Prawno-społeczny system

proﬁlaktyki uzależnień

Wstęp
1. Etiologia, epidemiologia oraz psychologiczne, społeczne i ekonomiczne skutki uzależnień

1.1. Etiologia
1.2. Epidemiologia zjawiska
1.3. Skutki uzależnień

2. Rozpoznawanie oznak uzależnienia oraz identyﬁkowanie czynników ryzyka jako wstęp do podejmowa-

nia działań proﬁlaktycznych

2.1. Grupy wysokiego ryzyka — identyﬁkacja czynników ryzyka

3. Zapobieganie uzależnieniom oraz stosowane strategie

3.1. Pojęcie proﬁlaktyki uzależnień
3.2. Proﬁlaktyka pierwszo-, drugo- i trzeciorzędowa
3.3. Strategie proﬁlaktyczne

4. Zasady konstruowania współczesnych programów proﬁlaktyki uzależnień

4.1. Konstruowanie programów proﬁlaktycznych

4.1.1. Działania poprzedzające konstruowanie programów
4.1.2. Etapy opracowania programu proﬁlaktycznego

5. Prawne aspekty przeciwdziałania i proﬁlaktyki uzależnień

5.1. Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi

Słownik
Bibliograﬁa

Wstęp

Opracowanie skutecznego i nowoczesnego programu oddziaływania terapeutycz-
nego wymaga znajomości pewnych ogólnych tendencji w tym zakresie, które są
wynikiem analizy przyczyn braku skuteczności wielu dotychczasowych działań.
Współczesne programy proﬁlaktyczne odchodzą od modelu skoncentrowanego na
przekazywaniu wiedzy na temat zgubnych skutków nałogów na rzecz strategii ma-
jących na celu wyposażenie uczestników w konkretne umiejętności oraz promocję
zdrowego stylu życia. Również forma zajęć uległa zmianie, rzadko są to wykła-
dy czy pogadanki, a coraz częściej urozmaicone warsztaty z elementami treningu.
Dużą uwagę przykłada się też do atrakcyjności zajęć, podczas których stosuje się
psychodramę, aktywności artystyczne, dyskusje itp.

W module tym zostały przedstawione podstawowe zagadnienia związane ze strate-
giami realizowanymi na różnych poziomach proﬁlaktyki w oparciu o współczesny
model postępowania w tym zakresie. Szczególną uwagę zwrócono na rozpoznawa-
nie oznak uzależnienia i wczesnej identyﬁkacji grup ryzyka oraz regulacje prawne
dotyczące przeciwdziałania i zapobiegania uzależnieniom. Omówiono też szczegó-
łowo zasady i etapy konstruowania programów proﬁlaktycznych.

1. Etiologia, epidemiologia

oraz psychologiczne, społeczne

i ekonomiczne skutki uzależnień

1.1. Etiologia

Obecnie istnieje tendencja do poszukiwania wspólnych źródeł różnych uzależ-
nień, wykazywania podobieństw między nimi oraz tworzenia teorii wyjaśniają-
cych wszystkie rodzaje uzależnień. Również klasyczny podział na przyczyny biolo-
giczne, psychiczne i społeczne uległ zatarciu. Dominują teorie wskazujące na wielo-
czynnikowe uwarunkowania uzależnień. Przykładem takiego podejścia jest stano-
wisko Zygfryda Juczyńskiego, który proponuje rozpatrywać uwarunkowania uza-
leżnień w ramach oddziaływań trzech zasadniczych elementów:

człowiek, narkotyk,

środowisko

. Zdaniem autora wszystkie trzy elementy są istotne i połączone ze sobą,

ale zasadnicza rola przypada człowiekowi — jego cechom osobowości, potrzebom
i oczekiwaniom, jakie są zaspokajane poprzez używanie określonego środka. Do-
minująca rola człowieka wyjaśnia, dlaczego tylko pewien odsetek osób zażywają-
cych daną substancję (np. alkohol) się od niej uzależnia. Istnieją ludzie, których
pewne cechy natury psychologiczno-emocjonalnej bardziej predysponują do zaży-
wania substancji psychoaktywnych i czynią ich podatnymi na uzależnienie. Cech
tych jednak nie można uznać za jedyny czynnik, trzeba uwzględnić dwa pozostałe
elementy modelu, czyli środowisko i narkotyk. Substancja psychoaktywna wywo-
łuje zmiany sposobu myślenia, postrzegania, emocji, które nie są wynikiem jedy-
nie jej właściwości chemicznych, ale zależą od cech i oczekiwań jednostki. Ta sama
substancja może wywoływać u poszczególnych ludzi skrajnie różne objawy — od
pobudzenia do apatii, a nawet u tej samej osoby odmienne stany w zależności od
okoliczności. To, czy człowiek się uzależni, zależy od oczekiwań i potrzeb zwią-
zanych z przyjmowaniem substancji. Właściwości człowieka nie da się natomiast
oddzielić od środowiska, z jakim jest powiązany i w którym funkcjonuje. O zaży-
waniu środka i późniejszym uzależnieniu od niego mogą decydować

obciążenia i ne-

gatywne czynniki tkwiące w środowisku

, takie jak patologie rodziny, presja grupy ró-

wieśniczej, subkultury, rozpad więzi społecznych, konﬂikty pokoleń. Wobec tego
wyjaśnienie zjawiska uzależnień czy też poznanie przyczyn uzależnienia się kon-
kretnej osoby wymaga analizy z uwzględnieniem indywidualnych predyspozycji
psychologicznych uzależnionego, środowiska, w jakim funkcjonuje, oraz właściwo-
ści substancji, której nadużywa (Juczyński, 2002).

Trzeba sobie zdawać sprawę, że nie da się jednoznacznie rozdzielić poszczególnych
przyczyn uzależnień oraz że stanowią one skomplikowany układ wzajemnych po-
wiązań i przenikających się wpływów.

W najczęściej stosowanym w literaturze przedmiotu podziale źródeł uzależnień
wyróżnia się:
1.

Przyczyny biopsychiczne

— związane z cechami układu nerwowego, jego labil-

nością, pobudliwością, niską odpornością na stres, uszkodzeniami i mikrousz-
kodzeniami mózgu, chorobami somatycznymi i związanymi z nimi silnymi bó-
lami, bezsennością, zmęczeniem, trudnościami emocjonalnymi, zaburzeniami

rozwoju osobowości, niedojrzałością, poczuciem odrzucenia, doświadczeniem
częstych porażek życiowych. W ostatnich latach ponownie dużą wagę przywią-
zuje się do czynników genetycznych. Szacuje się np., że w przypadku alkoholi-
zmu udział genów w etiologii uzależnienia wynosi 40–60%, o czym świadczy
m.in., fakt, że około 80% hospitalizowanych alkoholików ma wśród krewnych
pierwszego stopnia osoby z poważnym problemem alkoholowym. W wypadku
gdy jedno z męskich bliźniąt jednojajowych jest alkoholikiem, u drugiego ryzyko
uzależnienia się jest cztero-, pięciokrotnie wyższe. U dzieci alkoholików odda-
nych do adopcji ryzyko uzależnienia się jest od dwa i pół do czterech razy wyższe
niż u dzieci pochodzących z rodzin, w których nie występował problem alkoho-
lowy. Dane te pochodzą z tzw. genetyki epidemiologicznej i są znane od dawna,
obecnie duże nadzieje w wyjaśnianiu przyczyn uzależnień wiąże się z rozwojem
genetyki molekularnej. Dobrze udokumentowane są już badania łączące alko-
holizm z uwarunkowaną genetycznie aktywnością enzymów metabolizujących
alkohol. Osoby z mniejszą aktywnością tych enzymów źle znoszą upojenie alko-
holowe z powodu zatrucia aldehydem octowym. Złe samopoczucie po spożyciu
alkoholu powoduje, że osoby te unikają go, a tym samym rzadziej się uzależniają.
Badania nad genotypem człowieka dostarczają wielu faktów i hipotez dotyczą-
cych genetycznego uwarunkowania alkoholizmu i innych uzależnień. Znaczna
część z nich wiąże uzależnienia z genami warunkującymi aktywność neuroprze-
kaźników głównie układu dopaminergicznego (Nowak, Wysocka, 2001; Habrat
i in., 2002).

Przyczyny psychospołeczne

— związane są z brakiem zaspokojenia potrzeb psy-

chicznych lub trudnościami w ich zaspokajaniu na skutek wadliwego oddziały-
wania szeroko rozumianego środowiska wychowawczego. Należy tu wymienić
przyczyny tkwiące w rodzinie (konﬂikty i nieporozumienia rodzinne, błędy wy-
chowawcze rodziców, patologie w rodzinie), mające swe źródło w środowisku
szkolnym (np. niepowodzenia w nauce, błędne metody wychowawcze nauczycie-
li, trudności w realizowaniu obowiązku szkolnego), w grupie rówieśniczej (po-
szukiwanie akceptacji poprzez naśladowanie rówieśników, uleganie namowom
do odurzania się, chęć zaimponowania), w społeczeństwie (brak wystarczającej
wiedzy na temat narkotyków, brak możliwości atrakcyjnego spędzania czasu,
okresy transformacji społeczno-ekonomicznych, bunt przeciwko rzeczywisto-
ści społecznej). Niezaspokojenie potrzeby aﬁliacji, akceptacji, bezpieczeństwa,
identyﬁkacji itp. prowadzi do niepowodzeń życiowych w sferach związanych
z nauką i pracą. Ta niekorzystna sytuacja skłania do sięgnięcia po narkotyki
w celu ucieczki od codziennych zmartwień i trudów życia w świat iluzji, odprę-
żenia i zadowolenia (Nowak, Wysocka, 2001; Szpringer i in., 2005).

Przyczyny kulturowe

— to panujący w danej kulturze stosunek do zjawisk naduży-

wania substancji psychoaktywnych (tolerowanie pewnych form ich nadużywa-
nia), moda na określone substancje, dostępność, postawy hedonistyczne, brak
celów i perspektyw życiowych, bunt przeciw tradycyjnemu systemowi wartości
i stylowi życia, chęć odniesienia sukcesu. Obecnie obserwuje się, że zażywanie
narkotyków przestało być wynikiem kontestacji i buntu, a stało się modną formą
spędzania wolnego czasu oraz nieodzownym elementem „dobrej zabawy” (Ju-
czyński, 2002; Nowak, Wysocka, 2001; Szpringer i in., 2005).

