolicznika, podając numer koniugacji (
amō, -āvi, -
ātum, 1 - kochać
). Przy czasownikach regularnych po pierwszej formie może od razu wystąpić numer koniugacji
(
amō 1. - kochać
). Nie wszystkie czasowniki posiadają cztery formy (
studeo, studui, - , 2 - starać się
).
1. forma podstawowa - 1 os. l. poj. cz. teraz. strony czynnej
(amo - kocham)
.
(amāre - kochać)
, infinitivus praesentis activi.
Tu znajduje się, po odrzuceniu końcówki -re, temat czasu teraźniejszego - temat praesentis
(amā-)
.
3. forma podstawowa - pierwsza osoba czasu przeszłego dokonanego trybu oznajmującego strony
czynnej
(amāvi - pokochałem)
, perfectum indicativi activi. Tu znajduje się, po odrzuceniu końcówki -i,
temat czasu przeszłego dokonanego - temat perfecti
(amāv-)
.
, specjalna forma do wyrażania celu działania
(amātum - aby
pokochać)
. Tu, po odrzuceniu końcówki -um, znajduje się temat supini
(amāt-)
.
Czasowniki ze względu na zakończenie tematu czasu teraźniejszego (2. formy podstawowej) dzieli się na cztery
koniugacje, według których się odmieniają:
Koniugacja Końc. tematu Końc. bezok.
Przykłady
I
-a
-are
amā-re
- kochać,
narrā-re
- opowiadać
II
-e
-ēre
studē-re
- studiować,
vidē-re
- widzieć
III
spółgłoska, -u
-ĕre
leg-ĕre
- czytać,
statu-ĕre
- ustanawiać
IV
-i
-ire
scī-re
- wiedzieć,
audī-re
- słyszeć
W koniugacji III w bezokoliczniku między tematem czasownika a końcówką -re występuje spójka -ĕ.
Tryby - schematy końcówek i przykłady odmiany dla różnych trybów, czasów i
stron
W łacinie wyróżnia się trzy tryby
1.
2.
3.
Warunkowy (Coniunctivus/Subiunctivus)
- wyraża czynność jako możliwość lub stosunek emocjonalny
(np. wątpliwość, pragnienie). Zwykle pojawia się w zdaniach podrzędnych, w zdaniach głównych wyraża
prośbę, naleganie lub zaproszenie
Tryb oznajmujący (Indicativus)
Tryb oznajmujący (Indicativus, od
indicere
- oznajmiać) oznajmia fakt (lub rzecz uważaną za fakt). Tryb
oznajmujący łączy się ze stroną czynną i bierną.
Tryb oznajmujący, strona czynna:
1. Tryb oznajmujący czasu teraźniejszego strony czynnej - Indicativus praesentis activi
Os. I kon.
II kon. III kon. IV kon.
Sing.
1.
am-o
kocham
vidĕ-o
widzę
leg-o
czytam
audĭ-o
słyszę
2.
ama-s
kochasz
vide-s
widzisz
leg-i-s
czytasz
audi-s
słyszysz
3.
ama-t
kocha
vide-t
widzi
leg-i-t
czyta
audi-t
słyszy
Plur.
1.
amā-mus
kochamy
vidē-mus
widzimy
leg-ĭ-mus
czytamy
audī-mus
słyszymy
2.
amā-tis
kochacie
vidē-tis
widzicie
leg-ĭ-tis
czytacie
audī-tis
słyszycie
3.
ama-nt
kochają
vide-nt
widzą
leg-u-nt
czytają
audĭ-u-nt
słyszą
2. Tryb oznajmujący czasu przeszłego niedokonanego strony czynnej - Indicativus imperfecti activi
Os.
I kon.
II kon.
III kon.
IV kon.
Sing.
1.
amā-ba-m
kochałem
vidē-ba-m
widziałem
leg-ē-ba-m
czytałem
audi-ē-ba-m
słyszałem
2.
amā-ba-s
kochałeś
vidē-ba-s
widziałeś
leg-ē-ba-s
czytałeś
audi-ē-ba-s
słuchałeś
3.
amā-ba-t
kochał
vidē-ba-t
widział
leg-ē-ba-t
czytał
audi-ē-ba-t
słuchał
Plur.
1.
ama-bā-mus
kochaliśmy
vide-bā-mus
widzieliśmy
leg-e-bā-mus
czytaliśmy
audi-e-bā-mus
słuchaliśmy
2.
ama-bā-tis
kochaliście
vide-bā-tis
widzieliście
leg-e-bā-tis
czytaliście
audi-e-bā-tis
słuchaliście
3.
amā-ba-nt
kochali
vidē-ba-nt
widzieli
leg-ē-ba-nt
czytali
audi-ē-ba-nt
słuchali
3. Tryb oznajmujący czasu przyszłego I strony czynnej - Indicativus futuri I (primi) activi
Os.
I kon.
II kon.
III kon.
IV kon.
Sing.
1.
amā-b-o
pokocham
vidē-b-o
zobaczę
leg-a-m
przeczytam
audĭ-a-m
usłyszę
2.
amā-b-i-s
pokochasz
vidē-b-i-s
zobaczysz
leg-e-s
przeczytasz
audĭ-e-s
usłyszysz
3.
amā-b-i-t
pokocha
vidē-b-i-t
zobaczy
leg-e-t
przeczyta
audĭ-e-t
usłyszy
Plur.
1.
ama-b-ĭ-mus
pokochamy
vide-b-ĭ-mus
zobaczymy
leg-ē-mus
przeczytamy
audi-ē-mus
usłyszymy
2.
ama-b-ĭ-tis
pokochacie
vide-b-ĭ-tis
zobaczycie
leg-ē-tis
przeczytacie
audi-ē-tis
usłyszycie
3.
amā-b-u-nt
pokochają
vidē-b-u-nt
zobaczą
leg-e-nt
przeczytają
audĭ-e-nt
usłyszą
W łacinie nie ma rozróżnienia na czas przyszły dokonany i niedokonany, zatem:
amabis
- pokochasz lub będziesz
kochał,
audiam
- usłyszę lub będę słuchać, itd.
4. Tryb oznajmujący czasu przeszłego dokonanego strony czynnej - Indicativus perfecti activi
Os.
I kon.
II kon.
III kon.
IV kon.
Sing.
1.
amav-i
pokochałem
vid-i
zobaczyłem
leg-i
przeczytałem
audiv-i
usłyszałem
2.
amav-isti
pokochałeś
vid-isti
zobaczyłeś
leg-isti
przeczytałeś
audiv-isti
usłyszałeś
3.
amav-it
pokochał
vid-it
zobaczył
leg-it
przeczytał
audiv-it
usłyszał
Plur.
1.
amav-ĭmus
pokochaliśmy
vid-ĭmus
zobaczyliśmy
leg-ĭmus
przeczytaliśmy
audiv-ĭmus
usłyszeliśmy
2.
amav-istis
pokochaliście
vid-istis
zobaczyliście
leg-istis
przeczytaliście
audiv-istis
usłyszeliście
3.
amav-ērunt
pokochali
vid-ērunt
zobaczyli
leg-ērunt
przeczytali
audiv-ērunt
usłyszeli
Z tematu perfecti czasownika (znajdowanego w drugiej formie podstawowej po odcięciu końcówki -i) tworzy się
trzy czasy w stronie czynnej: przeszły dokonany (perfectum), zaprzeszły (plusquamperfectum) oraz przyszły II
(futurum II - futurum secundum). Czasy te tworzy się w jednakowy sposób dla czasowników wszystkich
koniugacji, dodając do tematu perfecti odpowiednie zakończenia:
5. Tryb oznajmujący czasu przeszłego dokonanego strony czynnej - Indicativus perfecti activi:
końcówki:
-i,- isti, -it, -ĭmus, -istis, -ērunt
wyraża czynność przeszłą dokonaną
Veni, vidi, vici.
-
Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem.
6. Tryb oznajmujący czasu zaprzeszłego strony czynnej - Indicativus plusquamperfecti activi:
końcówki:
-ĕram, -ĕras, -ĕrat, erāmus, -erātis, -ĕrant
wyraża czynność przeszłą, poprzedzającą inną
czynność przeszłą
Dixi, quod audiveram.
