plik

CZASOWNIK - VERBUM

Aby stosować łaciński czasownik, trzeba poznać jego cztery formy podstawowe (

amō, amāre, amāvi, amātum -

kochać

). Słowniki skracają dalsze formy i nie wymieniają bezokolicznika, podając numer koniugacji (

amō, -āvi, -

ātum, 1 - kochać

). Przy czasownikach regularnych po pierwszej formie może od razu wystąpić numer koniugacji

(

amō 1. - kochać

). Nie wszystkie czasowniki posiadają cztery formy (

studeo, studui, - , 2 - starać się

1. forma podstawowa - 1 os. l. poj. cz. teraz. strony czynnej

(amo - kocham)

2. forma podstawowa -

bezokolicznik

czasu teraźniejszego

(amāre - kochać)

, infinitivus praesentis activi.

Tu znajduje się, po odrzuceniu końcówki -re, temat czasu teraźniejszego - temat praesentis

(amā-)

3. forma podstawowa - pierwsza osoba czasu przeszłego dokonanego trybu oznajmującego strony

czynnej

(amāvi - pokochałem)

, perfectum indicativi activi. Tu znajduje się, po odrzuceniu końcówki -i,

temat czasu przeszłego dokonanego - temat perfecti

(amāv-)

4. forma podstawowa - tzw.

supinum

, specjalna forma do wyrażania celu działania

(amātum - aby

pokochać)

. Tu, po odrzuceniu końcówki -um, znajduje się temat supini

(amāt-)

Czasowniki ze względu na zakończenie tematu czasu teraźniejszego (2. formy podstawowej) dzieli się na cztery
koniugacje, według których się odmieniają:

Koniugacja Końc. tematu Końc. bezok.

Przykłady

-a

-are

amā-re

- kochać,

narrā-re

- opowiadać

-e

-ēre

studē-re

- studiować,

vidē-re

- widzieć

III

spółgłoska, -u

-ĕre

leg-ĕre

- czytać,

statu-ĕre

- ustanawiać

-i

-ire

scī-re

- wiedzieć,

audī-re

- słyszeć

W koniugacji III w bezokoliczniku między tematem czasownika a końcówką -re występuje spójka -ĕ.

Tryby - schematy końcówek i przykłady odmiany dla różnych trybów, czasów i

stron

W łacinie wyróżnia się trzy tryby

czasownika

Oznajmujący (Indicativus)

Rozkazujący (Imperativus)

Warunkowy (Coniunctivus/Subiunctivus)

- wyraża czynność jako możliwość lub stosunek emocjonalny

(np. wątpliwość, pragnienie). Zwykle pojawia się w zdaniach podrzędnych, w zdaniach głównych wyraża
prośbę, naleganie lub zaproszenie

Tryb oznajmujący (Indicativus)

Tryb oznajmujący (Indicativus, od

indicere

- oznajmiać) oznajmia fakt (lub rzecz uważaną za fakt). Tryb

oznajmujący łączy się ze stroną czynną i bierną.

Tryb oznajmujący, strona czynna:

1. Tryb oznajmujący czasu teraźniejszego strony czynnej - Indicativus praesentis activi

Os. I kon.

II kon. III kon. IV kon.

Sing.

am-o

kocham

vidĕ-o

widzę

leg-o

czytam

audĭ-o

słyszę

ama-s

kochasz

vide-s

widzisz

leg-i-s

czytasz

audi-s

słyszysz

ama-t

kocha

vide-t

widzi

leg-i-t

czyta

audi-t

słyszy

Plur.

amā-mus

kochamy

vidē-mus

widzimy

leg-ĭ-mus

czytamy

audī-mus

słyszymy

amā-tis

kochacie

vidē-tis

widzicie

leg-ĭ-tis

czytacie

audī-tis

słyszycie

ama-nt

kochają

vide-nt

widzą

leg-u-nt

czytają

audĭ-u-nt

słyszą

2. Tryb oznajmujący czasu przeszłego niedokonanego strony czynnej - Indicativus imperfecti activi

Os.

I kon.

II kon.

III kon.

IV kon.

Sing.

amā-ba-m

kochałem

vidē-ba-m

widziałem

leg-ē-ba-m

czytałem

audi-ē-ba-m

słyszałem

amā-ba-s

kochałeś

vidē-ba-s

widziałeś

leg-ē-ba-s

czytałeś

audi-ē-ba-s

słuchałeś

amā-ba-t

kochał

vidē-ba-t

widział

leg-ē-ba-t

czytał

audi-ē-ba-t

słuchał

Plur.

ama-bā-mus

kochaliśmy

vide-bā-mus

widzieliśmy

leg-e-bā-mus

czytaliśmy

audi-e-bā-mus

słuchaliśmy

ama-bā-tis

kochaliście

vide-bā-tis

widzieliście

leg-e-bā-tis

czytaliście

audi-e-bā-tis

słuchaliście

amā-ba-nt

kochali

vidē-ba-nt

widzieli

leg-ē-ba-nt

czytali

audi-ē-ba-nt

słuchali

3. Tryb oznajmujący czasu przyszłego I strony czynnej - Indicativus futuri I (primi) activi

Os.

I kon.

II kon.

III kon.

IV kon.

Sing.

amā-b-o

pokocham

vidē-b-o

zobaczę

leg-a-m

przeczytam

audĭ-a-m

usłyszę

amā-b-i-s

pokochasz

vidē-b-i-s

zobaczysz

leg-e-s

przeczytasz

audĭ-e-s

usłyszysz

amā-b-i-t

pokocha

vidē-b-i-t

zobaczy

leg-e-t

przeczyta

audĭ-e-t

usłyszy

Plur.

ama-b-ĭ-mus

pokochamy

vide-b-ĭ-mus

zobaczymy

leg-ē-mus

przeczytamy

audi-ē-mus

usłyszymy

ama-b-ĭ-tis

pokochacie

vide-b-ĭ-tis

zobaczycie

leg-ē-tis

przeczytacie

audi-ē-tis

usłyszycie

amā-b-u-nt

pokochają

vidē-b-u-nt

zobaczą

leg-e-nt

przeczytają

audĭ-e-nt

usłyszą

W łacinie nie ma rozróżnienia na czas przyszły dokonany i niedokonany, zatem:

amabis

- pokochasz lub będziesz

kochał,

audiam

- usłyszę lub będę słuchać, itd.

4. Tryb oznajmujący czasu przeszłego dokonanego strony czynnej - Indicativus perfecti activi

Os.

I kon.

II kon.

III kon.

IV kon.

Sing.

amav-i

pokochałem

vid-i

zobaczyłem

leg-i

przeczytałem

audiv-i

usłyszałem

amav-isti

pokochałeś

vid-isti

zobaczyłeś

leg-isti

przeczytałeś

audiv-isti

usłyszałeś

amav-it

pokochał

vid-it

zobaczył

leg-it

przeczytał

audiv-it

usłyszał

Plur.

amav-ĭmus

pokochaliśmy

vid-ĭmus

zobaczyliśmy

leg-ĭmus

przeczytaliśmy

audiv-ĭmus

usłyszeliśmy

amav-istis

pokochaliście

vid-istis

zobaczyliście

leg-istis

przeczytaliście

audiv-istis

usłyszeliście

amav-ērunt

pokochali

vid-ērunt

zobaczyli

leg-ērunt

przeczytali

audiv-ērunt

usłyszeli

Z tematu perfecti czasownika (znajdowanego w drugiej formie podstawowej po odcięciu końcówki -i) tworzy się
trzy czasy w stronie czynnej: przeszły dokonany (perfectum), zaprzeszły (plusquamperfectum) oraz przyszły II
(futurum II - futurum secundum). Czasy te tworzy się w jednakowy sposób dla czasowników wszystkich
koniugacji, dodając do tematu perfecti odpowiednie zakończenia:

5. Tryb oznajmujący czasu przeszłego dokonanego strony czynnej - Indicativus perfecti activi:

końcówki:

-i,- isti, -it, -ĭmus, -istis, -ērunt

wyraża czynność przeszłą dokonaną

Veni, vidi, vici.

Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem.