1.2. Epidemiologia zjawiska

Wiarygodne badania, dotyczące rozpowszechnienia nadużywania substancji psy-
choaktywnych przez dzieci i młodzież, prowadzone są w Polsce dopiero od kilku-
nastu lat. Często są to badania o charakterze lokalnym i regionalnym, wykorzystu-
je się też różne, niedające się porównać techniki.

Badania potwierdzają potoczną opinię, że znaczna część młodzieży nadużywa sub-
stancji psychoaktywnych (każde zażywanie przed 18. rokiem życia jest naduży-
waniem) (Juczyński i in., 2006; Szpringer i in., 2005). Dzieci i młodzież naduży-
wają głównie środków tolerowanych społecznie i legalnych (przynajmniej dla do-
rosłych), np. papierosów i alkoholu. Do spróbowania alkoholu i papierosów przy-
znają się prawie wszyscy 18-latkowie, ok. połowy 18-latków miało kontakt z nar-
kotykami. Nałogowe palenie (ponad 10 papierosów dziennie) dotyczy stosunkowo
niewielkiej grupy uczniów. Niepokojąca jest natomiast skala zjawiska upĳania się
alkoholem i występowania palimpsestów alkoholowych (dotyczy to co trzeciego
ucznia w wieku 12–18 lat), co może świadczyć o poważnym problemie i źle rokuje
na przyszłość (Juczyński i in., 2006; Szpringer i in., 2005).

Badania wskazują, że

obniża się wiek inicjacji alkoholowej

, dzieci i młodzież pĳą co-

raz więcej i coraz częściej, doprowadzając się do stanu upojenia, z palimpsestem
włącznie. Ta sama tendencja wzrostowa dotyczy nadużywania narkotyków, któ-
re są coraz częściej obecne w życiu młodych ludzi oraz coraz łatwiej dostępne (co
piąty uczeń nabywa narkotyki w szkole), a najpopularniejsza jest marihuana i am-
fetamina. Dla podejmowania działań proﬁlaktycznych duże znaczenie ma fakt,
że uczniowie najpierw próbują palenia, następnie alkoholu, dopiero on „toruje
drogę” do narkotyków. Wobec tego programy proﬁlaktyczne powinny być skie-
rowane już do nastolatków między 11. a 12. rokiem życia, którzy dopiero zaczy-
nają eksperymentować z substancjami psychoaktywnymi (Szpringer i in., 2005;
Juczyński i in., 2006).

1.3. Skutki uzależnień

Negatywne konsekwencje związane z nadużywaniem substancji psychoaktywnych
można klasyﬁkować według różnych kryteriów i opisywać z odmiennych perspek-
tyw. Na ogół skutki dzieli się na bezpośrednie, takie jak euforia po zażyciu środka,
„głód” substancji, funkcjonowanie w stanie uzależnienia społecznego, psychiczne-
go i ﬁzycznego, oraz pośrednie będące efektem przewlekłego uzależnienia, takie
jak degeneracja zdrowotna, psychiczna i społeczna.

W literaturze przedmiotu przyjęty jest podział na konsekwencje

ﬁzyczne

psycho-

logiczne

pedagogiczne

społeczne

. (Skutki ﬁzyczne i psychiczne uzależnień zosta-

ły opisane w module pierwszym). Z punktu widzenia proﬁlaktyki duże znaczenie
mają konsekwencje społeczno-ekonomiczne, gdyż świadomość konkretnych, moż-
liwych do obliczenia strat materialnych jest silnym argumentem przemawiającym za
wdrażaniem programów proﬁlaktycznych. Niestety praktyka pokazuje, że łatwiej
jest pozyskać fundusze na kosztowne leczenie uzależnień niż na proﬁlaktykę.

Szkody społeczne

w węższym ujęciu to straty ﬁnansowe związane z utraconymi za-

robkami, trwonieniem oszczędności, kosztami leczenia nałogu, jak i chorób, któ-
re on powoduje (dolegliwości somatycznych, zakażeń np. wirusowym zapaleniem

wątroby, wirusem HIV itp.), koniecznością rehabilitacji uzależnionych i zapew-
nienia pomocy osobom współuzależnionym lub tym, które ucierpiały wskutek
dysfunkcjonalnego postępowania osoby uzależnionej. Szkody te związane są ści-
śle z

konsekwencjami pedagogicznymi

(rozbiciem rodziny, przemocą, trudnościami

w pełnieniu ról i wywiązywaniu się z obowiązków) oraz wiktymizacją (uzależnie-
ni są bardziej narażeni na zachowania przestępcze). W szerszym znaczeniu szkody
społeczne dotyczą uzależnienia rozpatrywanego jako element patologii społecznej
i wiążą się z niską wydajnością pracy, przemocą w rodzinie, nieprzystosowaniem
społecznym, przestępczością (rozbojami, kradzieżami, gwałtami), samobójstwami
oraz ogólną biernością i obojętnością. Jak wskazują statystyki policyjne, znaczna
część wykroczeń i przestępstw popełniana jest pod wpływem alkoholu lub narko-
tyków. Nie można też pominąć kosztów walki z przestępczością zorganizowaną
i osobami trudniącymi się produkcją i dystrybucją substancji psychoaktywnych.
W samym roku 2003 zanotowano w Polsce ponad 47 000 przestępstw naruszają-
cych Ustawę o przeciwdziałaniu narkomanii.

2. Rozpoznawanie oznak uzależnienia

oraz identyﬁkowanie czynników

ryzyka jako wstęp do podejmowania

działań proﬁlaktycznych

Z punktu widzenia proﬁlaktyki uzależnień kluczowe znaczenie ma umiejętność
rozpoznawania objawów wskazujących na eksperymentowanie czy też nadużywa-
nie środków psychoaktywnych. Znacząca jest w tym rola nauczycieli i wychowaw-
ców, gdyż jak uczy doświadczenie, rodzice i inni opiekunowie często bardzo późno
zauważają zmiany w wyglądzie i aktywności osób uzależniających się. W literatu-
rze przedmiotu i różnego rodzaju poradnikach dla rodziców, nauczycieli i wycho-
wawców podawanych jest wiele symptomów wskazujących na odurzanie się mło-
dzieży. Do najczęściej wymienianych zmian w zachowaniu i osobowości należą (Ju-
czyński, 2002):
— izolowanie się od rodziny, unikanie wspólnych posiłków itp., samotne spędza-

nie większości czasu,

— kontakty ze środowiskiem narkomanów w tajemnicy przed rodzicami,
— wrogie nastawienie do rodziców i nauczycieli (wybuchy gniewu i agresji),
— życie własnymi problemami i niedzielenie się swoimi przeżyciami z rodzicami,
— dominacja obniżonego nastroju, lęku i niepokoju, możliwość wystąpienia myśli

samobójczych.

Sygnały ostrzegawcze wskazujące na to, że konkretna osoba nadużywa substancji
psychoaktywnych, Timothy Dimoff i Steve Carper podzielili na pięć grup: zmiana
osobowości, zmiana aktywności i nawyków, kolizja z prawem, zmiana w wyglą-
dzie, używanych „akcesoriów”. Autorzy ci opracowali wykaz ponad 200 objawów
przypisanych do tych kategorii.

Zmiany w osobowości

— nowe rysy osobowości (nagłe uogólnione zmiany, wahania nastroju, drażliwość,

skrytość, lęk, depresja, apatia, zubożenie uczuć),

— brak dojrzałości (potrzeba natychmiastowej gratyﬁkacji, trudności w rozwiązy-

waniu i spostrzeganiu problemów, niedojrzałość emocjonalna i społeczna),

— zmiany w kontaktach z rodziną (konﬂiktowość, wyobcowanie, unikanie kon-

taktu),

— zmiany w kontaktach koleżeńskich (porzucenie dotychczasowych przyjaźni i na-

wiązywanie kontaktów z osobami uzależnionymi),

— brak dążeń (utrata zainteresowania szkołą, sportem, dotychczasowymi zajęcia-

mi, bierność),

— niska samoocena (poczucie niższości, samotności, beznadziejności, krzywdy),
— zaprzeczanie, kłamstwa (negowanie szkodliwości narkotyków, wymĳające od-

powiedzi dotyczące własnego zachowania),

— brak instynktu samozachowawczego (żądza przygody, ryzyka, nieadekwatne

poczucie pewności siebie),

— lęki i paranoja (poczucie krzywdy, zagrożenia),
— agresja i wrogość (skierowane przeciwko innym i sobie, bunt przeciwko nor-

mom, zachowania gwałtowne, zadawanie sobie bólu, próby samobójcze).

Zmiany w aktywności i nawykach

— unikanie przebywania w domu (częste wyjścia z domu „na krótko”, ale też nie-

wracanie na noc, niechęć informowania o sposobie i miejscu spędzania czasu
poza domem),

— zaniedbywanie obowiązków domowych (porzucanie zajęć domowych, niechęć

do uczestniczenia w uroczystościach rodzinnych),

— wygląd pokoju (nieporządek, częste wietrzenie, nawet zimą, używanie odświe-

żaczy powietrza, kadzideł, zamykanie drzwi przed członkami rodziny),

— przyjaźnie i kontakty z ludźmi (nagłe zyskanie popularności, odbieranie telefo-

nów o nietypowych porach, częste krótkie wyjścia z kolegami, unikanie zapra-
szania do domu odwiedzających kolegów),

— zmiana rytmu snu i czuwania oraz nawyków żywieniowych (rozregulowany

rytm dnia i nocy, senność podczas dnia przy wzmożonej aktywności nocą, wy-
raźna utrata lub zwiększenie apetytu),

— kradzieże i skrytki (zabieranie leków z domowej apteczki, przynoszenie rzeczy

niewiadomego pochodzenia, wynoszenie z domu rzeczy na sprzedaż),

— wiara lub kult (zobojętnienie na sprawy wiary, nietypowe zainteresowania kul-

turą np. satanizmem),

— język (używanie sloganu środowiska narkomanów, terminów związanych z nar-

kotykami),

— problemy w szkole (pogorszenie ocen, zaniedbywanie obowiązków szkolnych,

spóźnianie na lekcje, wagary, porzucenie nauki),

— problemy związane z pracą (częste zwolnienia chorobowe, lekceważenie

zwierzchników i regulaminów, konﬂikty w pracy).