- Powiedziałem, co (wcześniej) usłyszałem.
7. Tryb oznajmujący czasu przyszłego II strony czynnej - Indicativus futuri II activi:
końcówki:
-ĕro, -ĕris, -ĕrit, -erĭmus, -erĭtis, -ĕrint
wyraża czynność przyszłą, poprzedzającą inną
czynność przyszłą
Ut audiveris, ita te audient.
- Jak wysłuchasz, tak ciebie będą słuchać.
Tryb oznajmujący, strona bierna:
1. Tryb oznajmujący czasu teraźniejszego strony biernej - Indicativus praesentis passivi
Os.
I kon.
II kon.
III kon.
IV kon.
Sing.
1.
salut-or
jestem pozdrawiany
vidĕ-or
jestem widziany
duc-or
jestem prowadzony
audĭ-or
jestem słuchany
2.
salutā-ris
jesteś pozdrawiany
vidē-ris
jesteś widziany
duc-ĕ-ris
jesteś prowadzony
audī-ris
jesteś słuchany
3.
salutā-tur
jest pozdrawiany
vidē-tur
jest widziany
duc-ĭ-tur
jest prowadzony
audī-tur
jest słuchany
Plur.
1.
salutā-mur
jesteśmy pozdrawiani
vidē-mur
jesteśmy widziani
duc-ĭ-mur
jesteśmy prowadzeni
audī-mur
jesteśmy słuchani
2.
saluta-mĭni
jesteście pozdrawiani
vide-mĭni
jesteście widziani
duc-i-mĭni
jesteście prowadzeni
audi-mĭni
jesteście słuchani
3.
saluta-ntur
są pozdrawiani
vide-ntur
są widziani
duc-u-ntur
są prowadzeni
audi-u-ntur
są słuchani
2. Tryb oznajmujący czasu przeszłego niedokonanego strony biernej - Indicativus imperfecti passivi
Os.
I kon.
II kon.
III kon.
IV kon.
Sing.
1.
salutā-ba-r
byłem pozdrawiany
vide-ba-r
byłem widziany
duc-ē-ba-r
byłem prowadzony
audi-ē-ba-r
byłem słuchany
2.
saluta-bā-ris
byłeś pozdrawiany
vide-bā-ris
byłeś widziany
duc-e-bā-ris
byłeś prowadzony
audi-e-bā-ris
byłeś słuchany
3.
saluta-bā-tur
był pozdrawiany
vide-bā-tur
był widziany
duc-e-bā-tur
był prowadzony
audi-e-bā-tur
był słuchany
Plur.
1.
saluta-bā-mur
byliśmy pozdrawiani
vide-bā-mur
byliśmy widziani
duc-e-bā-mur
byliśmy prowadzeni
audi-e-bā-mur
byliśmy słuchani
2.
saluta-ba-mĭni
byliście pozdrawiani
vide-ba-mĭni
byliście widziani
duc-e-ba-mĭni
byliście prowadzeni
audi-e-ba-mĭni
byliście słuchani
3.
saluta-ba-ntur
byli pozdrawiani
vide-ba-ntur
byli widziani
duc-e-ba-ntur
byli prowadzeni
audi-e-ba-ntur
byli słuchani
3. Tryb oznajmujący czasu przyszłego I strony biernej - Indicativus futuri I passivi
Os.
I kon.
II kon.
III kon.
IV kon.
Sing.
1.
salutā-b-or
będę pozdrowiony
vidē-b-or
będę widziany
duc-a-r
będę prowadzony
audĭ-a-r
będę słuchany
2.
saluta-b-ĕ-ris
będziesz pozdrowiony
vide-b-ĕ-ris
będziesz widziany
duc-ē-ris
będziesz prowadzony
audi-ē-ris
będziesz słuchany
3.
saluta-b-ĭ-tur
będzie pozdrowiony
vide-b-ĭ-tur
będzie widziany
duc-ē-tur
będzie prowadzony
audi-ē-tur
będzie słuchany
Plur.
1.
saluta-b-ĭ-mur
będziemy pozdrowieni
vide-b-ĭ-mur
będziemy widziani
duc-ē-mur
będziemy prowadzeni
audi-ē-mur
będziemy słuchani
2.
saluta-b-i-mĭni
będziecie pozdrowieni
vide-b-i-mĭni
będziecie widziani
duc-e-mĭni
będziecie prowadzeni
audi-e-mĭni
będziecie słuchani
3.
saluta-b-u-ntur
będą pozdrowieni
vide-b-u-ntur
będą widziani
duc-e-ntur
będą prowadzeni
audi-e-ntur
będą słuchani
Czasy perfectum, plusquamperfectum i futurum II strony biernej są formami złożonymi. Tworzy się je jednakowo
dla czasowników wszystkich koniugacji przez złożenie nieodmiennego
participium perfecti passivi (PPP)
oraz
odpowiednio odmienionego czasownika posiłkowego
sum, esse, fui
- być.
4. Tryb oznajmujący czasu przeszłego dokonanego strony biernej - Indicativus perfecti passivi
Os.
Singularis
Pluralis
1.
amatus, -a, -um sum amati, -ae, -a sumus
2.
amatus, -a, -um es
amati, -ae, -a estis
3.
amatus, -a, -um est amati, -ae, -a sunt
5. Tryb oznajmujący czasu zaprzeszłego strony biernej - Indicativus plusquamperfecti passivi
Os.
Singularis
Pluralis
1.
amatus, -a, -um eram amati, -ae, -a eramus
2.
amatus, -a, -um eras amati, -ae, -a eratis
3.
amatus, -a, -um erat amati, -ae, -a erant
6. Tryb oznajmujący czasu przyszłego II strony biernej - Indicativus futuri II passivi
Os.
Singularis
Pluralis
1.
amatus, -a, -um ero amati, -ae, -a erimus
2.
amatus, -a, -um eris amati, -ae, -a eritis
3.
amatus, -a, -um erit amati, -ae, -a erunt
Tryb rozkazujący (Imperativus)
Tryb rozkazujący (Imperativus, od
imperare
- rozkazywać) stanowi formę rozkazu, polecenia lub prośby. Inaczej,
niż w języku polskim, w łacinie tryb rozkazujący może występować w czasie teraźniejszym oraz przyszłym, w
stronie czynnej i biernej. Ponadto w łacinie nie ma form trybu rozkazującego dla 1 os. - aby np. powiedzieć
"Chodźmy!" należy użyć
Tryb rozkazujący czasu teraźniejszego
1. Tryb rozkazujący czasu teraźniejszego strony czynnej - Imperativus praesentis activi
Os.
I kon.
II kon.
III kon.
IV kon.
Sing. 2.
ama!
kochaj!
vide!
zobacz!
leg-e!
czytaj!
audi!
słuchaj!
Plur. 2.
amā-te!
kochajcie!
vidē-te!
zobaczcie!
leg-ĭ-te!
czytajcie!
audī-te!
słuchajcie!
Formy trybu rozkazującego czasu teraźniejszego strony czynnej tworzy się na dwa sposoby:
skierowany jest do jednej osoby, tryb rozkazujący równy jest tematowi
teraźniejszemu (bezokolicznik bez -re):
amare
kochać
Ama!
Kochaj!
videre
widzieć
Vide!
Patrz!
skierowany jest do kilku osób, tryb rozkazujący równy jest tematowi
teraźniejszemu + -te (jeśli czasownik należy do III koniugacji, samogłoska przed tematem
zmienia się na ĭ):
audire
słyszeć
Audīte!
Słuchajcie!
videre
widzieć
Vidēte!
Patrzcie!
relinguere
zostawiać
Relinquĭte!
Zostawcie!
capere
chwytać
Capĭte!
Chwytajcie!
Wyjątki:
Bezok.
Sing.
Plur.
ducere
prowadzić
Duc!
Prowadź!
Ducite!
Prowadźcie!
dicere
mówić
Dic!
Mów!
Dicite!
Mówcie!
facere
czynić
Fac!
Czyń!
Facite!
Czyńcie!
ferre
nieść
Fer!
Nieś!
Ferte!
Nieście!
2. Tryb rozkazujący czasu teraźniejszego strony biernej - Imperativus praesentis passivi
Os.