6. Tryb oznajmujący czasu zaprzeszłego strony czynnej - Indicativus plusquamperfecti activi:

końcówki:

-ĕram, -ĕras, -ĕrat, erāmus, -erātis, -ĕrant

wyraża czynność przeszłą, poprzedzającą inną

czynność przeszłą

Dixi, quod audiveram.

- Powiedziałem, co (wcześniej) usłyszałem.

7. Tryb oznajmujący czasu przyszłego II strony czynnej - Indicativus futuri II activi:

końcówki:

-ĕro, -ĕris, -ĕrit, -erĭmus, -erĭtis, -ĕrint

wyraża czynność przyszłą, poprzedzającą inną

czynność przyszłą

Ut audiveris, ita te audient.

- Jak wysłuchasz, tak ciebie będą słuchać.

Tryb oznajmujący, strona bierna:

1. Tryb oznajmujący czasu teraźniejszego strony biernej - Indicativus praesentis passivi

Os.

I kon.

II kon.

III kon.

IV kon.

Sing.

salut-or

jestem pozdrawiany

vidĕ-or

jestem widziany

duc-or

jestem prowadzony

audĭ-or

jestem słuchany

salutā-ris

jesteś pozdrawiany

vidē-ris

jesteś widziany

duc-ĕ-ris

jesteś prowadzony

audī-ris

jesteś słuchany

salutā-tur

jest pozdrawiany

vidē-tur

jest widziany

duc-ĭ-tur

jest prowadzony

audī-tur

jest słuchany

Plur.

salutā-mur

jesteśmy pozdrawiani

vidē-mur

jesteśmy widziani

duc-ĭ-mur

jesteśmy prowadzeni

audī-mur

jesteśmy słuchani

saluta-mĭni

jesteście pozdrawiani

vide-mĭni

jesteście widziani

duc-i-mĭni

jesteście prowadzeni

audi-mĭni

jesteście słuchani

saluta-ntur

są pozdrawiani

vide-ntur

są widziani

duc-u-ntur

są prowadzeni

audi-u-ntur

są słuchani

2. Tryb oznajmujący czasu przeszłego niedokonanego strony biernej - Indicativus imperfecti passivi

Os.

I kon.

II kon.

III kon.

IV kon.

Sing.

salutā-ba-r

byłem pozdrawiany

vide-ba-r

byłem widziany

duc-ē-ba-r

byłem prowadzony

audi-ē-ba-r

byłem słuchany

saluta-bā-ris

byłeś pozdrawiany

vide-bā-ris

byłeś widziany

duc-e-bā-ris

byłeś prowadzony

audi-e-bā-ris

byłeś słuchany

saluta-bā-tur

był pozdrawiany

vide-bā-tur

był widziany

duc-e-bā-tur

był prowadzony

audi-e-bā-tur

był słuchany

Plur.

saluta-bā-mur

byliśmy pozdrawiani

vide-bā-mur

byliśmy widziani

duc-e-bā-mur

byliśmy prowadzeni

audi-e-bā-mur

byliśmy słuchani

saluta-ba-mĭni

byliście pozdrawiani

vide-ba-mĭni

byliście widziani

duc-e-ba-mĭni

byliście prowadzeni

audi-e-ba-mĭni

byliście słuchani

saluta-ba-ntur

byli pozdrawiani

vide-ba-ntur

byli widziani

duc-e-ba-ntur

byli prowadzeni

audi-e-ba-ntur

byli słuchani

3. Tryb oznajmujący czasu przyszłego I strony biernej - Indicativus futuri I passivi

Os.

I kon.

II kon.

III kon.

IV kon.

Sing.

salutā-b-or

będę pozdrowiony

vidē-b-or

będę widziany

duc-a-r

będę prowadzony

audĭ-a-r

będę słuchany

saluta-b-ĕ-ris

będziesz pozdrowiony

vide-b-ĕ-ris

będziesz widziany

duc-ē-ris

będziesz prowadzony

audi-ē-ris

będziesz słuchany

saluta-b-ĭ-tur

będzie pozdrowiony

vide-b-ĭ-tur

będzie widziany

duc-ē-tur

będzie prowadzony

audi-ē-tur

będzie słuchany

Plur.

saluta-b-ĭ-mur

będziemy pozdrowieni

vide-b-ĭ-mur

będziemy widziani

duc-ē-mur

będziemy prowadzeni

audi-ē-mur

będziemy słuchani

saluta-b-i-mĭni

będziecie pozdrowieni

vide-b-i-mĭni

będziecie widziani

duc-e-mĭni

będziecie prowadzeni

audi-e-mĭni

będziecie słuchani

saluta-b-u-ntur

będą pozdrowieni

vide-b-u-ntur

będą widziani

duc-e-ntur

będą prowadzeni

audi-e-ntur

będą słuchani

Czasy perfectum, plusquamperfectum i futurum II strony biernej są formami złożonymi. Tworzy się je jednakowo
dla czasowników wszystkich koniugacji przez złożenie nieodmiennego

participium perfecti passivi (PPP)

oraz

odpowiednio odmienionego czasownika posiłkowego

sum, esse, fui

- być.

4. Tryb oznajmujący czasu przeszłego dokonanego strony biernej - Indicativus perfecti passivi

Os.

Singularis

Pluralis

amatus, -a, -um sum amati, -ae, -a sumus

amatus, -a, -um es

amati, -ae, -a estis

amatus, -a, -um est amati, -ae, -a sunt

5. Tryb oznajmujący czasu zaprzeszłego strony biernej - Indicativus plusquamperfecti passivi

Os.

Singularis

Pluralis

amatus, -a, -um eram amati, -ae, -a eramus

amatus, -a, -um eras amati, -ae, -a eratis

amatus, -a, -um erat amati, -ae, -a erant

6. Tryb oznajmujący czasu przyszłego II strony biernej - Indicativus futuri II passivi

Os.

Singularis

Pluralis

amatus, -a, -um ero amati, -ae, -a erimus

amatus, -a, -um eris amati, -ae, -a eritis

amatus, -a, -um erit amati, -ae, -a erunt

Tryb rozkazujący (Imperativus)

Tryb rozkazujący (Imperativus, od

imperare

- rozkazywać) stanowi formę rozkazu, polecenia lub prośby. Inaczej,

niż w języku polskim, w łacinie tryb rozkazujący może występować w czasie teraźniejszym oraz przyszłym, w
stronie czynnej i biernej. Ponadto w łacinie nie ma form trybu rozkazującego dla 1 os. - aby np. powiedzieć
"Chodźmy!" należy użyć

trybu warunkowego

Tryb rozkazujący czasu teraźniejszego

1. Tryb rozkazujący czasu teraźniejszego strony czynnej - Imperativus praesentis activi

Os.

I kon.

II kon.

III kon.

IV kon.

Sing. 2.

ama!

kochaj!

vide!

zobacz!

leg-e!

czytaj!

audi!

słuchaj!

Plur. 2.

amā-te!

kochajcie!

vidē-te!

zobaczcie!

leg-ĭ-te!

czytajcie!

audī-te!

słuchajcie!

Formy trybu rozkazującego czasu teraźniejszego strony czynnej tworzy się na dwa sposoby:

o kiedy

czasownik

skierowany jest do jednej osoby, tryb rozkazujący równy jest tematowi

teraźniejszemu (bezokolicznik bez -re):

amare

kochać

Ama!

Kochaj!

videre

widzieć

Vide!

Patrz!

o kiedy

czasownik

skierowany jest do kilku osób, tryb rozkazujący równy jest tematowi

teraźniejszemu + -te (jeśli czasownik należy do III koniugacji, samogłoska przed tematem
zmienia się na ĭ):

audire

słyszeć

Audīte!

Słuchajcie!

videre

widzieć

Vidēte!

Patrzcie!

relinguere

zostawiać

Relinquĭte!

Zostawcie!

capere

chwytać

Capĭte!

Chwytajcie!

Wyjątki:

Bezok.

Sing.

Plur.

ducere

prowadzić

Duc!

Prowadź!

Ducite!

Prowadźcie!

dicere

mówić

Dic!

Mów!

Dicite!

Mówcie!

facere

czynić

Fac!

Czyń!