Kolizje z prawem

— oskarżenie o przestępstwo (kradzież, włamanie, posiadanie narkotyków, upra-

wianie nierządu),

— przestępstwa połączone z agresją (akty wandalizmu, rozboje, brutalne za-

chowania).

Zmiany stanu ﬁzycznego

— pogorszenie stanu zdrowia (spadek masy ciała, złe samopoczucie i zmęczenie,

dolegliwości bólowe, kaszel, uleganie urazom i wypadkom),

— zaburzenia rozwoju ﬁzycznego (zahamowanie wzrostu, nagły przyrost masy

mięśniowej, nieregularne miesiączkowanie),

— zaburzenia mowy, pamięci i myślenia (niespójność, chaotyczność, słowotok, po-

gorszenie zapamiętywania, zaburzenia toku i treści myślenia),

— oczy (napuchnięte, przekrwione, zwężone lub rozszerzone źrenice, opadające

powieki, stany zapalne, zaburzenia widzenia),

— nos (krwawienie, uczulenia, katar),
— usta (suchość w ustach, zapach substancji psychoaktywnych, takich jak alkohol,

marihuana, rozpuszczalniki),

— skóra (ślady po dożylnych iniekcjach, wypryski, nienaturalna bladość lub ściem-

nienie, swędzenie, pieczenie, ślady po samooparzeniach),

— zaburzenia ruchowe (niepokój ruchowy, nadaktywność lub spowolnienie, zabu-

rzenia równowagi, obniżenie sprawności i precyzji),

— zmiana wyglądu i zaniedbanie higieny (nowe ubrania i fryzury wskazujące na

przynależność do subkultury, niedbały wygląd, mniejsza troska o higienę).

Używanie akcesoriów

Są to przedmioty związane bezpośrednio z zażywaniem substancji psychoaktyw-
nych, takie jak fajki, bibułki, igły, spinki i spinacze (służące do podtrzymania „koń-
cówki skręta” w celu uniknięcia poparzenia palców), zakraplacze do nosa, spreje
oraz odświeżacze do ust, leki. Charakterystyczne jest przechowywanie tych przed-
miotów w trudno dostępnych skrytkach (Dimoff, Carper, 2000).

Należy pamiętać, że opisane wyżej objawy nie są dowodem na przyjmowanie środ-
ków odurzających i mogą być skutkiem innych przyczyn, np. choroby, infekcji, pro-
blemów emocjonalnych, fascynacji subkulturami. Jednak duże nagromadzenie tych
objawów u dziecka powinno skłonić rodziców i wychowawców do sprawdzenia,
czy nie nadużywa ono substancji uzależniających.

Na rynku farmaceutycznym dostępne są testy pozwalające wykryć narkotyki
w moczu. Przystępując do badania, należy pamiętać, że czas występowania sub-
stancji psychoaktywnych w moczu jest różny i wynosi dla amfetaminy: 2–4 dni,
ecstasy: 2–4 dni, konopi: 2–7 dni, gdy są palone przewlekle — do 30 dni, heroiny:
1–2 dni, kokainy: od 12 godzin do 3 dni (Juczyński, 2002).

Konieczne jest też przygotowanie się do badań, trzeba mieć plan działania zarówno
na wypadek, gdy test okaże się pozytywny (wykaże obecność substancji), jak i ne-
gatywny (nie wykaże jej występowania). Wykrycie substancji nie oznacza, że dana
osoba jest w pełni uzależniona od danego środka. Zażywanie substancji nie musi
wynikać z przymusu ﬁzjologicznego i może przyjmować postać:
—

zażywania eksperymentalnego

— w celu wypróbowania różnych substancji psy-

choaktywnych ze względu na oczekiwane doznania i nowe przeżycia. Ta forma
przyjmowania dotyczy głównie osób młodych;

—

zażywania rekreacyjnego

— najczęściej marihuana używana jest w celach towa-

rzyskich, w kręgu znajomych dla rozluźnienia i „dobrej zabawy”. Zażywanie re-
kreacyjne wyklucza stosowanie środka w samotności i bardzo często,

—

zażywania okolicznościowego

sytuacyjnego

— substancja jest przyjmowana w sa-

motności, kilka razy w tygodniu lub rzadziej, a o zażyciu decydują okoliczności,
takie jak nasilenie stresu, spiętrzenie problemów, chęć odprężenia się i poprawy
samopoczucia,

—

zażywania intensywnego

— codzienne przyjmowanie środka psychoaktywnego

w celu poprawy nastroju, rozładowania niepokoju, bardziej efektywnego funk-
cjonowania. Ten sposób nadużywania nie jest jeszcze spowodowany objawami
zespołu abstynencyjnego;

—

zażywania przymusowego

— przyjmowanie środka jest skutkiem zespołu uzależ-

nienia wraz z pełnymi objawami zespołu odstawienia w przypadku nieprzyjęcia
substancji lub ograniczenia jej ilości.

Jak można zauważyć, zażywanie eksperymentalne i zażywanie rekreacyjne nie nosi
oznak uzależnienia i nie powoduje znacznego uszczerbku na zdrowiu. Jest jednak
niepokojącym sygnałem, skłaniającym do podjęcia intensywnych oddziaływań pro-
ﬁlaktycznych, by nie dopuścić do bardziej szkodliwych form odurzania się i uzależ-
nienia (Juczyński, 2002).

2.1. Grupy wysokiego ryzyka — identyﬁkacja czynników ryzyka

W tradycyjnym podejściu do proﬁlaktyki za osobę zagrożoną występowaniem za-
chowań patologicznych (w tym uzależnień) uznaje się jednostkę, która nie ukoń-
czyła 21 lat i w której życiu występuje co najmniej jeden z następujących czynni-
ków: nadużywanie przez rodziców alkoholu i narkotyków, doświadczenie prze-
mocy w rodzinie, niepowodzenia szkolne, nieplanowana ciąża, ubóstwo mate-
rialne, przestępczość w najbliższym środowisku, przynależność do subkultury lub
grup przestępczych, dopuszczanie się aktów przemocy, używanie substancji psy-
choaktywnych, zaburzenia psychiczne, wychowanie instytucjonalne oraz ucieczki
z domu (Gaś, 2006). Występowanie już jednego z wymienionych czynników ryzyka

powinno skłonić wychowawców i nauczycieli do uzupełnienia procesu wychowa-
nia o elementy oddziaływań proﬁlaktycznych, a w przypadku skumulowania tych
czynników proﬁlaktyka jest nieodzowna. Współcześnie przez proﬁlaktykę rozumie
się wspieranie i rozwĳanie umiejętności radzenia sobie z wymogami codzienne-
go życia. Proﬁlaktykę realizuje się poprzez redukowanie czynników ryzyka wystą-
pienia zachowań dysfunkcjonalnych oraz wspieranie tzw. czynników chroniących,
czyli pozytywnych cech jednostki i środowiska, które zapobiegają dysfunkcjom.
W tabeli zostały przedstawione wybrane czynniki ryzyka i czynniki chroniące
z uwzględnieniem ich źródła.

Czynniki ryzyka

Czynniki chroniące

Związane z jednostką

buntowniczość, negatywne relacje z rówie-
śnikami i dorosłymi, skłonność do ryzyka,
impulsywność, niska samoocena, poszuki-
wanie wrażeń itp.

nastawienie społeczne, jasne przekonania
i wysokie standardy moralne, religĳność,
pozytywna samoocena, niekonﬂiktowe rela-
cje z rówieśnikami i pozytywny stosunek do
nauczycieli, wysokie aspiracje edukacyjne
i umiejętności społeczne

Związane z grupą ró-
wieśniczą

negatywna presja grupy, przebywanie
w grupie, w której skumulowane są za-
chowania problemowe i negatywne normy
społeczne

pozytywna presja grupy, przebywanie
w grupie aprobującej normy społeczne
i prowadzącej akceptowany styl życia

Związane z rodziną

występowanie patologii i uzależnień, błędy
wychowawcze, konﬂikty rodzinne, społecz-
na izolacja rodziny

silne więzi rodzinne, przejrzyste standardy
zachowań, wzajemne zaufanie, konsekwent-
ne wychowanie, zaangażowanie rodziców
w życie dziecka

Związane ze szkołą

wczesne niepowodzenia w nauce, brak za-
interesowania sprawami szkoły i postępa-
mi w nauce, niska sprawność dydaktyczna
nauczycieli i umiejętności wychowawcze,
atmosfera lęku i agresji, tendencje do kiero-
wania uczniów do specjalistów poza szkołą

troska i wsparcie uzyskane od nauczycieli,
sprzyjająca atmosfera i jasne standardy za-
chowań, więzi z nauczycielami, wspieranie
zaangażowania w działania prospołeczne
i promowanie osiągnięć szkolnych

Związane z lokalną
społecznością

dostępność środków odurzających, nor-
my społeczne przyzwalające na nadużywa-
nie, niski statut społeczny i ekonomiczny,
dezorganizacja lokalnej społeczności, brak
więzi sąsiedzkich

niska dostępność substancji psychoaktyw-
nych, restrykcyjne normy związane z nad-
używaniem substancji, system wsparcia
i kontroli sąsiedzkiej

Związane z ogółem
społeczeństwa

zubożenie społeczeństwa, dyskryminacja
społeczna, negatywny wpływ mediów

brak tolerancji na łamanie prawa, niska do-
stępność środków odurzających, duża apro-
bata norm społecznych, świadomość me-
dialna

Tabela 1

Czynniki ryzyka wystąpienia

zachowań patologicznych

i czynniki chroniące

Źródło: opracowanie własne na

podstawie Gaś, 2006.