I kon.
II kon.
III kon.
IV kon.
Sing. 2.
salutā-re!
bądź pozdrowiony!
vidē-re!
bądź widziany!
duc-ĕ-re!
bądź prowadzony!
audī-re!
bądź słuchany!
Plur. 2.
saluta-mĭni!
bądźcie pozdrowieni!
vide-mĭni!
bądźcie widziani!
duc-i-mĭni!
bądźcie prowadzeni!
audi-mĭni!
bądźcie słuchani!
Tryb warunkowy (łączący, przypuszczający) (Coniunctivus/Subiunctivus)
Obok trybu oznajmującego, tryb warunkowy jest najważniejszym trybem w łacinie. W przeciwieństwie do trybu
oznajmującego, który opisuje fakty, tryb warunkowy służy do wyrażania woli, pragnienia, nadziei, celu lub
możliwości:
1.
Fortis est.
- Jest odważny.
Fortis sit.
- Oby był odważny. (pragnienie)
2.
Statim proficiscimur.
- Wyruszamy od razu.
Statim proficiscamur.
- Wyruszmy od razu. (wola)
3.
Cotidie eum audis.
- Słyszysz go każdego dnia.
Cotidie eum audias.
- Możesz go słyszeć każdego dnia.
(możliwość)
4.
Mansit dum navis pervenit.
- Pozostał, aż statek przybył.
Expectavit dum navis perveniret.
- Poczekał, aż
statek przybędzie. (oczekiwanie)
5.
Caesar mittit homines qui pontem reperiunt.
- Cezar śle ludzi, którzy znajdują most.
Caesar homines
mittit qui pontem reperiant.
- Cezar śle ludzi, którzy mają znaleźć most. (cel)
Tryb warunkowy łączy się z takimi samymi czasami, jak tryb oznajmujący, a ponadto każdy z nich może mieć
znaczenie czasu przyszłego. Ten sam czasownik w trybie warunkowym można zatem różnie tłumaczyć, w
zależności od użytej konstrukcji. W tłumaczeniu tego trybu na język polski często pojawiają się czasowniki
"musieć", "móc", "powinien" lub partykuły "niech" oraz "-by".
Jak wskazują powyższe przykłady, tryb warunkowy może występować zarówno w zdaniach głównych, jak
i
, jednak częściej pojawia się w tych drugich. W zdaniach głównych tryb przypuszczający spełnia
kilka funkcji, a na język polski tłumaczy się go przez tryb warunkowy lub rozkazujący:
Eamus.
- Chodźmy. (wola)
Nunc cenemus.
- Teraz jedzmy. (wola)
requiescat in pace (R.I.P.)
- niech spoczywa w spokoju (wola)
habeas corpus
- miej ciało (początek nakazu aresztowania) (wola)
Veniant!
- Niech przyjdą! (życzenie realne)
Utinam ne natus essem!
- Żebym się nie urodził! (życzenie nierealne)
Aliquis dicat...
- Ktoś mógłby powiedzieć... (możliwość)
Quid faciam?
- Co powinienem zrobić? (wątpliwość)
Quid facerem?
- Co miałem zrobić? (= Co powinienem był zrobić?) (wątpliwość)
Sit hoc verum...
- Niech będzie prawdą... (przyzwolenie)
Zaprzeczenie wprowadza się przez słowo
ne
- nie:
Ne diu maneamus.
- Nie zostawajmy długo.
Ne istem ducem sequamur.
- Nie słuchajmy tego dowódcy.
Ne dicas! (= Noli dicere!)
tryb przypuszczający wskazuje na zależność zdania podrzędnego od nadrzędnego, a
także kolejności obu czynności (jednoczesność, uprzedniość, następczość).
1. Tryb przypuszczający czasu teraźniejszego (Coniunctivus praesentis) tworzy się w następujący sposób:
o I koniugacja: temat teraźniejszy (bez
-a
) +
e
+ końcówki strony czynnej lub biernej
o II, III, IV koniugacja: temat teraźniejszy +
a
+ końcówki strony czynnej lub biernej
Tryb przypuszczający czasu teraźniejszego strony czynnej - Coniunctivus praesentis activi
Os. I kon.
II kon.
III kon.
IV kon.
Sing. 1.
ame-m
vidĕ-a-m leg-a-m audĭ-a-m
2.
ame-s
vidĕ-a-s
leg-a-s
audĭ-a-s
3.
ame-t
vidĕ-a-t
leg-a-t
audĭ-a-t
Plur. 1.
amē-mus vide-ā-mus leg-ā-mus audi-ā-mus
2.
amē-tis vide-ā-tis leg-ā-tis audi-ā-tis
3.
ame-nt
vidĕ-a-nt leg-a-nt audĭ-a-nt
2. Tryb przypuszczający czasu teraźniejszego strony biernej - Coniunctivus praesentis passivi
Os. I kon.
II kon.
III kon.
IV kon.
Sing. 1.
ame-r
vidĕ-a-r
leg-a-r
audĭ-a-r
2.
amē-ris vide-ā-ris leg-ā-ris audi-ā-ris
3.
amē-tur vide-ā-tur leg-ā-tur audi-ā-tur
Plur. 1.
amē-mur vide-ā-mur leg-ā-mur audi-ā-mur
2.
ame-mĭni vide-a-mĭni leg-a-mĭni audi-a-mĭni
3.
ame-ntur vide-a-ntur leg-a-ntur audi-a-ntur
3. Tryb przypuszczający czasu przeszłego niedokonanego (Coniunctivus imperfecti) tworzy się we
wszystkich koniugacjach przez dodanie do bezokolicznika czasu teraźniejszego strony czynnej (infinitivus
praesentis
activi)
końcowek
strony
czynnej
lub
biernej.
Tryb przypuszczający czasu przeszłego niedokonanego strony czynnej - Coniunctivus imperfecti activi
Os.
I kon.
II kon.
III kon.
IV kon.
Sing. 1.
amāre-m vidēre-m legĕre-m audīre-m
2.
amāre-s
vidēre-s
legĕre-s
audīre-s
3.
amāre-t
vidēre-t
legĕre-t
audīre-t
Plur. 1.
amāre-mus viderē-mus legerē-mus audirē-mus
2.
amarē-tis viderē-tis legerē-tis audirē-tis
3.
amarē-nt vidēre-nt legĕre-nt audīre-nt
4. Tryb przypuszczający czasu przeszłego niedokonanego strony biernej - Coniunctivus imperfecti passivi
Os.
I kon.
II kon.
III kon.
IV kon.
Sing. 1.
amāre-r
vidēre-r
legĕre-r
audīre-r
2.
amarē-ris viderē-ris legerē-ris audirē-ris
3.
amarē-tur viderē-tur legerē-tur audirē-tur
Plur. 1.
amarē-mur viderē-mur legerē-mur audirē-mur
2.
amare-mĭni videre-mĭni legere-mĭni audire-mĭni
3.
amare-ntur videre-ntur legere-ntur audire-ntur
5. Tryb przypuszczający czasu przeszłego dokonanego strony czynnej (Coniunctivus perfecti activi) tworzy
się we wszystkich koniugacjach przez dodanie do tematu perfecti końcówek: -erim, -eris, -erit, -erimus,
-eritis,
-erint.
Tryb przypuszczający czasu przeszłego dokonanego strony czynnej - Coniunctivus perfecti activi
Os.
I kon.
II kon.
III kon.
IV kon.
Sing. 1.
amav-ĕrim
vid-ĕrim
leg-ĕrim
audiv-ĕrim
2.
amav-ĕris
vid-ĕris
leg-ĕris
audiv-ĕris
3.
amav-ĕrit
vid-ĕrit
leg-ĕrit
audiv-ĕrit
Plur. 1.
amav-erĭmus vid-erĭmus leg-erĭmus audiv-erĭmus
2.
amav-erĭtis vid-erĭtis leg-erĭtis audiv-erĭtis
3.
amav-ĕrint
vid-ĕrint
leg-ĕrint
audiv-ĕrint
6. Tryb przypuszczający czasu przeszłego dokonanego strony biernej (Coniunctivus perfecti passivi) składa
się z participium perfecti passivi (PPP) oraz słowa posiłkowego sum w trybie przypuszczającym czasu
teraźniejszego.