Facite!

Czyńcie!

ferre

nieść

Fer!

Nieś!

Ferte!

Nieście!

2. Tryb rozkazujący czasu teraźniejszego strony biernej - Imperativus praesentis passivi

Os.

I kon.

II kon.

III kon.

IV kon.

Sing. 2.

salutā-re!

bądź pozdrowiony!

vidē-re!

bądź widziany!

duc-ĕ-re!

bądź prowadzony!

audī-re!

bądź słuchany!

Plur. 2.

saluta-mĭni!

bądźcie pozdrowieni!

vide-mĭni!

bądźcie widziani!

duc-i-mĭni!

bądźcie prowadzeni!

audi-mĭni!

bądźcie słuchani!

Tryb warunkowy (łączący, przypuszczający) (Coniunctivus/Subiunctivus)

Obok trybu oznajmującego, tryb warunkowy jest najważniejszym trybem w łacinie. W przeciwieństwie do trybu
oznajmującego, który opisuje fakty, tryb warunkowy służy do wyrażania woli, pragnienia, nadziei, celu lub
możliwości:

Fortis est.

- Jest odważny.

Fortis sit.

- Oby był odważny. (pragnienie)

Statim proficiscimur.

- Wyruszamy od razu.

Statim proficiscamur.

- Wyruszmy od razu. (wola)

Cotidie eum audis.

- Słyszysz go każdego dnia.

Cotidie eum audias.

- Możesz go słyszeć każdego dnia.

(możliwość)

Mansit dum navis pervenit.

- Pozostał, aż statek przybył.

Expectavit dum navis perveniret.

- Poczekał, aż

statek przybędzie. (oczekiwanie)

Caesar mittit homines qui pontem reperiunt.

- Cezar śle ludzi, którzy znajdują most.

Caesar homines

mittit qui pontem reperiant.

- Cezar śle ludzi, którzy mają znaleźć most. (cel)

Tryb warunkowy łączy się z takimi samymi czasami, jak tryb oznajmujący, a ponadto każdy z nich może mieć
znaczenie czasu przyszłego. Ten sam czasownik w trybie warunkowym można zatem różnie tłumaczyć, w

zależności od użytej konstrukcji. W tłumaczeniu tego trybu na język polski często pojawiają się czasowniki
"musieć", "móc", "powinien" lub partykuły "niech" oraz "-by".

Jak wskazują powyższe przykłady, tryb warunkowy może występować zarówno w zdaniach głównych, jak
i

podrzędnych

, jednak częściej pojawia się w tych drugich. W zdaniach głównych tryb przypuszczający spełnia

kilka funkcji, a na język polski tłumaczy się go przez tryb warunkowy lub rozkazujący:

Eamus.

- Chodźmy. (wola)

Nunc cenemus.

- Teraz jedzmy. (wola)

requiescat in pace (R.I.P.)

- niech spoczywa w spokoju (wola)

habeas corpus

- miej ciało (początek nakazu aresztowania) (wola)

Veniant!

- Niech przyjdą! (życzenie realne)

Utinam ne natus essem!

- Żebym się nie urodził! (życzenie nierealne)

Aliquis dicat...

- Ktoś mógłby powiedzieć... (możliwość)

Quid faciam?

- Co powinienem zrobić? (wątpliwość)

Quid facerem?

- Co miałem zrobić? (= Co powinienem był zrobić?) (wątpliwość)

Sit hoc verum...

- Niech będzie prawdą... (przyzwolenie)

Zaprzeczenie wprowadza się przez słowo

- nie:

Ne diu maneamus.

- Nie zostawajmy długo.

Ne istem ducem sequamur.

- Nie słuchajmy tego dowódcy.

Ne dicas! (= Noli dicere!)

- Nie mów! (por.

tryb rozkazujący

)

zdaniach podrzędnych

tryb przypuszczający wskazuje na zależność zdania podrzędnego od nadrzędnego, a

także kolejności obu czynności (jednoczesność, uprzedniość, następczość).

1. Tryb przypuszczający czasu teraźniejszego (Coniunctivus praesentis) tworzy się w następujący sposób:

o I koniugacja: temat teraźniejszy (bez

-a

) +

+ końcówki strony czynnej lub biernej

o II, III, IV koniugacja: temat teraźniejszy +

+ końcówki strony czynnej lub biernej

Tryb przypuszczający czasu teraźniejszego strony czynnej - Coniunctivus praesentis activi

Os. I kon.

II kon.

III kon.

IV kon.

Sing. 1.

ame-m

vidĕ-a-m leg-a-m audĭ-a-m

ame-s

vidĕ-a-s

leg-a-s

audĭ-a-s

ame-t

vidĕ-a-t

leg-a-t

audĭ-a-t

Plur. 1.

amē-mus vide-ā-mus leg-ā-mus audi-ā-mus

amē-tis vide-ā-tis leg-ā-tis audi-ā-tis

ame-nt

vidĕ-a-nt leg-a-nt audĭ-a-nt

2. Tryb przypuszczający czasu teraźniejszego strony biernej - Coniunctivus praesentis passivi

Os. I kon.

II kon.

III kon.

IV kon.

Sing. 1.

ame-r

vidĕ-a-r

leg-a-r

audĭ-a-r

amē-ris vide-ā-ris leg-ā-ris audi-ā-ris

amē-tur vide-ā-tur leg-ā-tur audi-ā-tur

Plur. 1.

amē-mur vide-ā-mur leg-ā-mur audi-ā-mur

ame-mĭni vide-a-mĭni leg-a-mĭni audi-a-mĭni

ame-ntur vide-a-ntur leg-a-ntur audi-a-ntur

3. Tryb przypuszczający czasu przeszłego niedokonanego (Coniunctivus imperfecti) tworzy się we

wszystkich koniugacjach przez dodanie do bezokolicznika czasu teraźniejszego strony czynnej (infinitivus
praesentis

activi)

końcowek

strony

czynnej

lub

biernej.

Tryb przypuszczający czasu przeszłego niedokonanego strony czynnej - Coniunctivus imperfecti activi

Os.

I kon.

II kon.

III kon.

IV kon.

Sing. 1.

amāre-m vidēre-m legĕre-m audīre-m

amāre-s

vidēre-s

legĕre-s

audīre-s

amāre-t

vidēre-t

legĕre-t

audīre-t

Plur. 1.

amāre-mus viderē-mus legerē-mus audirē-mus

amarē-tis viderē-tis legerē-tis audirē-tis

amarē-nt vidēre-nt legĕre-nt audīre-nt

4. Tryb przypuszczający czasu przeszłego niedokonanego strony biernej - Coniunctivus imperfecti passivi

Os.

I kon.

II kon.

III kon.

IV kon.

Sing. 1.

amāre-r

vidēre-r

legĕre-r

audīre-r

amarē-ris viderē-ris legerē-ris audirē-ris

amarē-tur viderē-tur legerē-tur audirē-tur

Plur. 1.

amarē-mur viderē-mur legerē-mur audirē-mur

amare-mĭni videre-mĭni legere-mĭni audire-mĭni

amare-ntur videre-ntur legere-ntur audire-ntur

5. Tryb przypuszczający czasu przeszłego dokonanego strony czynnej (Coniunctivus perfecti activi) tworzy

się we wszystkich koniugacjach przez dodanie do tematu perfecti końcówek: -erim, -eris, -erit, -erimus,
-eritis,

-erint.

Tryb przypuszczający czasu przeszłego dokonanego strony czynnej - Coniunctivus perfecti activi

Os.

I kon.

II kon.

III kon.

IV kon.

Sing. 1.

amav-ĕrim

vid-ĕrim

leg-ĕrim

audiv-ĕrim

amav-ĕris

vid-ĕris

leg-ĕris

audiv-ĕris

amav-ĕrit

vid-ĕrit

leg-ĕrit

audiv-ĕrit

Plur. 1.

amav-erĭmus vid-erĭmus leg-erĭmus audiv-erĭmus

amav-erĭtis vid-erĭtis leg-erĭtis audiv-erĭtis

amav-ĕrint

vid-ĕrint

leg-ĕrint

audiv-ĕrint

6. Tryb przypuszczający czasu przeszłego dokonanego strony biernej (Coniunctivus perfecti passivi) składa

się z participium perfecti passivi (PPP) oraz słowa posiłkowego sum w trybie przypuszczającym czasu
teraźniejszego.