3. Zapobieganie uzależnieniom

oraz stosowane strategie

3.1. Pojęcie proﬁlaktyki uzależnień

Proﬁlaktyka uzależnień jest jednym z rodzajów oddziaływań proﬁlaktycznych, któ-
re mogą być na gruncie pedagogiki i psychologii bardzo szeroko rozumiane jako
„system działań racjonalnych, zapobiegających występowaniu i rozpowszechnia-
niu się różnych odmian wykolejenia społecznego (nieprzystosowania społecznego)
(Pytka, Zacharuk, 1995: 136).

W ściślejszym rozumieniu tego terminu „proﬁlaktyka jest kombinacją przepisów
i strategii zmierzających do eliminowania lub redukcji potencjalnych czynników
predysponujących do rozwoju uzależnienia” (Gaś, 1993: 9).

Zgodnie z tym podejściem „kombinacją przepisów” są rozwiązania prawne i admi-
nistracyjne mające na celu ograniczenie dostępu i podaży środków psychoaktyw-
nych. „Strategie” to każdy program czy pojedyncze działanie skoncentrowane na
trzech czynnikach — środowisku odurzającym, środowisku, w którym środek jest
używany, oraz osoby, która go używa.

Proﬁlaktyka uzależnień

rozumiana jest najczęściej jako ciągły proces, który dostarcza

jednostkom, grupom społecznym i organizacjom sposobności do wzbogacania wie-
dzy lub świadomości osobistych i grupowych możliwości, rozwĳania osobistych
umiejętności wykorzystania potencjałów, twórczego wykorzystania pomocy z ze-
wnątrz (…), aby skutecznie zapobiegać problemom psychicznym, emocjonalnym
czy społecznym sprzyjającym sięganiu po środki odurzające (Gaś, 1993: 10).

Proﬁlaktyka jest szczególną formą przeciwdziałania zjawiskom ocenianym jako ne-
gatywne i zagrażające (w interesującym nas przypadku — używania środków uza-
leżniających), gdyż jest czynnością uprzedzającą, podejmowaną, zanim skala uza-
leżnienia się ujawni i znacznie rozprzestrzeni. Działania proﬁlaktyczne realizowa-
ne w określonym środowisku czy społeczności lokalnej są podejmowane na skutek
antycypacji zagrożeń związanych z nadużywaniem szkodliwych środków. Proﬁlak-
tyka polega więc na zapobieganiu zidentyﬁkowanym i spodziewanym negatywnym
czynnikom (np. eksperymentowaniu z narkotykami), które mogły niekorzystnie
przekształcić istniejącą rzeczywistość (Szymańska, Zanecka, 2002).

Wśród wielu klasyﬁkacji proﬁlaktyki, dokonywanych na podstawie odmiennych
kryteriów, na szczególną uwagę zasługuje podział na proﬁlaktykę uniwersalną, se-
lektywną i zalecaną (Gaś, 2006):
—

proﬁlaktyka uniwersalna

— to działania skierowane do szerokiej grupy odbior-

ców (np. wszystkich uczniów w szkole), bez selekcji uczestników na podstawie
indywidualnych czynników ryzyka. Proﬁlaktyka ta jest realizowana przez prze-
szkolonych specjalistów z różnych dziedzin (nauczycieli, pedagogów, pracow-
ników służby zdrowia, wolontariuszy), a zajęcia prowadzone są w dużych gru-
pach. Programy te są na ogół krótkie i nie wymagają od uczestników szczególnej
motywacji i zaangażowania;

—

proﬁlaktyka selektywna

— kierowana jest do wybranych podgrup danej społecz-

ności, wyselekcjonowanych na podstawie diagnozy zagrożenia dysfunkcją. Bio-
rą w niej udział jednostki z grup szczególnego ryzyka, ale udział w zajęciach
jest dobrowolny. Działania te są bardziej specyﬁczne i uwzględniają charakte-
rystyczne dla danej grupy uczestników czynniki ryzyka. Osoby realizujące pro-
gramy w ramach proﬁlaktyki selektywnej muszą cechować się wysokimi kwali-
ﬁkacjami zawodowymi, w interesujących nas przypadkach muszą być to profe-
sjonaliści z zakresu uzależnień, znający dobrze problemy występujące w lokalnej
społeczności. Oddziaływania te wiążą się z wyższymi kosztami, wynikającymi
z konieczności opłacenia specjalistów, mniejszymi grupami odbiorców, na ogół
dłuższym czasem trwania programów;

—

proﬁlaktyka zalecana

— skierowana jest do jednostek, u których uwidaczniają się

już objawy dysfunkcji (np. eksperymentujących z narkotykami) i ma na celu za-
hamowanie rozwoju patologicznych zachowań. Udział w programach jest zale-
cany konkretnym osobom, dla których stanowią one szansę zejścia z drogi wio-
dącej do uzależnienia. Prowadzenie programów wymaga od uczestników du-
żego zaangażowania i aktywności. Zajęcia prowadzone są przez specjalistów
z zakresu proﬁlaktyki, posiadających przygotowanie kliniczne i terapeutyczne.
Miarą sukcesu takich interwencji jest zmiana zachowania uczestników i stylu ich
życia. Zajęcia są intensywne (np. godzina dziennie przez pięć dni w tygodniu),
co pociąga za sobą znaczne koszty.

3.2. Proﬁlaktyka pierwszo-, drugo- i trzeciorzędowa

Bez względu na prezentowane stanowisko teoretyczne większość badaczy zagad-
nienia jest zgodna, że

proﬁlaktykę uzależnień można realizować na trzech poziomach

(proﬁlaktyki pierwszo-, drugo- i trzeciorzędowej) w zależności od poziomu dys-
funkcjonalności odbiorców.

Proﬁlaktyka pierwszorzędowa

(lub I stopnia) ma na celu promocję pozytywnych,

prozdrowotnych form aktywności i wczesną diagnozę potencjalnych zagrożeń dla
jednostki i społeczeństwa oraz zapobieganie pojawieniu się problemów związanych
z używaniem substancji psychoaktywnych. Proﬁlaktyka pierwszorzędowa skiero-
wana jest do wielu grup społecznych, w związku z czym cechuje ją wielopłasz-
czyznowość podejmowanych działań — politycznych, kulturowych, oświatowych
i wychowawczych. Działania proﬁlaktyczne koncentrują się na rozwĳaniu kompe-
tencji indywidualnych i społecznych, niezbędnych dla skutecznego radzenia sobie
z wymogami życia, gdyż braki w tym zakresie charakteryzują większość osób uza-
leżnionych (Gaś, 1993; Szpringer i in., 2005).

Proﬁlaktyka pierwszorzędowa ma charakter, przedterapeutyczny, co oznacza, że
uprzedza pojawienie się problemów i jest skierowana do licznej grupy osób nara-
żonych na negatywne wpływy różnych czynników destrukcyjnych. Ważną rolę od-
grywają tu programy interwencyjne dostosowane do konkretnej grupy odbiorców,
realizowane za pośrednictwem różnych mediów (telewizji, radia, prasy), działania
legislacyjne (np. związane z organizowaniem dostępności używek), aktywizowa-
nie i wspieranie spontanicznie powstających grup i stowarzyszeń zainteresowanych
problematyką uzależnień i przeciwdziałaniem im (np. organizacji rodziców dzie-
ci uzależnionych, osób poszkodowanych przez pĳanych kierowców). Inspiracją
do podejmowania tych inicjatyw jest świadomość występowania w danej spo-
łeczności czynników ryzyka uzależnień (Gaś, 1993, 2006; Szpringer i in., 2005).
W praktyce proﬁlaktykę pierwszorzędową w społeczności lokalnej realizują na-

uczyciele przy współpracy z pedagogami i psychologami, a terenem działań jest
szkoła, będąca zawsze ważną częścią lokalnej strategii proﬁlaktycznej (Szymań-
ska, Zamecka, 2002).

Proﬁlaktyka drugorzędowa

opiera się na wczesnej identyﬁkacji osób, które przejawia-

ją pierwsze objawy dysfunkcjonalnego zachowania i są grupą o najwyższym praw-
dopodobieństwie uzależnienia się. Celem podejmowanych działań jest redukcja ry-
zyka uzależnienia się wśród osób, które mają już pewne doświadczenia związane
z zażywaniem środków psychoaktywnych. Proﬁlaktyka drugorzędowa realizowa-
na jest przez specjalistyczne, profesjonalne programy informacyjne, edukacyjne,
doskonalące umiejętności, poradnictwo zawodowe, pomoc w znalezieniu pracy.
Działania ukierunkowane są m.in. na przełamywanie mechanizmów zaprzeczania,
tak by osoba odurzająca się była skłonna poszukiwać profesjonalnej pomocy (Gaś,
1993, 2006).

Proﬁlaktyką drugorzędową zajmują się głównie specjaliści — psychologowie, so-
cjoterapeuci, doradcy rodzinni, a programy realizowane są najczęściej w porad-
niach psychologiczno-pedagogicznych, świetlicach socjoterapeutycznych, klubach
itp. (Szymańska, Zamecka, 2002).

Proﬁlaktyka trzeciorzędowa

jest interwencją po wystąpieniu uzależnienia. Ma ona na

celu zapobieganie nawrotom u osób uzależnionych oraz umożliwienie im powrotu
do pełnienia ról osobistych i społecznych. Skierowana jest do osób, które pomyśl-
nie przeszły proces terapeutyczno-leczniczy i potrzebują wsparcia w utrzymaniu
zdrowia. Proﬁlaktyka trzeciorzędowa często przyjmuje postać interwencji terapeu-
tycznej wobec osób, które przechodzą kryzys i którym grozi powrót do uzależnie-
nia (Gaś, 1993, 2006).

Proﬁlaktykę trzeciorzędową realizują profesjonalnie do tego przygotowani leka-
rze, psychoterapeuci, rehabilitanci z zakresu resocjalizacji, pracownicy socjalni.
Zajęcia prowadzone są w specjalistycznych ośrodkach i przychodniach medycz-
nych, szpitalach, placówkach rehabilitacyjnych i resocjalizacyjnych (Szymańska,
Zamecka, 2002).

Luciano L’Abate przeanalizował różnice między proﬁlaktyką pierwszo-, drugo-
i trzeciorzędową na podstawie 13 kryteriów, które pozwalają określić specyﬁkę po-
dejmowanych działań i ich skuteczność. Oto kryteria i zarys wniosków, do których
doszedł (Gaś, 1993):
1.