Tryb przypuszczający czasu przeszłego dokonanego strony biernej - Coniunctivus perfecti passivi
Os.
Singularis
Pluralis
1.
amatus, -a, -um sim amati, -ae, -a simus
2.
amatus, -a, -um sis amati, -ae, -a sitis
3.
amatus, -a, -um sit amati, -ae, -a sint
7. Tryb przypuszczający czasu zaprzeszłego strony czynnej (Coniunctivus plusquamperfecti activi) tworzy
się we wszystkich koniugacjach przez dodanie do bezokolicznika czasu przeszłego dokonanego strony
czynnej (IPA) końcówek osobowych.
Tryb przypuszczający czasu zaprzeszłego strony czynnej - Coniunctivus plusquamperfecti activi
Os.
I kon.
II kon.
III kon.
IV kon.
Sing. 1.
amavisse-m
vidisse-m
legisse-m
audivisse-m
2.
amavisse-s
vidisse-s
legisse-s
audivisse-s
3.
amavisse-t
vidisse-t
legisse-t
audivisse-t
Plur. 1.
amavissē-mus vidissē-mus legissē-mus audivissē-mus
2.
amavissē-tis vidissē-tis legissē-tis audivissē-tis
3.
amavisse-nt
vidisse-nt
legisse-nt
audivisse-nt
8. Tryb przypuszczający czasu zaprzeszłego strony biernej (Coniunctivus plusquamperfecti passivi) składa
się z participium perfecti passivi (PPP) oraz słowa posiłkowego sum w trybie przypuszczającym czasu
przeszłego
niedokonanego.
Tryb przypuszczający czasu zaprzeszłego strony biernej - Coniunctivus plusquamperfecti passivi
Os.
Singularis
Pluralis
1.
amatus, -a, -um essem amati, -ae, -a essēmus
2.
amatus, -a, -um esses amati, -ae, -a essētis
3.
amatus, -a, -um esset amati, -ae, -a essent
Sum, esse, fui - informacje dotyczące czasownika sum - być.
1. Tryb oznajmujący - Indicativus
Os. Praesens
Imperfectum Futurum I
Sing. 1.
sum
jestem
eram
byłem
ero
będę
2.
es
jesteś
eras
byłeś
eris
będziesz
3.
est
jest
erat
był
erit
będzie
Plur. 1.
sumus
jesteśmy
erāmus
byliśmy
erĭmus
będziemy
2.
estis
jesteście
erātis
byliście
erĭtis
będziecie
3.
sunt
są
erant
byli
erunt
będą
2. Podobnie, jak w przypadku innych czasowników, z tematu perfecti
fu-
tworzy się czas przeszły dokonany
(perfectum), zaprzeszły (plusquamperfectum) oraz przyszły II (futurum II - futurum secundum).
Perfectum wyraża czynność przeszłą dokonaną, plusquamperfectum wyraża czynność przeszłą
poprzedzającą inną czynność przeszłą, a futurum II wyraża czynność przyszłą poprzedzającą inną
czynność przyszłą.
Os. Perfectum
Plusquamperf.
Futurum II
Sing. 1.
fu-i
byłem
fu-ĕram
byłem
fu-ĕro
będę
2.
fu-isti
byłeś
fu-ĕras
byłeś
fu-ĕris
będziesz
3.
fu-it
był
fu-ĕrat
był
fu-ĕrit
będzie
Plur. 1.
fu-ĭmus
byliśmy
fu-erāmus
byliśmy
fu-erĭmus
będziemy
2.
fu-istis
byliście
fu-erātis
byliście
fu-erĭtis
będziecie
3.
fu-ērunt
byli
fu-ĕrant
byli (były)
fu-ĕrint
będą
3. Tryb rozkazujący - Imperativus:
o 2. os. l.poj.
es!
lub
esto!
- bądź!
o 2. os. l.mn.
este!
lub
estote!
- bądźcie!
o 3. os. l.poj.
esto!
- niech będzie!
o 3. os. l.mn.
sunto!
- niech będą!
4. Tryb przypuszczający - Coniunctivus/Subiunctivus
Os. Praesens
Imperfectum Perfectum Plusquamperf.
Sing. 1.
sim, siem, fuam
esse-m, forem
fu-ĕrim
fuisse-m
2.
sis, sies, fuas
esse-s, fores
fu-ĕris
fuisse-s
3.
sit, siet, fuat
esse-t, foret
fu-ĕrit
fuisse-t
Plur. 1.
simus
essē-mus
fu-erĭmus
fuissē-mus
2.
sitis
essē-tis
fu-erĭtis
fuissē-tis
3.
sint, sient, fuant
esse-nt, forent
fu-ĕrint
fuisse-nt
5. Bezokoliczniki:
o
infinitivus praesentis activi: esse
o
infinitivus perfecti activi: fuisse
o
infinitivus futuri activi: futurus esse
6. Czasownik
sum, esse, fui
tworzy tylko jeden imiesłów:
participium futuri activi
:
futurus, -a, -
um
lub
fore
. Nie istnieje dla niego imiesłów w czasie teraźniejszym lub przeszłym; nie posiada
również
gerundium
ani
supinum
.
Czasy (Tempora)
W łacinie występuje sześć czasów:
1. Czas teraźniejszy (Praesens) - wyraża równoczesność czynności z momentem mówienia
2. Czas przyszły niedokonany (Futurum I) - wyraża przyszłość czynności
3. Czas przyszły dokonany (Futurum II) - wyraża poprzedzanie przez daną czynność innej czynności w
przyszłości
4. Czas przeszły niedokonany (Imperfectum) - wyraża równoczesność danej czynności z inną czynnością w
przeszłości
5. Czas przeszły dokonany (Perfectum) - wyraża przeszłość czynności w stosunku do momentu mówienia
6. Czas zaprzeszły (Plusquamperfectum) - wyraża dużą odległość czynności w przeszłości lub poprzedzanie
przez daną czynność innej czynności w przeszłości
Strony (Genera)
W łacinie wyróżnia się dwie strony:
1. Strona
czynna
(Activum)
-
wyraża
fakt
wykonywania
czynności
przez
podmiot:
Pater filiam suam amat.
- Ojciec kocha swoją córkę.
- wyraża fakt podlegania podmiotu czynności wykonywaną przez kogoś innego
(agens):
Pater amatur a filia sua.
- Ojciec jest kochany przez swoją córkę.
STRONA BIERNA - PASSIVUM
Stronę bierną w łacinie tworzy się nieco inaczej, niż w języku polskim, angielskim czy niemieckim. W tych
językach zwykle występuje słowo posiłkowe "być, zostać", np. Samolot został zestrzelony przez rakietę. W
łacinie nie używa się słowa posiłkowego, a zamiast niego odpowiednio odmienia się orzeczenie. Najłatwiej
zobaczyć to na przykładzie. Weźmy zdanie:
Puer libros legit.
Chłopiec czyta książki.
Przekształcenie zdania ze strony czynnej do biernej wygląda następująco:
1. Zamiana podmiotu w dopełnienie. Dodajemy
a
,
ab
lub
abs
(oznacza dosłownie: od). Jeśli
dopełnienie zaczyna się od spółgłoski, stosujemy
a
, jeśli od samogłoski -
ab
, a jeśli zaczyna się na
t
-
abs
. Można
rozumieć to słówko jako "przez". Ponieważ
a
łączy się z Ablativem, zmieniamy także przypadek:
puer (Nom) -> a puero (Abl)
chłopiec -> przez chłopca
2. Zamiana dopełnienia w podmiot. Oryginalne dopełnienie zapisujemy w Nom, pamiętając o zachowaniu
oryginalnej liczby (pojedynczej lub mnogiej):
libros (Acc) -> libri (Nom)
książki (kogo? co?) -> książki (kto? co?)
3. Odmiana orzeczenia. Orzeczenie odmieniamy według schematu końcówek z uwzględnieniem czasu. Trzeba
pamiętać także o tym, że obecnie orzeczenie ma zgadzać się z nowym podmiotem pod względem liczby (
libri
-
książki, l.mn.). Schemat końcówek podany jest poniżej. W naszym przykładzie zmieniamy:
legit -> leguntur
czyta -> są czytane
W efekcie otrzymujemy zdanie w stronie biernej:
Libri a puero leguntur.