Tryb przypuszczający czasu przeszłego dokonanego strony biernej - Coniunctivus perfecti passivi

Os.

Singularis

Pluralis

amatus, -a, -um sim amati, -ae, -a simus

amatus, -a, -um sis amati, -ae, -a sitis

amatus, -a, -um sit amati, -ae, -a sint

7. Tryb przypuszczający czasu zaprzeszłego strony czynnej (Coniunctivus plusquamperfecti activi) tworzy

się we wszystkich koniugacjach przez dodanie do bezokolicznika czasu przeszłego dokonanego strony
czynnej (IPA) końcówek osobowych.

Tryb przypuszczający czasu zaprzeszłego strony czynnej - Coniunctivus plusquamperfecti activi

Os.

I kon.

II kon.

III kon.

IV kon.

Sing. 1.

amavisse-m

vidisse-m

legisse-m

audivisse-m

amavisse-s

vidisse-s

legisse-s

audivisse-s

amavisse-t

vidisse-t

legisse-t

audivisse-t

Plur. 1.

amavissē-mus vidissē-mus legissē-mus audivissē-mus

amavissē-tis vidissē-tis legissē-tis audivissē-tis

amavisse-nt

vidisse-nt

legisse-nt

audivisse-nt

8. Tryb przypuszczający czasu zaprzeszłego strony biernej (Coniunctivus plusquamperfecti passivi) składa

się z participium perfecti passivi (PPP) oraz słowa posiłkowego sum w trybie przypuszczającym czasu
przeszłego

niedokonanego.

Tryb przypuszczający czasu zaprzeszłego strony biernej - Coniunctivus plusquamperfecti passivi

Os.

Singularis

Pluralis

amatus, -a, -um essem amati, -ae, -a essēmus

amatus, -a, -um esses amati, -ae, -a essētis

amatus, -a, -um esset amati, -ae, -a essent

Sum, esse, fui - informacje dotyczące czasownika sum - być.

1. Tryb oznajmujący - Indicativus

Os. Praesens

Imperfectum Futurum I

Sing. 1.

sum

jestem

eram

byłem

ero

będę

jesteś

eras

byłeś

eris

będziesz

est

jest

erat

był

erit

będzie

Plur. 1.

sumus

jesteśmy

erāmus

byliśmy

erĭmus

będziemy

estis

jesteście

erātis

byliście

erĭtis

będziecie

sunt

są

erant

byli

erunt

będą

2. Podobnie, jak w przypadku innych czasowników, z tematu perfecti

fu-

tworzy się czas przeszły dokonany

(perfectum),  zaprzeszły  (plusquamperfectum)  oraz  przyszły  II  (futurum  II  -  futurum  secundum).
Perfectum  wyraża  czynność  przeszłą  dokonaną,  plusquamperfectum  wyraża  czynność  przeszłą
poprzedzającą  inną  czynność  przeszłą,  a  futurum  II  wyraża  czynność  przyszłą  poprzedzającą  inną
czynność przyszłą.

Os. Perfectum

Plusquamperf.

Futurum II

Sing. 1.

fu-i

byłem

fu-ĕram

byłem

fu-ĕro

będę

fu-isti

byłeś

fu-ĕras

byłeś

fu-ĕris

będziesz

fu-it

był

fu-ĕrat

był

fu-ĕrit

będzie

Plur. 1.

fu-ĭmus

byliśmy

fu-erāmus

byliśmy

fu-erĭmus

będziemy

fu-istis

byliście

fu-erātis

byliście

fu-erĭtis

będziecie

fu-ērunt

byli

fu-ĕrant

byli (były)

fu-ĕrint

będą

3. Tryb rozkazujący - Imperativus:

o 2. os. l.poj.

es!

lub

esto!

- bądź!

o 2. os. l.mn.

este!

lub

estote!

- bądźcie!

o 3. os. l.poj.

esto!

- niech będzie!

o 3. os. l.mn.

sunto!

- niech będą!

4. Tryb przypuszczający - Coniunctivus/Subiunctivus

Os. Praesens

Imperfectum Perfectum Plusquamperf.

Sing. 1.

sim, siem, fuam

esse-m, forem

fu-ĕrim

fuisse-m

sis, sies, fuas

esse-s, fores

fu-ĕris

fuisse-s

sit, siet, fuat

esse-t, foret

fu-ĕrit

fuisse-t

Plur. 1.

simus

essē-mus

fu-erĭmus

fuissē-mus

sitis

essē-tis

fu-erĭtis

fuissē-tis

sint, sient, fuant

esse-nt, forent

fu-ĕrint

fuisse-nt

5. Bezokoliczniki:

infinitivus praesentis activi: esse

infinitivus perfecti activi: fuisse

infinitivus futuri activi: futurus esse

6. Czasownik

sum, esse, fui

tworzy tylko jeden imiesłów:

participium futuri activi

futurus, -a, -

lub

fore

. Nie istnieje dla niego imiesłów w czasie teraźniejszym lub przeszłym; nie posiada

również

gerundium

ani

supinum

Czasy (Tempora)

W łacinie występuje sześć czasów:

1. Czas teraźniejszy (Praesens) - wyraża równoczesność czynności z momentem mówienia
2. Czas przyszły niedokonany (Futurum I) - wyraża przyszłość czynności
3. Czas przyszły dokonany (Futurum II) - wyraża poprzedzanie przez daną czynność innej czynności w

przyszłości

4. Czas przeszły niedokonany (Imperfectum) - wyraża równoczesność danej czynności z inną czynnością w

przeszłości

5. Czas przeszły dokonany (Perfectum) - wyraża przeszłość czynności w stosunku do momentu mówienia
6. Czas zaprzeszły (Plusquamperfectum) - wyraża dużą odległość czynności w przeszłości lub poprzedzanie

przez daną czynność innej czynności w przeszłości

Strony (Genera)

W łacinie wyróżnia się dwie strony:

1. Strona

czynna

(Activum)

wyraża

fakt

wykonywania

czynności

przez

podmiot:

Pater filiam suam amat.

- Ojciec kocha swoją córkę.

Strona bierna (Passivum)

- wyraża fakt podlegania podmiotu czynności wykonywaną przez kogoś innego

(agens):

Pater amatur a filia sua.

- Ojciec jest kochany przez swoją córkę.

STRONA BIERNA - PASSIVUM

Stronę  bierną  w  łacinie  tworzy  się  nieco  inaczej,  niż  w  języku  polskim,  angielskim  czy  niemieckim.  W  tych
językach  zwykle  występuje  słowo  posiłkowe  "być,  zostać",  np. Samolot  został  zestrzelony  przez  rakietę. W
łacinie  nie  używa  się  słowa  posiłkowego,  a  zamiast  niego  odpowiednio  odmienia  się  orzeczenie.  Najłatwiej
zobaczyć to na przykładzie. Weźmy zdanie:

Puer libros legit.

Chłopiec czyta książki.

Przekształcenie zdania ze strony czynnej do biernej wygląda następująco:

1. Zamiana podmiotu w dopełnienie. Dodajemy

przyimek

lub

abs

(oznacza dosłownie: od). Jeśli

dopełnienie zaczyna się od spółgłoski, stosujemy

, jeśli od samogłoski -

, a jeśli zaczyna się na

abs

. Można

rozumieć to słówko jako "przez". Ponieważ

łączy się z Ablativem, zmieniamy także przypadek:

puer (Nom) -> a puero (Abl)

chłopiec -> przez chłopca

2. Zamiana dopełnienia w podmiot. Oryginalne dopełnienie zapisujemy w Nom, pamiętając o zachowaniu
oryginalnej liczby (pojedynczej lub mnogiej):

libros (Acc) -> libri (Nom)

książki (kogo? co?) -> książki (kto? co?)