Ryzyko uzależnienia

w przypadku proﬁlaktyki pierwszorzędowej jest minimal-

ne, w przypadku drugorzędowej wysokie, a w trzeciorzędowej bardzo wysokie,
wręcz krytyczne.

Odwracalność przejawów dysfunkcjonalności

jest w okresie proﬁlaktyki pierwszo-

rzędowej wysoka i wynosi 50–100%, drugorzędowej już tylko 25–50%, a trze-
ciorzędowej zaledwie 0–25%.

Prawdopodobieństwo wycofania się z uczestniczenia w programie

jest w przypadku

proﬁlaktyki pierwszorzędowej mało prawdopodobne, wzrasta do umiarkowane-
go w przypadku proﬁlaktyki drugorzędowej, a najwyższy stopień osiąga na po-
ziomie proﬁlaktyki trzeciorzędowej.

Populacja

objęta proﬁlaktyką pierwszorzędową jest określona, ale niezdiagnozo-

wana klinicznie, w programach proﬁlaktyki drugorzędowej uczestniczą osoby
częściowo zdiagnozowane, natomiast z proﬁlaktyki trzeciorzędowej korzystają
osoby posiadające dokładną diagnozę kliniczną.

Zdolność uczenia się

osób objętych proﬁlaktyką pierwszorzędową jest najwyższa,

drugorzędową umiarkowana, a trzeciorzędową na ogół niska.

Cele

strategii pierwszorzędowych koncentrują się na zwiększeniu kompetencji

i umiejętności, tak by uczestnicy mieli jak największe zasoby pozwalające prze-
ciwstawić się negatywnym wpływom. Strategie drugorzędowe ukierunkowane

są na obniżenie poziomu stresu i przezwyciężenie niebezpieczeństwa kryzysu,
trzeciorzędowe zaś są nastawione na przywrócenie funkcjonalności.

Uczestnictwo w programach

pierwszorzędowych jest całkowicie dobrowolne,

w drugorzędowych ma charakter obligatoryjny, w trzeciorzędowych jest wy-
muszone.

Włączenie do programu

proﬁlaktyce pierwszorzędowej ma charakter propo-

zycji, połączonej z możliwością przeżycia pozytywnych emocji. W programach
drugorzędowych uczestnictwo jest zalecane, wskazuje się przy tym na koniecz-
ność rozwiązania problemów, zanim staną się one zbyt trudne do przezwycięże-
nia. W proﬁlaktyce trzeciorzędowej pacjentowi nie pozostawia się prawa wybo-
ru, uświadamiając, że nieuczestniczenie w programie może mieć tragiczne kon-
sekwencje.

Koszty

proﬁlaktyki pierwszorzędowej są niskie, proﬁlaktyka drugorzędowa wy-

maga większych nakładów ﬁnansowych, natomiast proﬁlaktyka trzeciorzędowa
jest bardzo droga.

10.

Skuteczność

programów pierwszorzędowych jest wysoka, brakuje natomiast

jednoznacznych danych dotyczących skuteczności programów drugorzędowych
(należy uznać, że skuteczność poszczególnych programów jest bardzo zróżnico-
wana), proﬁlaktykę trzeciorzędową uznaje się za nieskuteczną.

11.

Osoby prowadzące

proﬁlaktykę pierwszorzędową to oprócz profesjonalistów

cała rzesza wolontariuszy o różnym stopniu przygotowania; programy drugo-
rzędowe prowadzone są przez profesjonalistów o zróżnicowanych kwaliﬁka-
cjach zawodowych. Proﬁlaktyka trzeciorzędowa jest domeną wysoko wykwali-
ﬁkowanych specjalistów z zakresu uzależnień.

12.

Rodzaj interwencji

w proﬁlaktyce pierwszorzędowej jest mało specyﬁczny i obej-

muje działania ukierunkowane na ogólny rozwój uczestników i propagowanie
zdrowego stylu życia. Interwencja w programach drugorzędowych jest zdecy-
dowanie bardziej nastawiona na rozwĳanie poszczególnych konkretnych umie-
jętności (często w formie warsztatów). Proﬁlaktyka trzeciorzędowa jest ściśle
dostosowana do indywidualnych potrzeb osób uzależnionych i ma formę sze-
roko rozumianej terapii.

13.

Specyﬁka działań proﬁlaktycznych

w programach pierwszorzędowych jest niska

i obejmuje działania ogólne, oddziaływania drugorzędowe są bardziej zindywi-
dualizowane, trzeciorzędowe wysoko zindywidualizowane.

Opisane różnice wskazują, że im wyższy jest poziom proﬁlaktyki, tym większe są
koszty (związane z koniecznością diagnozy, zatrudnieniem odpowiednich specja-
listów, podejmowaniem bardziej złożonych i specyﬁcznych działań), dłuższy czas
trwania programów i mniejsza skuteczność.

3.3. Strategie proﬁlaktyczne

Na każdym z przedstawionych wyżej poziomów proﬁlaktyki stosuje się określone
strategie, które w praktyce są bardzo zróżnicowane, zależą m.in. od stanowiska
teoretycznego i grupy, do jakiej skierowane są programy. I. F. Frencz i N. I. Kauf-
fman wyróżniają pięć podstawowych strategii (programów), z których

strategie in-

formacyjne

edukacyjne

alternatywne

stosuje się na wszystkich poziomach proﬁlak-

tyki (Gaś, 1993; Szymańska, Zamecka, 2002):
—

strategie

(

działania

)

informacyjne

mają na celu dostarczenie adekwatnych i wia-

rygodnych informacji na temat uzależnień. Podstawą tej strategii jest wiara, że
ludzie, a zwłaszcza młodzież, mają tendencje do samodoskonalenia się, a jeśli

podejmują zachowania ryzykowne, to wynika to z niewystarczającej wiedzy
o mechanizmach i skutkach nadużywania substancji psychoaktywnych. Wzrost
tej wiedzy i świadomość zagrożeń ma wpływać na zmianę postaw i zachowań.
W programach tych wykorzystuje się środki masowego przekazu, takie jak ulot-
ki, broszury, plakaty oraz ilustrowane ﬁlmami wykłady;

—

strategie

(

działania

)

edukacyjne

są skoncentrowane na rozwĳaniu umiejętności

psychologicznych i kompetencji społecznych. Wywodzą się z przekonania, że
przyczyną sięgania po substancje uzależniające jest brak umiejętności zaspo-
kajania swoich potrzeb w satysfakcjonujący i akceptowany społecznie sposób.
Z punktu widzenia proﬁlaktyki ważne jest więc podnoszenie poczucia własnej
wartości tych osób oraz rozwinięcie umiejętności, takich jak: nawiązywanie
kontaktów, rozwiązywanie konﬂiktów, opieranie się naciskom otoczenia, ra-
dzenie sobie ze stresem. Działania edukacyjne często dotyczą sfery związanej
z pracą zawodową i planowaniem kariery;

—

strategie

(

działania

)

alternatywne

mają na celu zaspokojenie potrzeb m.in. przy-

należności, sukcesu poprzez stworzenie możliwości zaangażowania się w pozy-
tywną działalność artystyczną, społeczną czy sportową. Twórcy tych progra-
mów wychodzą z założenia, że danie młodzieży sposobności realizacji zadań
wzmocni ich pozytywną samoświadomość i samodyscyplinę, pozwoli rywali-
zować w pozytywnym rozwoju, przyczyni się do samodzielności i niezależno-
ści, a w konsekwencji osłabi chęć sięgania po środki odurzające. Wartością tej
strategii jest możliwość współtworzenia programu zajęć przez osoby w nim
uczestniczące;

—

strategie interwencyjne

jako działania bardziej zindywidualizowane i głębsze, sto-

sowane są głównie w proﬁlaktyce drugo- i trzeciorzędowej. Ukierunkowane są
one na pomoc jednostkom w określeniu i rozwiązaniu ich indywidualnych pro-
blemów. Podejmowane działania mają charakter wsparcia dla osób przeżywają-
cych kryzys. Główne techniki to poradnictwo indywidualne i rodzinne, telefony
zaufania oraz interwencje zapewniające wsparcie społeczne, realizowane przez
nieprofesjonalistów (np. nastoletnich „opiekunów” młodszych kolegów);

—

strategie zmniejszania szkód

(

lub zmian środowiskowych

)

stosowane są wyłącznie

na trzecim poziomie proﬁlaktyki i przeznaczone są dla grup najwyższego ryzy-
ka, często narkomanów i alkoholików, w których przypadku zawiodła nie tyl-
ko wczesna proﬁlaktyka, ale też terapia i resocjalizacja. Osoby te często żyją na
marginesie społeczeństwa i poza sferą oddziaływań państwowych. Strategie te
nastawione są z jednej strony na zabezpieczenie społeczeństwa przed patologicz-
nym zachowaniem uzależnionych, z drugiej zaś strony na chronienie tych osób
przed skutkami ich zachowań (np. szerzenia się chorób zakaźnych) oraz zapew-
nienie im bezpieczeństwa w miejscach, w których się odurzają. Ważną częścią
tych strategii jest próba zmiany negatywnego stosunku społeczeństwa do osób
uzależnionych, tak by były postrzegane jako chorzy zasługujący na pomoc.

Działania w ramach programów proﬁlaktycznych mogą mieć zróżnicowane cele
i przybierać różne formy. Pewne rozeznanie w tym zakresie może dać zapoznanie
ze stanowiskiem I. D. Floyda, który wyróżnił pięć podstawowych form (strategii)
działań podejmowanych w ramach proﬁlaktyki. Są to (Gaś, 1993):
1.

Informacja publiczna

— obejmuje docieranie do całego społeczeństwa i grup szcze-

gólnego ryzyka z informacjami na temat negatywnych konsekwencji zażywania
środków psychoaktywnych i dostępnych form pomocy dla osób zagrożonych uza-
leżnieniem. W tym celu wykorzystuje się środki masowego przekazu i media.

Edukacja

— ma na celu uzupełnienie wiedzy i doskonalenie umiejętności osobi-

stych i społecznych.