Książki są czytane przez chłopca.
Bezokolicznik strony biernej tworzymy dodając do
-ri
, np. amari - być kochanym,
audiri - być słyszanym.
Schemat końcówek strony biernej ma postać:
temat + (jeśli jest) cząstka charakterystyczna dla czasu + końcówka strony biernej
Końcówki strony biernej:
Os. L. poj. L. mn.
1. -r
-mur
2. -ris
-mini
3. -tur
-ntur
Przykładowa koniugacja w czasie teraźniejszym:
Os. L. poj. L. mn.
1. amor amamur
2. amaris amamini
3. amatur amantur
W czasie przeszłym niedokonanym:
Os. L. poj.
L. mn.
1. amabar
amabamur
2. amabaris amabamini
3. amabatur amabantur
W czasie przyszłym I:
Os. L. poj.
L. mn.
1. amabor amabimur
2. amaberis amabimini
3. amabitur amabuntur
Nawet jeśli tworzenie strony biernej wydaje się pozbawione sensu (zwłaszcza po przetłumaczeniu na język
polski), należy pamiętać o tym, że w łacinie strona bierna używana jest o wiele częściej, niż w języku polskim,
np.:
Brevis a natura nobis vita data est, at memoria vitae sempiterna.
Krótkie nam życie przez naturę dane, ale pamięć życia wieczna.
Strona bierna może mieć czasem znaczenie zwrotne.
Verba deponentia
Osobną grupę czasowników stanowią tak zwane
verba deponentia
, które posiadają tylko formy strony biernej,
ale mają one znaczenie strony czynnej. Według starożytnych gramatyków te czasowniki "odłożyły" (
deponere
)
swoje formy czynne.
Imperator milites hortatur.
- Generał zachęca żołnierzy.
Czasowniki deponencyjne mają tylko trzy formy podstawowe (tylko strona bierna): czas teraźniejszy tryb
oznajmujący, czas przeszły dokonany tryb oznajmujący, oraz bezokolicznik czasu teraźniejszego:
blandior, blanditus sum, 4
– pochlebiać
hortor, 1
– zachęcać
imitor, 1
– naśladować
infitior, 1
– zaprzeczać
largior, 4
- obdarzać; przekupywać
loquor, locutus sum, 3
– mówić
polliceor, pollicitus sum, 2
– obiecywać
sequor, secutus sum, 3
- iść za kimś; postępować
vereor, veritus sum, 2
- bać się; czcić
Czasowniki te zachowały formy czynne w niektórych ze swoich form bezosobowych:
hortans, -antis
- zachęcający; zachęcając (
PPA
)
hortaturus, 3
- zamierzający/a/e zachęcić; mając zachęcać (
PFA
)
hortaturus, 3 esse
- że będzie zachęcać (
infinitivus futuri activi
)
hortatum, -u
- aby zachęcać (
supinum
)
hortandi, -o, -um
- zachęcanie (
gerundium
)
Jednak
gerundivum
(imiesłów bierny czasu przyszłego) ma znaczenie bierne:
hortandus
- ten który ma być
zachęcony. Imiesłowy bierne czasu przeszłego dokonanego (PPP) niektórych czasowników deponencyjnych mogą
mieć zarówno znaczenie czynne, jak i bierne.
Formy osobowe i bezosobowe (Verba finita et infinita)
Czasowniki dzielą się na dwie klasy:
formy osobowe (verba finita)
formy bezosobowe (verba infinita):
- cechy czasownika i przymiotnika
rzeczownik odczasownikowy (Gerundium)
przymiotnik odczasownikowy (Gerundivum)
celownik odczasownikowy (Supinum)
Formy osobowe czasownika tworzy się przez dodanie do odpowiedniego tematu (teraźniejszego lub przeszłego
dokonanego) właściwej cząstki charakterystycznej dla czasu oraz końcówki osobowej. Końcówki osobowe są
takie same dla trybu oznajmującego (z wyjątkiem czasu Perfectum) i warunkowego.
L. Os. Czynna Bierna
Poj. 1. -o, -m
-or, -r
2. -s
-ris
3. -t
-tur
Mn. 1. -mus
-mur
2. -tis
-mini
3. -nt
-ntur
Kiedy temat kończy się na spółgłoskę lub -u, pomiędzy tematem a końcówką wstawiane są samogłoski łączące
(zawsze krótkie):
-e- przed –r
leg|e|re
- czytać
-i- przed –m, –s, –t
leg|i|mus
- czytamy,
leg|i|s
- czytasz,
leg|i|t
- czyta
-u- przed –nt
leg|u|nt
- czytają,
leg|u|ntur
- są czytani, są czytane
BEZOKOLICZNIK - INFINITIVUS
Bezokolicznik - Infinitivus
Bezokolicznik jest bezosobową formą
. Bezokolicznik w łacinie, inaczej niż w języku polskim, posiada
czas oraz stronę. Łaciński czasownik posiada zatem zwykle sześć bezokoliczników:
1. czasu teraźniejszego strony czynnej -
Infinitivus praesentis activi
2. czasu teraźniejszego strony biernej -
Infinitivus praesentis passivi
3. czasu przeszłego dokonanego strony czynnej -
Infinitivus perfecti activi
4. czasu przeszłego dokonanego strony biernej -
Infinitivus perfecti passivi
5. czasu przyszłego strony czynnej -
Infinitivus futuri activi
6. czasu przyszłego strony biernej -
Infinitivus futuri passivi
Bezokolicznik czasu teraźniejszego strony czynnej (
Infinitivus praesentis activi
czasownika podawaną w słowniku. Pozostałe bezokoliczniki tworzy się przy pomocy innych form
Kon. Formy podstawowe
Znaczenie
I
amo, amare, amavi, amatum
kochać
II
video, videre, vidi, visum
widzieć
III
pono, ponere, posui, positum
kłaść
IV
audio, audire, audivi, auditum
słyszeć
L. Os. Indicativus perfecti
Poj. 1. -i
2. -isti
3. -it
Mn. 1. -imus
2. -istis
3. -erunt
Schemat tworzenia bezokoliczników przedstawia się następująco:
Activi
Passivi
Praesentis 1. forma podstawowa
amare
- kochać
videre
- widzieć
ponere
- kłaść
audire
- słuchać
temat 1. formy podstawowej +
-(r)i
amari
- być kochanym
videri
- być widzianym
poni
- być kładzionym
audiri
- być słuchanym
Perfecti
3. forma podstawowa +
-isse
amavisse
- pokochać
vidisse
- zobaczyć
posuisse
- położyć
audivisse
- wysłuchać
4. forma podstawowa +
esse
amatus/a/um esse
- zostać pokochanym
visus/a/um esse
- zostać zobaczonym
positus/a/um esse
- zostać położonym
auditus/a/um esse
- zostać wysłuchanym
Futuri
PFA +
esse
amaturus/a/um esse
- że będę kochał
visurus/a/um esse
- że zobaczę
positurus/a/um esse
- że będę kładł
auditurus/a/um esse
- że wysłucham
4. forma podstawowa +
iri
amatum iri
- że zostanę pokochany
visum iri
- że zostanę zobaczony
positum iri
- że zostanę położony
auditum iri
- że zostanę wysłuchany
Bezokoliczniki można także tłumaczyć jako zdanie podrzędne dopełnieniowe, np.
videre
- że widzę,
videri
- że
jestem widziany,
vidisse
- że zobaczyłem, itd. Ponieważ łacińskie bezokoliczniki nie posiadają aspektu, należy
pamiętać, że w zależności od kontekstu można tłumaczyć (tam, gdzie to możliwe) np.
vidisse
- że zobaczyłem,
że widziałem;
visurus esse
- że zobaczę, że będę widział.