3. Odmiana orzeczenia. Orzeczenie odmieniamy według schematu końcówek z uwzględnieniem czasu. Trzeba
pamiętać także o tym, że obecnie orzeczenie ma zgadzać się z nowym podmiotem pod względem liczby (

libri

książki, l.mn.). Schemat końcówek podany jest poniżej. W naszym przykładzie zmieniamy:

legit -> leguntur

czyta -> są czytane

W efekcie otrzymujemy zdanie w stronie biernej:

Libri a puero leguntur.

Książki są czytane przez chłopca.

Bezokolicznik strony biernej tworzymy dodając do

tematu czasownika

końcówkę

-ri

, np. amari - być kochanym,

audiri - być słyszanym.

Schemat końcówek strony biernej ma postać:

temat + (jeśli jest) cząstka charakterystyczna dla czasu + końcówka strony biernej

Końcówki strony biernej:

Os. L. poj. L. mn.

1. -r

-mur

2. -ris

-mini

3. -tur

-ntur

Przykładowa koniugacja w czasie teraźniejszym:

Os. L. poj. L. mn.

1. amor amamur

2. amaris amamini

3. amatur amantur

W czasie przeszłym niedokonanym:

Os. L. poj.

L. mn.

1. amabar

amabamur

2. amabaris amabamini

3. amabatur amabantur

W czasie przyszłym I:

Os. L. poj.

L. mn.

1. amabor amabimur

2. amaberis amabimini

3. amabitur amabuntur

Nawet jeśli tworzenie strony biernej wydaje się pozbawione sensu (zwłaszcza po przetłumaczeniu na język
polski), należy pamiętać o tym, że w łacinie strona bierna używana jest o wiele częściej, niż w języku polskim,
np.:

Brevis a natura nobis vita data est, at memoria vitae sempiterna.

Krótkie nam życie przez naturę dane, ale pamięć życia wieczna.

Strona bierna może mieć czasem znaczenie zwrotne.

Verba deponentia

Osobną grupę czasowników stanowią tak zwane

verba deponentia

, które posiadają tylko formy strony biernej,

ale mają one znaczenie strony czynnej. Według starożytnych gramatyków te czasowniki "odłożyły" (

deponere

)

swoje formy czynne.

Imperator milites hortatur.

- Generał zachęca żołnierzy.

Czasowniki deponencyjne mają tylko trzy formy podstawowe (tylko strona bierna): czas teraźniejszy tryb
oznajmujący, czas przeszły dokonany tryb oznajmujący, oraz bezokolicznik czasu teraźniejszego:

blandior, blanditus sum, 4

– pochlebiać

hortor, 1

– zachęcać

imitor, 1

– naśladować

infitior, 1

– zaprzeczać

largior, 4

- obdarzać; przekupywać

loquor, locutus sum, 3

– mówić

polliceor, pollicitus sum, 2

– obiecywać

sequor, secutus sum, 3

- iść za kimś; postępować

vereor, veritus sum, 2

- bać się; czcić

Czasowniki te zachowały formy czynne w niektórych ze swoich form bezosobowych:

hortans, -antis

- zachęcający; zachęcając (

PPA

)

hortaturus, 3

- zamierzający/a/e zachęcić; mając zachęcać (

PFA

)

hortaturus, 3 esse

- że będzie zachęcać (

infinitivus futuri activi

)

hortatum, -u

- aby zachęcać (

supinum

)

hortandi, -o, -um

- zachęcanie (

gerundium

)

Jednak

gerundivum

(imiesłów bierny czasu przyszłego) ma znaczenie bierne:

hortandus

- ten który ma być

zachęcony. Imiesłowy bierne czasu przeszłego dokonanego (PPP) niektórych czasowników deponencyjnych mogą
mieć zarówno znaczenie czynne, jak i bierne.

Formy osobowe i bezosobowe (Verba finita et infinita)

Czasowniki dzielą się na dwie klasy:



formy osobowe (verba finita)



formy bezosobowe (verba infinita):

bezokolicznik (Infinitivus)

- posiada czas i stronę

imiesłów (Participium)

- cechy czasownika i przymiotnika

rzeczownik odczasownikowy (Gerundium)

przymiotnik odczasownikowy (Gerundivum)

celownik odczasownikowy (Supinum)

Formy osobowe czasownika tworzy się przez dodanie do odpowiedniego tematu (teraźniejszego lub przeszłego
dokonanego) właściwej cząstki charakterystycznej dla czasu oraz końcówki osobowej. Końcówki osobowe są
takie same dla trybu oznajmującego (z wyjątkiem czasu Perfectum) i warunkowego.

L. Os. Czynna Bierna

Poj. 1. -o, -m

-or, -r

2. -s

-ris

3. -t

-tur

Mn. 1. -mus

-mur

2. -tis

-mini

3. -nt

-ntur

Kiedy temat kończy się na spółgłoskę lub -u, pomiędzy tematem a końcówką wstawiane są samogłoski łączące
(zawsze krótkie):

-e- przed –r

leg|e|re

- czytać

-i- przed –m, –s, –t

leg|i|mus

- czytamy,

leg|i|s

- czytasz,

leg|i|t

- czyta

-u- przed –nt

leg|u|nt

- czytają,

leg|u|ntur

- są czytani, są czytane

BEZOKOLICZNIK - INFINITIVUS

Bezokolicznik - Infinitivus

Bezokolicznik jest bezosobową formą

czasownika

. Bezokolicznik w łacinie, inaczej niż w języku polskim, posiada

czas oraz stronę. Łaciński czasownik posiada zatem zwykle sześć bezokoliczników:

1. czasu teraźniejszego strony czynnej -

Infinitivus praesentis activi

2. czasu teraźniejszego strony biernej -

Infinitivus praesentis passivi

3. czasu przeszłego dokonanego strony czynnej -

Infinitivus perfecti activi

4. czasu przeszłego dokonanego strony biernej -

Infinitivus perfecti passivi

5. czasu przyszłego strony czynnej -

Infinitivus futuri activi

6. czasu przyszłego strony biernej -

Infinitivus futuri passivi

Bezokolicznik czasu teraźniejszego strony czynnej (

Infinitivus praesentis activi

) jest 1.

formą

podstawową

czasownika podawaną w słowniku. Pozostałe bezokoliczniki tworzy się przy pomocy innych form

podanych w słowniku oraz

imiesłowu

PFA. Dla przypomnienia:

Kon. Formy podstawowe

Znaczenie

amo, amare, amavi, amatum

kochać

video, videre, vidi, visum

widzieć

III

pono, ponere, posui, positum

kłaść

audio, audire, audivi, auditum

słyszeć

L. Os. Indicativus perfecti

Poj. 1. -i

2. -isti

3. -it

Mn. 1. -imus

2. -istis

3. -erunt

Schemat tworzenia bezokoliczników przedstawia się następująco:

Activi

Passivi

Praesentis 1. forma podstawowa

amare

- kochać

videre

- widzieć

ponere

- kłaść

audire

- słuchać

temat 1. formy podstawowej +

-(r)i

amari

- być kochanym

videri

- być widzianym

poni

- być kładzionym

audiri

- być słuchanym

Perfecti

3. forma podstawowa +

-isse

amavisse

- pokochać

vidisse

- zobaczyć

posuisse

- położyć

audivisse

- wysłuchać

4. forma podstawowa +

esse

amatus/a/um esse

- zostać pokochanym

visus/a/um esse

- zostać zobaczonym

positus/a/um esse

- zostać położonym

auditus/a/um esse

- zostać wysłuchanym

Futuri

PFA +

esse

amaturus/a/um esse

- że będę kochał

visurus/a/um esse

- że zobaczę

positurus/a/um esse

- że będę kładł

auditurus/a/um esse

- że wysłucham

4. forma podstawowa +

iri

amatum iri

- że zostanę pokochany

visum iri

- że zostanę zobaczony

positum iri

- że zostanę położony

auditum iri

- że zostanę wysłuchany

Bezokoliczniki można także tłumaczyć jako zdanie podrzędne dopełnieniowe, np.

videre

- że widzę,

videri

- że

jestem widziany,

vidisse

- że zobaczyłem, itd. Ponieważ łacińskie bezokoliczniki nie posiadają aspektu, należy

pamiętać, że w zależności od kontekstu można tłumaczyć (tam, gdzie to możliwe) np.

vidisse

- że zobaczyłem,

że widziałem;

visurus esse

- że zobaczę, że będę widział.