Trening i wsparcie

— działania skierowane do osób profesjonalnie zajmujących się

proﬁlaktyką uzależnień w celu podwyższenia ich kwaliﬁkacji i udzielania wspar-
cia w realizowanych programach.

Rozwĳanie i zmienianie środowiska społecznego i instytucjonalnego

— odbiorcami

są w tym przypadku konkretne środowiska i społeczności, w których organizuje
się m.in. grupy wsparcia społecznego, identyﬁkuje negatywne czynniki, takie jak
nadmierny poziom stresu, oraz dostarcza wzorców zachowań wolnych od środ-
ków uzależniających.

Zmiany przepisów społecznych

— zmierzające do ograniczenia zjawiska używania

substancji psychoaktywnych, zmniejszenia podaży oraz zapobiegające pojawia-
niu się nowych problemów związanych z uzależnieniem.

4. Zasady konstruowania

współczesnych programów

proﬁlaktyki uzależnień

Współczesna proﬁlaktyka nie ogranicza się do określonych działań ukierunkowa-
nych na poszczególne rodzaje uzależnień (takich jak palenie tytoniu, alkoholizm,
narkomania), lecz na formę długoterminowych strategii uwzględniających wspól-
ny mianownik (podłoże) nadużywania substancji psychoaktywnych. Duży nacisk
kładzie się obecnie na kontrolę przebiegu i efektów realizowanych programów. Ich
ocenę opiera się na rzetelnych danych empirycznych, a nie na intuicji, jak to do nie-
dawna miało miejsce (Szymańska, Zamecka, 2002). Zmiany w podejściu do proﬁ-
laktyki na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat ilustruje schemat opracowany przez
Krzysztofa Ostaszewskiego.

Model tradycyjny

Model współczesny

Cel

Zwalczanie patologii

Promocja zdrowia

Podstawowe założenia

Uświadomienie skutków używania
środków uzależniających

Sięganie do przyczyn używania środków
uzależniających

Spodziewane efekty

Wiedza o skutkach używania środków
uzależniających i negatywna postawa
wobec ich stosowania

Umiejętność odmawiania, poczucie war-
tości, uporządkowanie systemu wartości,
umiejętności społeczne, wiedza o uzależ-
nieniach, osobiste zaangażowanie

Forma oddziaływań

Jednostronny przekaz i bierny odbiór

Dialog i aktywne uczestnictwo

Czas i zakres oddziaływań Sporadyczne akcje wśród nastolatków

Systematyczne działania wśród dzieci
i młodzieży

Realizatorzy

Prelegenci i specjaliści

Nauczyciele i liderzy młodzieżowi

Rodzaj substancji

Alkohol, papierosy lub narkotyki

Wszystkie środki uzależniające

Kontrola efektów

Niewymagana

Wymagana

Współczesne tendencje w proﬁlaktyce uzależnień znajdują odzwierciedlenie w za-
sadach sformułowanych przez Mieczysława Wojciechowskiego. Zgodnie z nimi
(Gaś, 2006: 49):
1. Celem działań proﬁlaktycznych powinno być ograniczenie popytu, a nie podaży.
2. Przedmiotem programów są postawy, wartości i umiejętności prozdrowotne,

a nie wiedza o uzależnieniach.

3. Proﬁlaktyka powinna mieć postać długofalowych oddziaływań wychowaw-

czych, a nie jednorazowych działań.

4. Proﬁlaktyką powinny się zajmować osoby o rzeczywistych kwaliﬁkacjach emo-

cjonalnych i interpersonalnych, a nie tylko z wykształceniem formalnym.

5. Programy proﬁlaktyczne należy skierować nie tylko do dzieci i młodzieży, ale też

do rodziców i nauczycieli.

6. Zmiany w zachowaniu oraz postawach dzieci i młodzieży muszą być poprzedzo-

ne zmianami postaw i zachowań dorosłych z ich najbliższego otoczenia.

Tabela 2

Ewolucja programów

proﬁlaktyki pierwszorzędowej

Źródło: Ostaszewski, 1996.

4.1. Konstruowanie programów proﬁlaktycznych

4.1.1. Działania poprzedzające konstruowanie programów

Planując organizowanie programów proﬁlaktycznych przeznaczonych dla określo-
nej grupy czy społeczności lokalnej, należy zorientować się, czy w środowisku tym
realizowano już jakieś programy proﬁlaktyczne. Poznanie tych programów oraz
bezpośredni kontakt z osobami je realizującymi pozwoli włączyć się w główny nurt
podejmowanych celów i strategii oraz zaplanować własne działania w taki sposób,
by były maksymalnie skuteczne.

Pierwszy krok planowania programu sprowadza się zatem do

rozpoznania strategii

lokalnej

. Należy zaznaczyć, że realizacja nawet kilku niezintegrowanych progra-

mów proﬁlaktycznych nie gwarantuje istnienia zaplanowanej strategii. Trzeba od-
powiedzieć sobie na pytanie, jakie potrzeby w zakresie proﬁlaktyki uzależnień są
w określonym czasie najważniejsze i czy są zaspakajane w ramach realizowanych
programów. Na wstępnym etapie należy się zorientować, kto w społeczności lokal-
nej (głównie w samorządzie) decyduje o wdrażaniu programów, jakie są możliwo-
ści ich ﬁnansowania oraz jaka jest baza do realizacji (zaplecze lokalowe, warunki
materialne, inne środki). Zdobycie tych informacji nie jest trudne, gdyż obecnie
w niemal każdej grupie jest stanowisko pełnomocnika zarządu gminy do spraw
związanych z działaniami proﬁlaktycznymi. Każda zainteresowana osoba ma pra-
wo do szczegółowych informacji na temat realizowanych przez samorząd progra-
mów oraz warunków składania wniosków o doﬁnansowanie. Praktyka wskazuje,
że gminy niechętnie udzielają informacji dotyczących kwestii ﬁnansowych (na ogół
odpowiadają, że obecnie środków ﬁnansowych nie ma i nie wiadomo, kiedy będą).
W tej sytuacji wskazane jest pytanie o ﬁnansowanie programów w roku ubiegłym
oraz ustalenie dokładnych warunków, jakie trzeba spełnić, by składać wnioski. Na-
leży też przygotować się dokładnie do prowadzenia rozmowy, znając cele i prio-
rytety gminnych programów można np. wykazać, że nasze plany pokrywają się
z gminną strategią proﬁlaktyki uzależnień. Nie bez znaczenia jest też poszukiwanie
środków ﬁnansowych z innych źródeł niż budżetowe (organizacji pozarządowych,
od osób prywatnych, potencjalnych sponsorów) (Koczurowska, 2002).

Poznanie aktualnie realizowanych programów lokalnych pozwala stwierdzić, do
kogo są one skierowane (np. do uczniów szkół podstawowych, studentów, rodzi-
ców, nauczycieli, policji, staży miejskiej) oraz jakie są obszary tych działań (np. in-
formacja, edukacja, opieka społeczna, wczesna interwencja).

Drugi krok to

rozpoznanie potencjału własnego

. Dotyczy ono w jednakowym stop-

niu zarówno osób indywidualnych, jak i dużych organizacji oraz fundacji chcą-
cych włączyć się w programy zapobiegające uzależnieniom. Należy zastanowić się
nad kwestią posiadania wystarczających środków ﬁnansowych, potencjału ludz-
kiego, doświadczeń w realizacji podobnych programów oraz przemyśleć potencjal-
ne ograniczenia i przeciwwskazania realizacji planowanego programu. Pracując
w zespole, trzeba wziąć pod uwagę, czy proﬁlaktyka uzależnień mieści się w ce-
lach organizacji i czy jej członkowie są przekonani o słuszności planowanych dzia-
łań. Rozpoznanie własnego potencjału polega też na „inwentaryzacji” posiadanych
środków materialnych, takich jak pomieszczenia, lokale, sprzęt biurowy, pomoce
edukacyjne, środki transportu, komputery, telefony, oraz przeanalizowaniu kwali-
ﬁkacji, cech i umiejętności osób, które miałyby realizować nasz program.

Ostatnim krokiem przed podjęciem decyzji o opracowaniu programu proﬁlaktyki
jest

rozstrzygnięcie, czy posiadamy wystarczające środki do realizacji programu

, czy bę-

dziemy w stanie przewidzieć i usunąć ewentualne przeszkody oraz czy program jest
opłacalny (zarówno w sferze materialnej, jak i niematerialnej). Konieczne jest też
ostateczne ustalenie zespołu realizującego program i harmonogramu prac przygo-
towawczych z nim związanych (Koczurowska, 2002).

4.1.2. Etapy opracowania programu proﬁlaktycznego

Przedstawiony na rysunku 1 schemat konstruowania programu proﬁlaktycznego
jest przykładem. Poszczególne programy mogą się różnić od niego, odmienne mogą
też być nazwy i wyodrębnione etapy. Przykład ten jest jednak reprezentatywny dla
współczesnych tendencji w planowaniu i realizowaniu programów terapeutycznych.

etapie I

ustala się główne potrzeby w zakresie proﬁlaktyki uzależnień w spo-

łeczności, do której adresowany jest program. Należy określić, gdzie i jakie środki
psychoaktywne są w lokalnej społeczności najbardziej rozpowszechnione, jaka jest
skala tego zjawiska, jaki jest sposób dystrybucji i wzory używania tych substancji
oraz jakie problemy indywidualne i społeczne wynikają z zażywania tych środków.
Bardzo ważne jest poznanie oczekiwań społeczności co do sposobów i efektów
podejmowanych działań w tym zakresie. Na podstawie analizy tych danych nale-
ży sformułować najpilniejsze potrzeby proﬁlaktyczne, które program ma zaspo-
koić (np. dostarczenie nauczycielom i rodzicom konkretnej wiedzy pozwalającej

Rysunek 1

Etapy konstruowania

programu proﬁlaktycznego

Źródło: Koczurowska, 2002.

rozpoznać symptomy zażywania narkotyków przez młodzież, organizacja za-
jęć pozalekcyjnych, wskazanie młodzieży alternatywnych sposobów spędzania
wolnego czasu itp.).