Jednym z podstawowych zastosowań bezokoliczników jest mowa zależna
IMIESŁÓW - PARTICIPIUM
Imiesłów (Participium) jest osobową formą
. W łacinie istnieją cztery imiesłowy:
czynny czasu teraźniejszego (Participium praesentis activi, PPA) -
amans, amantis
(kochając, kochający,
kochająca, kochające)
bierny czasu przeszłego dokonanego (Participium perfecti passivi, PPP) -
amatus, amata,
matum
(kochany, kochana, kochane)
czynny czasu przyszłego (Participium futuri activi, PFA) -
amaturus, amatura, amaturum
(mający,
mająca, mające kochać)
bierny czasu przyszłego (Participium futuri passivi, PFP =
) -
amandus, amanda,
amandum
(godny, godna, godne kochania)
Imiesłowy odmieniają się podobnie jak
Imiesłów czynny czasu teraźniejszego (Participium praesentis activi, PPA)
Imiesłów ten tworzy się w następujący sposób:
dla czasowników I i II koniugacji: temat teraźniejszy + -ns, -ntis
dla czasowników III i IV koniugacji: temat teraźniejszy + -ens, -entis
I:
amans, amantis
- kochając, kochający/a/e
II:
monens, monentis
- przypominając, przypominający/a/e
III:
legens, legentis
- czytając, czytający/a/e
IV:
audiens, audientis
- słuchając, słuchający/a/e
Imiesłowy czasu teraźniejszego odmieniają się podobnie, jak
przymiotniki trzeciej deklinacji
dla wszystkich trzech rodzajów:
Przyp.
L. pojedyncza
L. mnoga
m, f
n
m, f
n
Nom.
amans
amans
amantes
amantia
Gen.
amantis
amantis
amantium amantium
Dat.
amanti
amanti
amantibus amantibus
Acc.
amantem
amans
amantes
amantia
Abl.
amanti (-e) amanti (-e) amantibus amantibus
Imiesłów czynny czasu przyszłego (Participium futuri activi, PFA)
Imiesłów ten tworzy się w następujący sposób: temat participum + -urus, -ura, -urum.
I:
amaturus, amatura, amaturum
- mający/a/e kochać
II:
moniturus, monitura, moniturum
- mający/a/e przypominać
III:
lecturus, lectura, lecturum
- mający/a/e czytać
IV:
auditurus, auditura, auditurum
- mający słuchać
Imiesłowy czasu przyszłego odmieniają się podobnie, jak
przymiotniki pierwszej i drugiej deklinacji
Imiesłów bierny czasu przyszłego (Participium futuri passivi, PFP)
) tworzy się w następujący sposób:
dla czasowników I i II koniugacji: temat teraźniejszy + -ndus, -nda, -ndum
dla czasowników III i IV koniugacji: temat teraźnijszy + -endus, -enda, -endum
I:
amandus, amanda, amandum
- mający/a/e być kochanym/ą
II:
monendus, monenda, monendum
- mający/a/e być przypominanym
III:
legendus, legenda, legendum
- mający/a/e być czytanym
IV:
audiendus, audienda, audiendum
- mający/a/e być słuchanym
Imiesłów bierny czasu przeszłego dokonanego (Participium perfecti passivi, PPP)
Imiesłów ten tworzy sam temat participium (z odpowiednimi końcówkami przymiotnikowymi -us, -a, -um):
I:
amatus, amata, amatum
- kochany/a/e
II:
monitus, monita, monitum
- przypominany/a/e
III:
lectus, lecta, lectum
- czytany/a/e
IV:
auditus, audita, auditum
- słuchany/a/e
Imiesłowy czasu przeszłego dokonanego odmieniają się podobnie, jak
przymiotniki pierwszej i drugiej deklinacji
Stosowanie imiesłowów
Przykład:
Caesar captam urbem incendit.
- Cezar spalił zajęte (PPP) miasto.
Przetłumaczone zdanie nie określa jednoznacznie, czy miasto zostało zajęte przez Cezara - wiadomo tylko, że to
on je spalił. Jednak Rzymianin przyjąłby (w przypadku braku sprzecznych sugestii), że to Cezar był wykonawcą
obu czynności, ponieważ to on jest podmiotem zdania - jest to konstrukcja w pewnym sensie idiomatyczna.
Należy także zauważyć, że imiesłów
captam
jest imiesłowem czasu przeszłego dokonanego, ponieważ zajęcie
miasta poprzedza pożar.
Czas imiesłowu nie zależy od czasu chronologicznego wyrażanej przez niego czynności, ale od tego, czy
wystąpiła ona przed, w trakcie, czy też po czynności wyrażanej przez czasownik w formie osobowej.
Ponieważ imiesłowy funkcjonują jak przymiotniki, muszą być zgodne z określanym rzeczownikiem:
Oppugnaturus urbem Caesar militibus novos gladios dedit.
- Mający zaatakować (PFA) miasto Cezar dał
żołnierzom nowe miecze.
Plato scribens clamorem audivit.
- Piszący (PPA) Platon usłyszał krzyk.
Podobnie, jak w innych językach, w łacinie imiesłów może pełnić funkcję rzeczownika:
Caesar captos interfecit.
- Cezar zabił schwytanych (= jeńców).
Ea vidit amantem.
- Ona zobaczyła ukochanego (= kochanka).
Imiesłów może także pełnić funkcję rzeczownika abstrakcyjnego. Po polsku mówimy zajęcie miasta, spalenie
Kapitolu, zamordowanie Cezara. W łacinie takie konstrukcje występują bardzo rzadko, a zamiast nich używa się
konkretnego rzeczownika, określanego imiesłowem wyrażającym pojęcie abstrakcyjne:
urbs capta
,
Capitolium
incensum
,
Caesar occisus
. Wydaje się, że te wyrażenia powinny oznaczać zajęte miasto, spalony Kapitol, zabity
Cezar - w rzeczywistości mogą oznaczać obie te rzeczy, ale zawsze o znaczeniu rozstrzygnie kontekst:
Caesar occisus humum cecidit.
- Zamordowany Cezar upadł na ziemię.
Caesar occisus cives terruit.
- Zamordowanie Cezara przeraziło obywateli.
Gerundium (rzeczownik odczasownikowy)
Gerundium jest rzeczownikiem odczasownikowym (odsłownym), który funkcjonuje również w języku polskim,
np.
audire
- słuchanie. Wyraża czynność ogólną lub niezakończoną. Gerundium jest rzeczownikiem rodzaju
nijakiego (por. pol. słuchanie - r. nijaki) i nie posiada liczby mnogiej. Dopełnienie znajduje się w tym samym
przypadku, którym rządzi czasownik, od którego pochodzi gerundium.
Gerundium tworzy się przez dodanie do tematu teraźniejszego
-(e)nd-
oraz końcówek
e
występuje w III i IV koniugacji). W mianowniku równe jest bezokolicznikowi
czasu teraźniejszego strony czynnej (dla
- biernej). W bierniku występuje zawsze
ad
, np.
ad audiendum
- do słuchania.
Przyp. I kon.
II kon.
III kon.
IV kon.
Nom. amare
videre
legere
audire
Gen.
amandi
vivendi
legendi
audiendi
Dat.
amando
vivendo
legendo
audiendo
Acc.
ad amandum ad vivendum ad legendum ad audiendum
Abl.
amando
vivendo
legendo
audiendo
Przykłady:
ars amandi (Gen.)
- sztuka kochania
modus vivendi (Gen.)
- sposób życia
vir dicendi (Gen.) peritus
- mąż doświadczony w mówieniu
difficultas navigandi (Gen.)
- trudność w żeglowaniu
Errare (Nom. = Inf.) humanum est.
- Błądzenie jest rzeczą ludzką.
Ad bene vivendum (Acc.) breve tempus satis est longum.
- Do dobrego życia czas krótki jest wystarczająco długi.
Lex est recta ratio in iubendo (Abl.) et vetando (Abl.).
- Prawo jest słusznym środkiem nakazywania i
zakazywania.
Unus homo nobis cunctando (Abl.) restituit rem.
- Jeden człowiek przywrócił nam szczęście (dosł. rzecz)
zwlekaniem.
Gerundivum (przymiotnik odczasownikowy)
PFP, participium futuri passivi
), zwanym
Gerundivum
tworzy
się
przez
dodanie
do
tematu
-(e)nd-
oraz końcowek przymiotnikowych. Gerundivum odmienia się jak
odpowiedni przymiotnik.