Jednym z podstawowych zastosowań bezokoliczników jest mowa zależna

IMIESŁÓW - PARTICIPIUM

Imiesłów (Participium) jest osobową formą

czasownika

. W łacinie istnieją cztery imiesłowy:



czynny czasu teraźniejszego (Participium praesentis activi, PPA) -

amans, amantis

(kochając, kochający,

kochająca, kochające)



bierny czasu przeszłego dokonanego (Participium perfecti passivi, PPP) -

amatus, amata,

matum

(kochany, kochana, kochane)



czynny czasu przyszłego (Participium futuri activi, PFA) -

amaturus, amatura, amaturum

(mający,

mająca, mające kochać)



bierny czasu przyszłego (Participium futuri passivi, PFP =

gerundivum

) -

amandus, amanda,

amandum

(godny, godna, godne kochania)

Imiesłowy odmieniają się podobnie jak

przymiotniki

Imiesłów czynny czasu teraźniejszego (Participium praesentis activi, PPA)

Imiesłów ten tworzy się w następujący sposób:



dla czasowników I i II koniugacji: temat teraźniejszy + -ns, -ntis



dla czasowników III i IV koniugacji: temat teraźniejszy + -ens, -entis

amans, amantis

- kochając, kochający/a/e

II:

monens, monentis

- przypominając, przypominający/a/e

III:

legens, legentis

- czytając, czytający/a/e

IV:

audiens, audientis

- słuchając, słuchający/a/e

Imiesłowy czasu teraźniejszego odmieniają się podobnie, jak

przymiotniki trzeciej deklinacji

ze wspólną formą

dla wszystkich trzech rodzajów:

Przyp.

L. pojedyncza

L. mnoga

m, f

Nom.

amans

amantes

amantia

Gen.

amantis

amantium amantium

Dat.

amanti

amantibus amantibus

Acc.

amantem

amans

amantes

amantia

Abl.

amanti (-e) amanti (-e) amantibus amantibus

Imiesłów czynny czasu przyszłego (Participium futuri activi, PFA)

Imiesłów ten tworzy się w następujący sposób: temat participum + -urus, -ura, -urum.

amaturus, amatura, amaturum

- mający/a/e kochać

II:

moniturus, monitura, moniturum

- mający/a/e przypominać

III:

lecturus, lectura, lecturum

- mający/a/e czytać

IV:

auditurus, auditura, auditurum

- mający słuchać

Imiesłowy czasu przyszłego odmieniają się podobnie, jak

przymiotniki pierwszej i drugiej deklinacji

Imiesłów bierny czasu przyszłego (Participium futuri passivi, PFP)

Imiesłów ten (zwany również

gerundivum

) tworzy się w następujący sposób:



dla czasowników I i II koniugacji: temat teraźniejszy + -ndus, -nda, -ndum



dla czasowników III i IV koniugacji: temat teraźnijszy + -endus, -enda, -endum

amandus, amanda, amandum

- mający/a/e być kochanym/ą

II:

monendus, monenda, monendum

- mający/a/e być przypominanym

III:

legendus, legenda, legendum

- mający/a/e być czytanym

IV:

audiendus, audienda, audiendum

- mający/a/e być słuchanym

Imiesłów bierny czasu przeszłego dokonanego (Participium perfecti passivi, PPP)

Imiesłów ten tworzy sam temat participium (z odpowiednimi końcówkami przymiotnikowymi -us, -a, -um):

amatus, amata, amatum

- kochany/a/e

II:

monitus, monita, monitum

- przypominany/a/e

III:

lectus, lecta, lectum

- czytany/a/e

IV:

auditus, audita, auditum

- słuchany/a/e

Imiesłowy czasu przeszłego dokonanego odmieniają się podobnie, jak

przymiotniki pierwszej i drugiej deklinacji

Stosowanie imiesłowów

Przykład:

Caesar captam urbem incendit.

- Cezar spalił zajęte (PPP) miasto.

Przetłumaczone zdanie nie określa jednoznacznie, czy miasto zostało zajęte przez Cezara - wiadomo tylko, że to
on je spalił. Jednak Rzymianin przyjąłby (w przypadku braku sprzecznych sugestii), że to Cezar był wykonawcą
obu czynności, ponieważ to on jest podmiotem zdania - jest to konstrukcja w pewnym sensie idiomatyczna.
Należy także zauważyć, że imiesłów

captam

jest imiesłowem czasu przeszłego dokonanego, ponieważ zajęcie

miasta poprzedza pożar.

Czas imiesłowu nie zależy od czasu chronologicznego wyrażanej przez niego czynności, ale od tego, czy
wystąpiła ona przed, w trakcie, czy też po czynności wyrażanej przez czasownik w formie osobowej.

Ponieważ imiesłowy funkcjonują jak przymiotniki, muszą być zgodne z określanym rzeczownikiem:

Oppugnaturus urbem Caesar militibus novos gladios dedit.

- Mający zaatakować (PFA) miasto Cezar dał

żołnierzom nowe miecze.

Plato scribens clamorem audivit.

- Piszący (PPA) Platon usłyszał krzyk.

Podobnie, jak w innych językach, w łacinie imiesłów może pełnić funkcję rzeczownika:

Caesar captos interfecit.

- Cezar zabił schwytanych (= jeńców).

Ea vidit amantem.

- Ona zobaczyła ukochanego (= kochanka).

Imiesłów może także pełnić funkcję rzeczownika abstrakcyjnego. Po polsku mówimy zajęcie miasta, spalenie
Kapitolu, zamordowanie Cezara. W łacinie takie konstrukcje występują bardzo rzadko, a zamiast nich używa się
konkretnego rzeczownika, określanego imiesłowem wyrażającym pojęcie abstrakcyjne:

urbs capta

Capitolium

incensum

Caesar occisus

. Wydaje się, że te wyrażenia powinny oznaczać zajęte miasto, spalony Kapitol, zabity

Cezar - w rzeczywistości mogą oznaczać obie te rzeczy, ale zawsze o znaczeniu rozstrzygnie kontekst:

Caesar occisus humum cecidit.

- Zamordowany Cezar upadł na ziemię.

Caesar occisus cives terruit.

- Zamordowanie Cezara przeraziło obywateli.

Gerundium (rzeczownik odczasownikowy)

Gerundium jest rzeczownikiem odczasownikowym (odsłownym), który funkcjonuje również w języku polskim,
np.

audire

- słuchanie. Wyraża czynność ogólną lub niezakończoną. Gerundium jest rzeczownikiem rodzaju

nijakiego (por. pol. słuchanie - r. nijaki) i nie posiada liczby mnogiej. Dopełnienie znajduje się w tym samym
przypadku, którym rządzi czasownik, od którego pochodzi gerundium.

Gerundium tworzy się przez dodanie do tematu teraźniejszego

czasownika

przyrostka

-(e)nd-

oraz końcówek

przypadków

II deklinacji

(spójka

występuje w III i IV koniugacji). W mianowniku równe jest bezokolicznikowi

czasu teraźniejszego strony czynnej (dla

verba deponentia

- biernej). W bierniku występuje zawsze

przyimkiem

, np.

ad audiendum

- do słuchania.

Przyp. I kon.

II kon.

III kon.

IV kon.

Nom. amare

videre

legere

audire

Gen.

amandi

vivendi

legendi

audiendi

Dat.

amando

vivendo

legendo

audiendo

Acc.

ad amandum ad vivendum ad legendum ad audiendum

Abl.

amando

vivendo

legendo

audiendo

Przykłady:

ars amandi (Gen.)

- sztuka kochania

modus vivendi (Gen.)

- sposób życia

vir dicendi (Gen.) peritus

- mąż doświadczony w mówieniu

difficultas navigandi (Gen.)

- trudność w żeglowaniu

Errare (Nom. = Inf.) humanum est.

- Błądzenie jest rzeczą ludzką.

Ad bene vivendum (Acc.) breve tempus satis est longum.

- Do dobrego życia czas krótki jest wystarczająco długi.