Etap II

— określenie celów programu. Należy nie tylko zwerbalizować cel głów-

ny (np. zmniejszenie zjawiska eksperymentowania młodzieży ze środkami odurza-
jącym) oraz cele szczegółowe (zmniejszenie podaży środków odurzających, roz-
wój umiejętności interpersonalnych pozwalających młodzieży na odmowę zażycia
środka itp.), ale też ustalić, w jakim stopniu ten cel ma być zrealizowany i co będzie
miarą odniesionego sukcesu (np. znaczący — sięgający 30% — spadek zatruć sub-
stancjami psychoaktywnymi w danej społeczności).

Etap III

— wybór metod i sposobów realizacji celu. Metody zastosowane w proﬁ-

laktyce uzależnień muszą być adekwatne do obranych celów i możliwości ich re-
alizowania. Na tym poziomie konstruowania programów, muszą być one precyzyj-
nie określone. Na przykład podejmowane działania edukacyjne muszą mieć postać
konspektów — scenariuszy zajęć z wykazem form ich prowadzenia (wykład, warsz-
tat) oraz pomocy dydaktycznych. Określona musi być grupa osób uczestniczących
w zajęciach oraz harmonogram zajęć, czyli gdzie i kiedy zajęcia będą się odbywać,
jak długo będą trwać, jakie będą tematy kolejnych spotkań.

Etap IV

— ustalenie kosztów realizacji programu powinno być przeprowadzone

bardzo rzetelnie i realistycznie. Na koszt większości programów proﬁlaktycznych
składają się:
— wynagrodzenia osób prowadzących zajęcia, zatrudnionych na różnych zasa-

dach: umowa o pracę, o dzieło, umowa-zlecenie,

— opłaty związane z wynajęciem lub użytkowaniem sal i lokali, w tym opłaty za

media, takie jak prąd, telefon, woda,

— zakup niezbędnego wyposażenia, pomocy naukowych, materiałów biurowych,
— zakup usług transportowych, pocztowych, reklamowych.

Oczywiście w przypadku konkretnych programów nie wszystkie wymienione kosz-
ty muszą występować, jak również mogą pojawić się koszty niewymienione, np.
związane z koniecznością zakupu środków medycznych, wykupienia ubezpieczenia
dla prowadzących i uczestniczących w zajęciach. Należy też dokładnie przeliczyć
na pieniądze wkład własny organizacji, na który składa się m.in. praca wolontariu-
szy czy użytkowanie własnej sali. Wkład własny organizacji wyrażony w konkret-
nych sumach pieniędzy jest ważnym argumentem przy staraniu się o doﬁnansowa-
nie programu.

Etap V

— kontrola realizacji programu. Określone sposoby dokonują oceny (moni-

toringu) realizacji przyjętego programu. Narzędziami kontroli mogą być wpisy do
dokumentacji prowadzonych zajęć, do kart obserwacyjnych uczestników, rapor-
ty, sprawozdania. Etap ten pozwala stwierdzić, czy dany program jest realizowany
zgodnie z harmonogramem.

Etap VI

— analiza uzyskanych rezultatów. Ewaluacja pozwala określić korzyści

i ewentualne straty związane z prowadzonym programem proﬁlaktycznym. Jest
to etap realizowany po zakończeniu działań lub pod ich koniec. Przy pomocy ta-
kich narzędzi jak ankieta ewaluacyjna możemy się dowiedzieć od uczestników pro-
gramu, na ile był on dla nich przydatny, czy skorzystali z treści w nim zawar-
tych, co wydało im się szczególnie interesujące i użyteczne, a które elementy pro-
gramu uznają za zbędne. Można też przy pomocy bardziej obiektywnych metod,
takich jak analiza dokumentów zbadać, czy osiągnięto zamierzone cele (np. czy
i o ile zmniejszyła się liczba zatruć środkami odurzającymi w objętej programem
społeczności).

Etap VII

— modyﬁkacja programu, która wynika bezpośrednio z rezultatów zreali-

zowanych oddziaływań proﬁlaktycznych i wniosków z ewaluacji. Przy wprowadza-
niu modyﬁkacji trzeba zachować ostrożność i mieć świadomość korzyści oraz ewen-
tualnych strat, jakie zmiany mogą przynieść. Trzeba się wystrzegać zmian pochop-
nych i takich, których skutki są trudne do przewidzenia, szczególnie w sytuacji, gdy
rezultaty prowadzonego programu są zadowalające (Koczurowska, 2002).

Etapy te służą do konstruowania większości programów proﬁlaktycznych (wy-
korzystywanych nie tylko do przeciwdziałania uzależnieniom). W tabeli 3 został
przedstawiony schemat szkolnego programu proﬁlaktyki zaproponowany przez
Zbigniewa Gasia. Należy zauważyć, że schemat ten — chociaż wyodrębniono
w nim inne fazy oraz wprowadzono kroki w konstruowaniu programu — nie jest
sprzeczny z omówionym wcześniej ogólnym schematem, lecz go twórczo uzupeł-
nia i uszczegółowia.

Fazy konstruowania SPP

Kroki w konstruowaniu SPP

Faza wstępnej identyﬁkacji

Krok 1: identyﬁkacja objawów
Krok 2: werbalizacja problemu
Krok 3: teoretyczna perspektywa rozumienia problemu

Faza diagnozy sytuacji szkolnej

Krok 4: identyﬁkacja populacji poddawanej diagnozie
Krok 5: dobór narzędzi diagnostycznych
Krok 6: realizacja procedury diagnostycznej
Krok 7: analiza wyników badań
Krok 8: werbalizacja zaleceń dla SPP

Faza konceptualizacji szkolnego
programu proﬁlaktyki

Krok 9: określenie celu SPP
Krok 10: określenie zadań SPP
Krok 11: określenie struktury i treści SPP
Krok 12: określenie sposobu realizacji SPP
Krok 13: określenie strategii ewaluacji SPP

Według Gasia „szkolny program proﬁlaktyki to projekt systemowych rozwiązań
proﬁlaktycznych w środowisku szkolnym uzupełniający działanie ukierunkowane
na: wspomaganie ucznia w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi prawidło-
wemu rozwojowi i zdrowemu życiu; ograniczenie i likwidowanie czynników ryzy-
ka, które zaburzają prawidłowy rozwój i dezorganizują zdrowy styl życia; inicjowa-
nie i wzmacnianie czynników chroniących, które sprzyjają prawidłowemu rozwo-
jowi i zdrowemu życiu” (Gaś, 2006: 58). Schemat ten uwzględnia szkolny program
wychowania i nauczania oraz system oceniania. Program ten złożony jest z nastę-
pujących faz i kroków:
I.

Faza wstępnej identyﬁkacji

— sprowadza się do wyizolowania i nazwania czynni-

ków ryzyka wzbudzających niepokój nauczycieli i wychowawców. Składają się na
nią trzy kroki:

1. Identyﬁkacja objawów — rozpoznanie objawów dysfunkcyjnego zachowania

odbywa się poprzez konfrontację funkcjonowania uczniów w sferze emocjo-
nalnej, społecznej, intelektualnej, kontaktów heteroseksualnych itp. z wizją
prawidłowego, adekwatnego do wieku, zdrowego sposobu zachowania.

2. Werbalizacja problemu — gdy znane są objawy dysfunkcjonalnego zachowa-

nia, należy ściśle określić problem, który ma być rozwiązany w trakcie realiza-
cji programu proﬁlaktycznego. Wymaga to analizy czynników ryzyka i czyn-
ników chroniących.

3. Teoretyczna perspektywa rozumienia problemu — zwerbalizowany już pro-

blem i trudności uczniów należy rozpatrzyć z perspektywy określonych teo-
rii psychologicznych i pedagogicznych, co pozwoli na reﬂeksję dotyczącą na-
tury tych problemów oraz pomoże w doborze specjalistów do realizowania
programu.

Tabela 3

Schemat procedur

konstruowania szkolnego

programu proﬁlaktyki (SPP)

Źródło: Gaś, 2006: 58.

II.

Faza diagnozy

— jej celem jest analiza przejawów dysfunkcjonalnego zachowa-

nia, poznanie jego etiologii oraz zaplanowanie działań zapobiegawczych. Obej-
muje ona pięć kroków:

1. Identyﬁkacja populacji przeznaczonej do diagnozy — należy wybrać do ba-

dań reprezentatywną grupę uczniów, tak aby uzyskać wiarygodne wyniki do-
tyczące interesujących nas zjawisk.

2. Dobór narzędzi diagnostycznych — musi uwzględniać rodzaj metod, ich zgod-

ność z teorią oraz wartość psychometryczną.

3. Realizacja procedury diagnostycznej — badania powinny prowadzić osoby

do tego przygotowane i kompetentne, cieszące się wiarygodnością i autory-
tetem.

4. Analiza wyników badań — nie ogranicza się tylko do analizy statystycznej,

ale zawiera interpretację jakościową. Zastosowanie odpowiednich metod sta-
tystycznych zapobiega intuicyjnym i fragmentarycznym analizom.

5. Werbalizacja zadań — zbadane (zdiagnozowane) prawidłowości funkcjono-

wania uczniów muszą zostać przełożone na konkretne zadania dotyczące pla-
nowanego programu proﬁlaktycznego.

III.

Faza konceptualizacji

— na tym etapie program proﬁlaktyki zostaje ostatecznie

sformułowany. Zawiera ona pięć kroków:

1. Określenie celu — przyjęty cel sformułowany jest w postaci oczekiwanego

i pożądanego stanu rzeczy po zrealizowaniu działań proﬁlaktycznych (powi-
nien być możliwy do zmierzenia).

2. Określenie zadań — poszczególne szczegółowe zadania realizowane w ra-

mach proﬁlaktyki zostają przypisane konkretnym osobom za nie odpowie-
dzialnym.

3. Określenie struktury i treści programu — na tym etapie muszą zapaść osta-

teczne decyzje dotyczące grupy osób, do których skierowane będą oddziały-
wania, wyboru strategii i treści programu.

4. Określenie sposobu realizacji — sprowadza się do opracowania szczegółowe-

go harmonogramu (planu) realizacji poszczególnych zadań.