Gerundivum może mieć jedno z trzech znaczeń:
1. Przydawka mówiąca czego dana osoba lub rzecz jest godna (w Nom.):
mulier amanda
- kobieta godna kochania (która powinna być kochana)
vir laudandus
- mąż godny wychwalania (który powinien być wychwalany)
nomen nominandum
- (skrót: NN) imię godne nazwania (które powinno być nazwane)
res metuendae
- rzeczy godne obawiania (rzeczy straszliwe)
2. Imiesłów bierny czasu teraźniejszego lub przyszłego (w przypadkach z wyjątkiem Nom.) mówiący co
dzieje lub będzie się działo z daną osobą lub rzeczą:
Haec arma ad bellum gerendum (Acc.) utilia sunt.
Taka broń jest przydatna do prowadzenia wojny. (dosł. wojny która będzie prowadzona)
Caesar pontem in Arari faciendum (Acc.) curavit.
Cezar zarządził wybudowanie mostu na rzece Arar. (dosł. mostu który będzie budowany)
Dant eum Vestae educandum (Acc.).
Oddają go Weście do wychowania. (dosł. tego który będzie wychowany)
regendae (Gen.) rei publicae scientissimus
najbardziej rozeznany w rządzeniu państwem. (dosł. w rządzonym państwie)
cupiditas belli gerendi (Gen.)
pragnienie prowadzenia wojny. (dosł. wojny która będzie prowadzona)
Mons pecori bonus alendo (Dat.) erat.
Góra była dobra do pasienia trzody. (dosł. do pasionej trzody)
Diem praestituit operi faciendo (Dat.)
Ustalił dzień do wykonania pracy. (dosł. do pracy która będzie wykonana)
Loquendi elegantia augetur legendis (Abl.) poetis.
Elegancję mówienia zwiększa czytanie poetów. (dosł. czytani poeci)
PRZYMIOTNIK - ADIECTIVUM
Przymiotnik (
Adiectivum
, z którym zgadza się pod względem przypadku, liczby i
rodzaju. Warto o tym pamiętać, ponieważ w łacinie przymiotnik niekoniecznie występuje obok rzeczownika,
który określa. Przymiotnik odmienia się według określonej
; może się także
Łaciński przymiotnik może posiadać jedno, dwa lub trzy zakończenia rodzajowe. Jedno zakończenie (
-s
lub
-x
)
oznacza, że mianownik l. poj. jest jednakowy dla rodzaju męskiego, żeńskiego i nijakiego. Te przymiotniki
należą do
. Słownik podaje ich mianownik i dopełniacz l. poj. (jego końcówkę):
felix, -icis
- szczęśliwy, szczęśliwa, szczęśliwe
ingens, -entis
- ogromny, ogromna, ogromne
sapiens, -entis
- mądry, mądra, mądre
Dwa zakończenia rodzajowe (
-is, -e
) oznaczają, że mianownik l. poj. rodzaju męskiego i żeńskiego jest
jednakowy i kończy się na
-is
, a nijakiego na
-e
. Te przymiotniki również należą do
Słownik podaje oba zakończenia (końcówkę drugiego zakończenia) lub liczbę 2:
fortis, 2
- silny (
fortis
- silny, silna;
forte
- silne)
militaris, -e
- wojskowy (
militaris
- wojskowy, wojskowa;
militare
- wojskowe)
nobilis, -e
- szlachetny (
nobilis
- szlachetny, szlachetna;
nobile
- szlachetne)
Występują dwa typy trzech zakończeń rodzajowych:
-us/-er, -a, -um
przymiotniki I i II deklinacji
. Słownik podaje wszystkie trzy zakończenia (ich
końcówki) lub liczbę 3:
bonus, 3
- dobry, dobra, dobre
liber, -era, -erum
- wolny, wolna, wolne
pulcher, -chra, -chrum
- piękny, piękna, piękne
-er, - is, -e
. Słownik podaje wszystkie trzy zakończenia (ich
końcówki):
acer, acris, acre
- ostry, ostra, ostre
celeber, -bris, -e
- wolny, wolna, wolne
volucer, -cris, -cre
- latający, latająca, latające
Przymiotniki I i II deklinacji
Są to przymiotniki o trzech zakończeniach rodzajowych:
-us/-er, -a, -um
. Formy męskie i nijakie (
-us/-er, -um
)
, a formy żeńskie (
-a
. Przymiotniki
zakończone na
-er
są dwojakiego typu: jeśli samogłoska "e" należy do tematu, występuje we wszystkich
przypadkach, w przeciwnym razie pozostaje tylko w mianowniku i wołaczu liczby pojedynczej.
Wyjątki: przymiotniki zakończone na
-fer
i
-ger
zachowują samogłoskę "e" we wszystkich formach:
armiger,
armigera, armigerum
- noszący/a/e broń,
signifer, signifera, signiferum
- noszący/a/e sztandar.
Przymiotnik
dexter, dextra, dextrum
- prawy/a/e posiada dodatkowe formy z "e":
dexter, dextera, dexterum
.
Przymiotnik
satur, satura, saturum
- nasycony/a/e utracił końcówkę
-us
w mianowniku l. poj. rodzaju męskiego.
Przymiotniki III deklinacji
Przymiotniki III deklinacji mogą mieć jedno, dwa lub trzy zakończenia rodzajowe:
-s (-x)
wspólne dla wszystkich trzech rodzajów
-is, -e
wspólne dla rodz. męskiego i żeńskiego, osobne dla nijakiego
-er, -is, -e
osobne dla każdego rodzaju
Przymiotniki III deklinacji odmieniają się według
Singularis
Pluralis
m
f
n
m
f
n
Nom.
felix
felix
felix felices
felices
felicia
Gen.
felicis felicis felicis felicium felicium felicium
Dat.
felici
felici felici felicibus felicibus felicibus
Acc.
felicem felicem felix felices
felices
felicia
Abl.
felici
felici felici felicibus felicibus felicibus
Voc.
felix
felix
felix felices
felices
felicia
Nom.
fortis
fortis forte
fortes
fortes
fortia
Gen.
fortis
fortis fortis fortium fortium fortium
Dat.
forti
forti
forti fortibus fortibus fortibus
Acc.Abl. forti
forti
forti fortibus fortibus fortibus
Voc.
fortis
fortis forte
fortes
fortes
fortia
Nom.
acer
acris
acre
acres
acres
acria
Gen.
acris
acris
acris acrium acrium acrium
Dat.
acri
acri
acri acribus acribus acribus
Acc.
acrem acrem acre
acres
acres
acria
Abl.
acri
acri
acri acribus acribus acribus
Voc.
acer
acris
acre
acres
acres
acria
Stopniowanie
Większość przymiotników podlega stopniowaniu. Podobnie, jak innych językach, w łacinie wyróżnia się trzy
stopnie:
stopień równy (
Gradus positivus
)
stopień wyższy (
Gradus comparativus
)
stopień najwyższy (
Gradus superlativus
)
Stopień równy (
Gradus positivus
) wyraża fakt posiadania danej cechy przez obiekt lub osobę, bez porównywania
do innych obiektów lub osób (np. szybki, miły). Stopień równy reprezentuje podstawowa forma przymiotnika
podawana w słownikach.
acer, acris, acre
- ostry, ostra, ostre
facilis, -e
- łatwy/a, łatwe
felix, -icis
- szczęśliwy/a/e
Przymiotniki w stopniu równym odmieniają się tak, jak to opisano powyżej (przymiotniki I i II deklinacji oraz
przymiotniki III deklinacji).
Stopień wyższy (
Gradus comparativus
) wyraża posiadanie większego natężenia cechy w porównaniu z innymi
obiektami (np. szybszy, milszy). Tworzy się go przez dodanie przyrostka
–ior
do tematu form męskich i żeńskich
oraz
-ius
do tematu form nijakich. Temat znajduje się odrzucając końcówkę
-i
lub
-is
w dopełniaczu l. poj.
rodzaju męskiego.