Lex est recta ratio in iubendo (Abl.) et vetando (Abl.).

- Prawo jest słusznym środkiem nakazywania i

zakazywania.

Unus homo nobis cunctando (Abl.) restituit rem.

- Jeden człowiek przywrócił nam szczęście (dosł. rzecz)

zwlekaniem.

Gerundivum (przymiotnik odczasownikowy)

Gerundivum jest

imiesłowem

biernym czasu przyszłego (

PFP, participium futuri passivi

), zwanym

również

przymiotnikiem

odczasownikowym.

Gerundivum

tworzy

się

przez

dodanie

tematu

teraźniejszego

czasownika

przyrostka

-(e)nd-

oraz końcowek przymiotnikowych. Gerundivum odmienia się jak

odpowiedni przymiotnik.

Gerundivum może mieć jedno z trzech znaczeń:

1. Przydawka mówiąca czego dana osoba lub rzecz jest godna (w Nom.):

mulier amanda

- kobieta godna kochania (która powinna być kochana)

vir laudandus

- mąż godny wychwalania (który powinien być wychwalany)

nomen nominandum

- (skrót: NN) imię godne nazwania (które powinno być nazwane)

res metuendae

- rzeczy godne obawiania (rzeczy straszliwe)

2. Imiesłów bierny czasu teraźniejszego lub przyszłego (w przypadkach z wyjątkiem Nom.) mówiący co

dzieje lub będzie się działo z daną osobą lub rzeczą:

Haec arma ad bellum gerendum (Acc.) utilia sunt.

Taka broń jest przydatna do prowadzenia wojny. (dosł. wojny która będzie prowadzona)

Caesar pontem in Arari faciendum (Acc.) curavit.

Cezar zarządził wybudowanie mostu na rzece Arar. (dosł. mostu który będzie budowany)

Dant eum Vestae educandum (Acc.).

Oddają go Weście do wychowania. (dosł. tego który będzie wychowany)

regendae (Gen.) rei publicae scientissimus

najbardziej rozeznany w rządzeniu państwem. (dosł. w rządzonym państwie)

cupiditas belli gerendi (Gen.)

pragnienie prowadzenia wojny. (dosł. wojny która będzie prowadzona)

Mons pecori bonus alendo (Dat.) erat.

Góra była dobra do pasienia trzody. (dosł. do pasionej trzody)

Diem praestituit operi faciendo (Dat.)

Ustalił dzień do wykonania pracy. (dosł. do pracy która będzie wykonana)

Loquendi elegantia augetur legendis (Abl.) poetis.

Elegancję mówienia zwiększa czytanie poetów. (dosł. czytani poeci)

PRZYMIOTNIK - ADIECTIVUM

Przymiotnik (

Adiectivum

) zawsze opisuje

rzeczownik

, z którym zgadza się pod względem przypadku, liczby i

rodzaju. Warto o tym pamiętać, ponieważ w łacinie przymiotnik niekoniecznie występuje obok rzeczownika,
który określa. Przymiotnik odmienia się według określonej

deklinacji

; może się także

stopniować

Łaciński przymiotnik może posiadać jedno, dwa lub trzy zakończenia rodzajowe. Jedno zakończenie (

-s

lub

-x

)

oznacza, że mianownik l. poj. jest jednakowy dla rodzaju męskiego, żeńskiego i nijakiego. Te przymiotniki
należą do

przymiotników III deklinacji

. Słownik podaje ich mianownik i dopełniacz l. poj. (jego końcówkę):

felix, -icis

- szczęśliwy, szczęśliwa, szczęśliwe

ingens, -entis

- ogromny, ogromna, ogromne

sapiens, -entis

- mądry, mądra, mądre

Dwa zakończenia rodzajowe (

-is, -e

) oznaczają, że mianownik l. poj. rodzaju męskiego i żeńskiego jest

jednakowy i kończy się na

-is

, a nijakiego na

-e

. Te przymiotniki również należą do

przymiotników III deklinacji

Słownik podaje oba zakończenia (końcówkę drugiego zakończenia) lub liczbę 2:

fortis, 2

- silny (

fortis

- silny, silna;

forte

- silne)

militaris, -e

- wojskowy (

militaris

- wojskowy, wojskowa;

militare

- wojskowe)

nobilis, -e

- szlachetny (

nobilis

- szlachetny, szlachetna;

nobile

- szlachetne)

Występują dwa typy trzech zakończeń rodzajowych:



-us/-er, -a, -um

- są to

przymiotniki I i II deklinacji

. Słownik podaje wszystkie trzy zakończenia (ich

końcówki) lub liczbę 3:

bonus, 3

- dobry, dobra, dobre

liber, -era, -erum

- wolny, wolna, wolne

pulcher, -chra, -chrum

- piękny, piękna, piękne



-er, - is, -e

- należą do

przymiotników III deklinacji

. Słownik podaje wszystkie trzy zakończenia (ich

końcówki):

acer, acris, acre

- ostry, ostra, ostre

celeber, -bris, -e

- wolny, wolna, wolne

volucer, -cris, -cre

- latający, latająca, latające

Przymiotniki I i II deklinacji

Są to przymiotniki o trzech zakończeniach rodzajowych:

-us/-er, -a, -um

. Formy męskie i nijakie (

-us/-er, -um

)

odmieniają się według

drugiej deklinacji

, a formy żeńskie (

-a

) - według

pierwszej deklinacji

. Przymiotniki

zakończone na

-er

są dwojakiego typu: jeśli samogłoska "e" należy do tematu, występuje we wszystkich

przypadkach, w przeciwnym razie pozostaje tylko w mianowniku i wołaczu liczby pojedynczej.

Wyjątki: przymiotniki zakończone na

-fer

-ger

zachowują samogłoskę "e" we wszystkich formach:

armiger,

armigera, armigerum

- noszący/a/e broń,

signifer, signifera, signiferum

- noszący/a/e sztandar.

Przymiotnik

dexter, dextra, dextrum

- prawy/a/e posiada dodatkowe formy z "e":

dexter, dextera, dexterum

Przymiotnik

satur, satura, saturum

- nasycony/a/e utracił końcówkę

-us

w mianowniku l. poj. rodzaju męskiego.

Przymiotniki III deklinacji

Przymiotniki III deklinacji mogą mieć jedno, dwa lub trzy zakończenia rodzajowe:



-s (-x)

wspólne dla wszystkich trzech rodzajów



-is, -e

wspólne dla rodz. męskiego i żeńskiego, osobne dla nijakiego



-er, -is, -e

osobne dla każdego rodzaju

Przymiotniki III deklinacji odmieniają się według

typu samogłoskowego

trzeciej deklinacji.

Singularis

Pluralis

Nom.

felix

felix felices

felices

felicia

Gen.

felicis felicis felicis felicium felicium felicium

Dat.

felici

felici felici felicibus felicibus felicibus

Acc.

felicem felicem felix felices

felices

felicia

Abl.

felici

felici felici felicibus felicibus felicibus

Voc.

felix

felix felices

felices

felicia

Nom.

fortis

fortis forte

fortes

fortia

Gen.

fortis

fortis fortis fortium fortium fortium

Dat.

forti

forti fortibus fortibus fortibus

Acc.Abl. forti

forti

forti fortibus fortibus fortibus

Voc.

fortis

fortis forte

fortes

fortia

Nom.

acer

acris

acre

acres

acria

Gen.

acris

acris acrium acrium acrium

Dat.

acri

acri acribus acribus acribus

Acc.

acrem acrem acre

acres

acria

Abl.

acri

acri acribus acribus acribus

Voc.

acer

acris

acre

acres

acria

Stopniowanie

Większość przymiotników podlega stopniowaniu. Podobnie, jak innych językach, w łacinie wyróżnia się trzy
stopnie:



stopień równy (

Gradus positivus

)



stopień wyższy (

Gradus comparativus

)



stopień najwyższy (

Gradus superlativus

)

Stopień równy (

Gradus positivus

) wyraża fakt posiadania danej cechy przez obiekt lub osobę, bez porównywania

do innych obiektów lub osób (np. szybki, miły). Stopień równy reprezentuje podstawowa forma przymiotnika
podawana w słownikach.

acer, acris, acre

- ostry, ostra, ostre

facilis, -e

- łatwy/a, łatwe

felix, -icis

- szczęśliwy/a/e

Przymiotniki w stopniu równym odmieniają się tak, jak to opisano powyżej (przymiotniki I i II deklinacji oraz
przymiotniki III deklinacji).