Stopień równy
Temat
Stopień wyższy
m, f
n
acer, -is, -e
ostry/a/e
acr-
acrior
ostrzejszy/a
acrius
ostrzejsze
facilis, -e
łatwy/a/e
facil-
facilior
łatwiejszy/a
facilius
łatwiejsze
felix, -icis
szczęśliwy/a/e
felic-
felicior
szczęśliwszy/a
felicius
szczęśliwsze
Przymiotniki w stopniu wyższym odmieniają się według
Stopień najwyższy (
Gradus superlativus
) wyraża posiadanie największego natężenia cechy w porównaniu z innymi
obiektami (np. najszybszy, najmilszy). Stopień najwyższy tworzy się w następujący sposób:
przymiotniki zakończone na
-er
: zamiana
-er
na
-errimus, -a, -um
:
Stopień równy
Stopień najwyższy
acer, acris, acre
ostry/a/e
acerrimus, -a, -um
najostrzejszy/a/e
celer, celeris, celere
szybki/a/e
celerrimus, -a, -um
najszybszy
kilka przymiotników zakończonych na
-ilis
: zamiana
-ilis
na
-illimus, -a, -um
:
Stopień równy
Stopień najwyższy
facilis, -e
łatwy/a/e
facillimus, -a, -um
najłatwiejszy/a/e
difficilis, -e
trudny/a/e
difficillimus, -a, -um
najtrudniejszy/a/e
similis, -e
podobny/a/e
simillimus, -a, -um
najb. podobny/a/e
dissimilis, -e
niepodobny/a/e
dissimillimus, -a, -um
najb. niepodobny/a/e
gracilis, -e
smukły/a/e
gracillimus, -a, -um
najsmuklejszy/a/e
humilis, -e
niski/a/e
humillimus, -a, -um
najniższy/a/e
pozostałe przymiotniki: dodanie do tematu
-issimus, -a, -um
Stopień równy
Stopień najwyższy
felix, -icis
szczęśliwy/a/e
felicissimus, -a, -um
najszczęśliwszy/a/e
utilis, -e
użyteczny/a/e
utilissimus, -a, -um
najb. użyteczny
Przymiotniki w stopniu najwyższym odmieniają się jak przymiotniki I i II deklinacji.
Wyjątki w odmianie
Przymiotniki odmieniające się jak rzeczowniki
o
vetus, -eris
stary, -a, -e
o
dives, -itis
bogaty, -a, -e
o
compos, -otis
rządzący, -a, -e
o
particeps, -cipis
uczestniczący, -a, -e
o
pauper, -eris
ubogi, -a, -e
o
princeps, -ipis
pierwszy, -a, -e
o
sospes, -itis
zachowany, -a, -e
o
superstes, -stitis
ocalały, -a, -e
W liczbie pojedynczej
plus
rodzaju nijakiego, ale w liczbie mnogiej jest
przymiotnikiem wszystkich rodzajów. W żadnej liczbie nie posiada wołacza.
Wyjątki w stopniowaniu
Przymiotniki zakończone na
-dicus
,
-ficus
,
-volus
tworzą stopień wyższy przez zamianę końcówek
-us/-a,
-um
na
-entior, -entius
, zaś stopień najwyższy - przez zamianę tych końcówek na
-entissimus, -a, -um
:
Stopień równy
Stopień wyższy
Stopień najwyższy
maledicus, -a, -um
złośliwy, -a, -e
maledicentior, -ius
złośliwszy/a, -e
maledicentissimus, -a, -um
najzłośliwszy, -a, -e
magnificus, -a, -um
wspaniały, -a, -e
magnificentior, -ius
wspanialszy/a, -e
magnificentissimus, -a, -um
najwspanialszy, -a, -e
benevolus, -a, -um
życzliwy, -a, -e
benevolentior, -ius
życzliwszy/a, -e
benevolentissimus, -a, -um
najżyczliwszy, -a, -e
Przymiotniki zakończone na
-eus
,
-ius
,
-uus
(ale nie
-quus
) stopniują się opisowo za pomocą
modyfikatorów
magis
- bardziej i
maxime
- najbardziej:
Stopień równy
Stopień wyższy
Stopień najwyższy
arduus, -a, -um
stromy, -
a, -e
magis arduus, -a, -um
bardziej
stromy, -a, -e
maxime arduus, -a, -um
najbardziej
stromy, -a, -e
idoneus, -a, -
um
stosowny, -a, -e
magis idoneus, -a, um
bardziej
stosowny, -a, -e
maxime idoneus, -a, -um
najbardziej
stosowny, -a, -e
dubius, -a, -
um
wątpliwy, -a, -e
magis dubius, -a, -um
bardziej
wątpliwy, -a, -e
maxime dubius, -a, -um
najbardziej
wątpliwy, -a, -e
Przymiotniki stopniujące się nieregularnie:
Stopień równy
Stopień wyższy
Stopień najwyższy
bonus, -a, -um
dobry, -a, -e
melior, melius
optimus, -a, -um
malus, -a, -um
zły, -a, -e
peior, peius
pessimus, -a, -um
magnus, -a, -um
wielki, -a, -e
maior, maius
maximus, -a, -um
parvus, -a, -um
mały, -a, -e
minor, minus
minimus, -a, -um
multus, -a, -um
liczny, -a, -e
plus, plus
plurimus, -a, -um
frugi
uczciwy, -a, -e
frugalior, frugalius frugalissimus, -a, -um
nequam
nikczemny, -a, -e
nequior, nequius
nequissimus, -a, -um
Przymiotniki nieposiadające stopnia najwyższego:
Stopień równy Stopień wyższy Stopień najwyższy
iuvenis, -is
młody/a, -e
iunior, -ius
młodszy/a, -e
minimus natu
najmłodszy
senex, senis
stary/a, -e
senior, -ius
starszy/a, -e
maximus natu
najstarszy
PRZYSŁO WEK - ADVERBIUM
Przysłówek (
Adverbium
. Niektóre przysłówki podlegają stopniowaniu.
Przysłówki dzielą się na przysłówki podstawowe i pochodne. Specjalną grupę przysłówków pochodnych tworzą
przysłówki skorelowane (
Adverbia correlativa
), pochodzące od zaimków.
Przysłówki podstawowe
Przysłówki podstawowe to krótkie słowa, które opisują czas, miejsce lub sposób. Przysłówki podstawowe nie
stopniują się.
Przysłówki pochodne
Przysłówki pochodne pochodzą głównie od
i powstają przez dodanie przyrostka do tematu
przymiotnika:
Przymiotnik
Temat Przyrostek
Przysłówek
citus, 3
- szybki/a/e
cit-
-o
cito
- szybko
longus, 3
- długi/a/e
long-
-e
longe
- długo
prudens, -tis
- roztropny/a/e
prudent-
-er
prudenter
- roztropnie
gravis, grave
- ciężki/a/e
grav-
-iter
graviter
- ciężko
Przysłówki pochodne stopniują się. Stopień wyższy tworzy się przez dodanie przyrostka
-ius
, zaś stopień
najwyższy przez dodanie przyrostka
-issime
do tematu:
Przysłówek Temat Stopień wyższy Stopień najwyższy
longe
long-
longius
longissime
cito
cit-
citius
citissime
graviter
grav-
gravius
gravissime
prudenter prudent-
prudentius
prudentissime
Zauważmy, że stopień wyższy tych przysłówków ma taką samą formę, jak stopień wyższy
nijakiego (w Nom. sg.), od którego pochodzi ten przysłówek. Niektóre
funkcjonują jako przysłówki we wszystkich trzech stopniach:
multum, plus, plurimum
- wiele, więcej, najwięcej.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
lacina-gramatyka, czasy
Łacina - gramatyka, Jezyki obce
Przymiotnik1, far, łacina, gramatyka
łacina gramatyka
Łacina - gramatyka, Pomoce naukowe
ŁACINA gramatyka
Łacina Gramatyka
lacina gramatyka
gerundium i gerundivum, filologia klasyczna, gramatyka, łacina
Precationes Latinae, filologia klasyczna, gramatyka, łacina
GENUS PASSIVUM, filologia klasyczna, gramatyka, łacina
Skrypt do gramatyki, materiały PRAWO, ŁACINA
Gramatyka łacińska - tabele, Filologia klasyczna, Łacina
Zwroty i sentencje łacinskie, filologia klasyczna, gramatyka, łacina
Gramatyka2, Łacina
INFINITIVUS, filologia klasyczna, gramatyka, łacina
więcej podobnych podstron