Stopień wyższy (

Gradus comparativus

) wyraża posiadanie większego natężenia cechy w porównaniu z innymi

obiektami (np. szybszy, milszy). Tworzy się go przez dodanie przyrostka

–ior

do tematu form męskich i żeńskich

oraz

-ius

do tematu form nijakich. Temat znajduje się odrzucając końcówkę

-i

lub

-is

w dopełniaczu l. poj.

rodzaju męskiego.

Stopień równy

Temat

Stopień wyższy

m, f

acer, -is, -e

ostry/a/e

acr-

acrior

ostrzejszy/a

acrius

ostrzejsze

facilis, -e

łatwy/a/e

facil-

facilior

łatwiejszy/a

facilius

łatwiejsze

felix, -icis

szczęśliwy/a/e

felic-

felicior

szczęśliwszy/a

felicius

szczęśliwsze

Przymiotniki w stopniu wyższym odmieniają się według

typu spółgłoskowego

trzeciej deklinacji.

Stopień najwyższy (

Gradus superlativus

) wyraża posiadanie największego natężenia cechy w porównaniu z innymi

obiektami (np. najszybszy, najmilszy). Stopień najwyższy tworzy się w następujący sposób:



przymiotniki zakończone na

-er

: zamiana

-er

-errimus, -a, -um

Stopień równy

Stopień najwyższy

acer, acris, acre

ostry/a/e

acerrimus, -a, -um

najostrzejszy/a/e

celer, celeris, celere

szybki/a/e

celerrimus, -a, -um

najszybszy



kilka przymiotników zakończonych na

-ilis

: zamiana

-ilis

-illimus, -a, -um

Stopień równy

Stopień najwyższy

facilis, -e

łatwy/a/e

facillimus, -a, -um

najłatwiejszy/a/e

difficilis, -e

trudny/a/e

difficillimus, -a, -um

najtrudniejszy/a/e

similis, -e

podobny/a/e

simillimus, -a, -um

najb. podobny/a/e

dissimilis, -e

niepodobny/a/e

dissimillimus, -a, -um

najb. niepodobny/a/e

gracilis, -e

smukły/a/e

gracillimus, -a, -um

najsmuklejszy/a/e

humilis, -e

niski/a/e

humillimus, -a, -um

najniższy/a/e



pozostałe przymiotniki: dodanie do tematu

-issimus, -a, -um

Stopień równy

Stopień najwyższy

felix, -icis

szczęśliwy/a/e

felicissimus, -a, -um

najszczęśliwszy/a/e

utilis, -e

użyteczny/a/e

utilissimus, -a, -um

najb. użyteczny

Przymiotniki w stopniu najwyższym odmieniają się jak przymiotniki I i II deklinacji.

Wyjątki w odmianie



Przymiotniki odmieniające się jak rzeczowniki

III deklinacji

vetus, -eris

stary, -a, -e

dives, -itis

bogaty, -a, -e

compos, -otis

rządzący, -a, -e

particeps, -cipis

uczestniczący, -a, -e

pauper, -eris

ubogi, -a, -e

princeps, -ipis

pierwszy, -a, -e

sospes, -itis

zachowany, -a, -e

superstes, -stitis

ocalały, -a, -e



W liczbie pojedynczej

plus

(więcej) jest

rzeczownikiem

rodzaju nijakiego, ale w liczbie mnogiej jest

przymiotnikiem wszystkich rodzajów. W żadnej liczbie nie posiada wołacza.

Wyjątki w stopniowaniu



Przymiotniki zakończone na

-dicus

-ficus

-volus

tworzą stopień wyższy przez zamianę końcówek

-us/-a,

-um

-entior, -entius

, zaś stopień najwyższy - przez zamianę tych końcówek na

-entissimus, -a, -um

Stopień równy

Stopień wyższy

Stopień najwyższy

maledicus, -a, -um

złośliwy, -a, -e

maledicentior, -ius

złośliwszy/a, -e

maledicentissimus, -a, -um

najzłośliwszy, -a, -e

magnificus, -a, -um

wspaniały, -a, -e

magnificentior, -ius

wspanialszy/a, -e

magnificentissimus, -a, -um

najwspanialszy, -a, -e

benevolus, -a, -um

życzliwy, -a, -e

benevolentior, -ius

życzliwszy/a, -e

benevolentissimus, -a, -um

najżyczliwszy, -a, -e



Przymiotniki zakończone na

-eus

-ius

-uus

(ale nie

-quus

) stopniują się opisowo za pomocą

modyfikatorów

magis

- bardziej i

maxime

- najbardziej:

Stopień równy

Stopień wyższy

Stopień najwyższy

arduus, -a, -um

stromy, -

a, -e

magis arduus, -a, -um

bardziej

stromy, -a, -e

maxime arduus, -a, -um

najbardziej

stromy, -a, -e

idoneus, -a, -
um

stosowny, -a, -e

magis idoneus, -a, um

bardziej

stosowny, -a, -e

maxime idoneus, -a, -um

najbardziej

stosowny, -a, -e

dubius, -a, -
um

wątpliwy, -a, -e

magis dubius, -a, -um

bardziej

wątpliwy, -a, -e

maxime dubius, -a, -um

najbardziej

wątpliwy, -a, -e



Przymiotniki stopniujące się nieregularnie:

Stopień równy

Stopień wyższy

Stopień najwyższy

bonus, -a, -um

dobry, -a, -e

melior, melius

optimus, -a, -um

malus, -a, -um

zły, -a, -e

peior, peius

pessimus, -a, -um

magnus, -a, -um

wielki, -a, -e

maior, maius

maximus, -a, -um

parvus, -a, -um

mały, -a, -e

minor, minus

minimus, -a, -um

multus, -a, -um

liczny, -a, -e

plus, plus

plurimus, -a, -um

frugi

uczciwy, -a, -e

frugalior, frugalius frugalissimus, -a, -um

nequam

nikczemny, -a, -e

nequior, nequius

nequissimus, -a, -um



Przymiotniki nieposiadające stopnia najwyższego:

Stopień równy Stopień wyższy Stopień najwyższy

iuvenis, -is

młody/a, -e

iunior, -ius

młodszy/a, -e

minimus natu

najmłodszy

senex, senis

stary/a, -e

senior, -ius

starszy/a, -e

maximus natu

najstarszy

PRZYSŁO WEK - ADVERBIUM

Przysłówek (

Adverbium

) jest nieodmienną

częścią mowy

. Niektóre przysłówki podlegają stopniowaniu.

Przysłówki dzielą się na przysłówki podstawowe i pochodne. Specjalną grupę przysłówków pochodnych tworzą
przysłówki skorelowane (

Adverbia correlativa

), pochodzące od zaimków.

Przysłówki podstawowe

Przysłówki podstawowe to krótkie słowa, które opisują czas, miejsce lub sposób. Przysłówki podstawowe nie
stopniują się.

Przysłówki pochodne

Przysłówki pochodne pochodzą głównie od

przymiotników

i powstają przez dodanie przyrostka do tematu

przymiotnika:

Przymiotnik

Temat Przyrostek

Przysłówek

citus, 3

- szybki/a/e

cit-

-o

cito

- szybko

longus, 3

- długi/a/e

long-

-e

longe

- długo

prudens, -tis

- roztropny/a/e

prudent-

-er

prudenter

- roztropnie

gravis, grave

- ciężki/a/e

grav-

-iter

graviter

- ciężko

Przysłówki pochodne stopniują się. Stopień wyższy tworzy się przez dodanie przyrostka

-ius

, zaś stopień

najwyższy przez dodanie przyrostka

-issime

do tematu:

Przysłówek Temat Stopień wyższy Stopień najwyższy

longe

long-

longius

longissime

cito

cit-

citius

citissime

graviter

grav-

gravius

gravissime

prudenter prudent-

prudentius

prudentissime