5. Określenie strategii ewaluacyjnej — należy ustalić formę ewaluacji, rozstrzyg-

nąć, czy będzie to ewaluacja wewnątrzszkolna czy zewnętrzna, przeprowa-
dzona przez osoby niezwiązane z wdrażaniem programu. Określony powi-
nien być też zakres ewaluacji, czyli wybór elementów programu, które zosta-
ną nią objęte.

5. Prawne aspekty przeciwdziałania

i proﬁlaktyki uzależnień

Stosunkowo szybko po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku uchwa-
lono tzw. ustawę przeciwnarkotykową — była to Ustawa z 22 czerwca 1923 roku
o przedmiocie substancji i przetworów odurzających. Uchwalone prawo regulowa-
ło głównie obrót i wytwarzanie substancji określonych dziś jako psychoaktywne
i obowiązywało w praktyce do wybuchu drugiej wojny światowej. Na mocy tej
ustawy zakazano wytwarzania, przeróbki, przewozu i wywozu, przechowywania,
handlu oraz wszelkiego obiegu substancji, takich jak opium, haszysz, morﬁna, ko-
kaina, heroina oraz wszelkich ich pochodnych, które na podstawie badań nauko-
wych zostaną uznane za szkodliwe dla zdrowia. O objęciu danej substancji restryk-
cjami wynikającymi z ustawy decydowało rozporządzenie ministra zdrowia pu-
blicznego (Bojanowski, 2003).

Władze przedwojennej Polski doceniały wagę problemu, jakim był wzrost zjawiska
narkomanii, zarówno w ścisłym tego słowa znaczeniu (morﬁnizm, kokainizm), jak
i szerzącej się głównie w środowisku wiejskim eteromanii (odurzanie się substancja-
mi lotnymi). W 1935 roku wydano rozporządzenie w sprawie ścigania przestępstw
związanych z narkomanią. Okólnik ten zwracał uwagę sędziów i prokuratorów
na fakt, że nie zawsze wykazują się oni dostateczną wiedzą z zakresu narkomanii
i zwalczania przestępstw z nią związanych. Wprowadzono zasadę, że „przestęp-
stwami” zajmuje się stale jeden z prokuratorów rejonowych. W przypadku umarza-
nia spraw karnych powoływano biegłego lekarza, który orzekał, czy pozostawanie
oskarżonego na wolności nie zagraża porządkowi publicznemu (istniała możliwość
zastosowania środka zapobiegawczego).

Po drugiej wojnie światowej przez 40 lat nie uchwalono odrębnej ustawy regulu-
jącej kwestie związane z przeciwdziałaniem narkomanii. Obowiązującym w tym
zakresie programem była Ustawa z 8 stycznia 1951 roku o środkach farmaceu-
tycznych i odurzających oraz artykułach sanitarnych. Ustawa ta określała też (nie
zawsze w sposób precyzyjny) sankcje karne za przestępstwa związane z produk-
cją i nielegalnym obrotem narkotykami. Obowiązujące przez wiele lat (do 1985
roku) przepisy tej ustawy były niedostosowane do zmieniających się realiów i nie
zapewniały warunków do skutecznej walki z zataczającym coraz szersze kręgi zja-
wiskiem. Sprawa narkomanii była dla władz PRL-u wstydliwym problemem, który
chciano ukryć przed społeczeństwem. Sytuacja zmieniła się po wydarzeniach sierp-
nia 1980 roku, wtedy to po raz pierwszy rozpoczęto szeroką debatę publiczną do-
tyczącą problemów uzależnienia od narkotyków oraz podjęto działania w kierun-
ku zwiększenia oferty terapeutycznej i leczniczej (powstał m.in. MONAR i ośrodki
terapeutyczne prowadzone przez Kościół) (Bojanowski, 2003).

Sytuacja ta doprowadziła do uchwalenia 31 stycznia 1985 roku pierwszej po dru-
giej wojnie światowej Ustawy o zapobieganiu narkomanii, która określała zasady
proﬁlaktyki, leczenia, oraz reguły dostępności do środków psychoaktywnych. Na
mocy ustawy utworzono m.in. fundusz przeznaczony na przeciwdziałanie zjawisku
narkomanii, a także określono kompetencje organów, ośrodków naukowych i lecz-
niczych w tym zakresie.

Z perspektywy aktualnie obowiązującego w Polsce prawa ustawa z 1985 roku była
stosunkowo liberalna i można mówić o jej proﬁlaktyczno-leczniczym charakterze.
W leczeniu kierowano się zasadą dobrowolności, nie karano również za zażywa-
nie i posiadanie środków psychoaktywnych. Sankcja karna groziła jedynie osobom
czerpiącym zyski z produkcji i handlu narkotykami. W odniesieniu do osób uzależ-
nionych przyjęto zasadę „leczyć zamiast karać”, co jest istotą

podejścia permisyjne-

, zgodnie z którym rozwiązania prawne kładą główny nacisk na stworzenie od-

powiednich warunków dla leczenia i readaptacji uzależnionych, natomiast osoby
czerpiące zyski z cudzego uzależnienia są surowo karane (Krajewski, 2001).

Zmiany ustrojowe w Polsce po 1989 roku oraz rozwój rynku narkotykowego
w kierunku spadku „spożycia” opiatów na rzecz marihuany, amfetaminy i środków
halucynogennych (takich jak LSD), a także wzrost nielegalnej produkcji i eksportu
środków psychoaktywnych (głównie amfetaminy) sprawił, że kolejne nowelizacje
ustawy z 1985 roku okazały się niewystarczające.

Nową Ustawę o przeciwdziałaniu narkomanii uchwalono 24 kwietnia 1997 roku.
Stworzyła ona szersze możliwości karne w zakresie działań związanych z produkcją
i obrotem środkami psychoaktywnymi. Ważnym elementem tej ustawy było ure-
gulowanie szczegółowych kwestii związanych z terapią uzależnionych, głównie zaś
dopuszczenie substytucji lekowej (leczenie metadonem). Ustawa ta uwzględniała
też karanie za posiadanie środków odurzających. Znalazł się w niej jednak zapis, że
posiadanie niewielkich ilości narkotyku na własny użytek nie jest karalne. Nowe
prawo miało na celu stworzenie możliwości skuteczniejszej walki z przestępczością
narkotykową i w opinii wielu ekspertów nie było nadmiernie restrykcyjne (Boja-
nowski, 2003; Krajewski, 2001).

Pod koniec lat 90. zarysowała się tendencja do zaostrzania kar za przestępstwa
związane z substancjami narkotycznymi. Zwolennicy

podejścia prohibicyjnego

(prze-

ciwieństwo podejścia permisywnego) argumentowali, że niekaranie osób posiada-
jących narkotyki na własny użytek utrudnia organom ścigania walkę z tym zjawi-
skiem i chroni dilerów. Nowelizacja Ustawy z 26 października 2000 roku dopuści-
ła możliwość karania osób posiadających małe ilości narkotyków. Nowym rozwią-
zaniem było też karanie osób umożliwiających narkotyzowanie się, nawet jeśli nie
czerpią z tego zysku.

Tendencja do zaostrzania prawa, wynikająca przede wszystkim z chęci umożliwie-
nia skutecznej walki z produkcją i handlem narkotykami, znalazła swoje odbicie
w obecnie obowiązującej Ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii z 29 lipca 2005
roku, zgodnie z którą karze podlega:
— wytwarzanie, przetwarzanie albo przerób (art. 53);

Art. 53

1. Kto wbrew przepisom ustawy wytwarza, przetwarza albo przerabia środki odu-

rzające lub substancje psychotropowe albo przetwarza słomę makową podlega
karze pozbawienia wolności do lat 3.

2. Jeżeli przedmiotem czynu, o którym mowa w ust. 1, jest znaczna ilość środków

odurzających, substancji psychotropowych albo słomy makowej lub czyn ten zo-
stał popełniony w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, sprawca
podlega grzywnie i karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.

— handel (obrót i uczestniczenie w obrocie) (art. 56);

Art. 56

1. Kto wbrew przepisom wprowadza do obrotu środki odurzające, substancje

psychotropowe lub słomę makową albo uczestniczy w takim obrocie, podlega
grzywnie i karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

2. W wypadku mniejszej wagi sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wol-

ności albo pozbawienia wolności do roku.

3. Jeżeli przedmiotem czynu, o którym mowa w ust. 1, jest znaczna ilość środków

odurzających, substancji psychotropowych lub słomy makowej, sprawca podlega
grzywnie i karze pozbawienia wolności do lat 10.

— nielegalne posiadanie (art. 62);

Art. 62

1. Kto wbrew przepisom ustawy posiada środki odurzające lub substancje psycho-

tropowe, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

2. Jeżeli przedmiotem czynu, o którym mowa w ust. 1, jest znaczna ilość środków

odurzających lub substancji psychotropowych, sprawca podlega karze pozbawie-
nia wolności od 6 miesięcy do 8 lat.

3. W wypadku mniejszej wagi sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wol-

ności albo pozbawienia wolności do roku.

Karze podlega też m.in. posiadanie i obrót przyrządami do produkcji narkotyków
(art. 54), nielegalny obrót międzynarodowy (art. 55), udzielanie oraz ułatwianie,
umożliwianie i nakłanianie do zażycia środka odurzającego (art. 58 i 59), niele-
galny obrót substancjami mogącymi służyć do wyrobu (art. 61), kradzież środków
odurzających (art. 64).

Główne postanowienia dotyczące proﬁlaktyki narkomanii zawiera rozdział 3 oma-
wianej ustawy: Działalność wychowawcza, edukacyjna, informatyczna i zapobie-
gawcza. Działalność ta obejmuje:
— promocję zdrowia psychicznego,
— promocję zdrowego stylu życia,
— informowanie o szkodliwości substancji narkotycznych i samej narkomanii,
— edukację psychologiczną i społeczną,
— edukację prawną,
— działanie interwencyjne.

Działania te powinny być prowadzone w placówkach oświatowych oraz znaleźć
odbicie w programach przygotowania zawodowego nauczycieli, wychowawców
i innych osób pracujących w środowiskach zagrożonych uzależnieniem. Podkreśla
się też rolę publicznych mediów (radia, telewizji) oraz konieczność prowadzenia
badań naukowych nad problematyką narkomanii (art. 19). Szczegółowe zadania
z zakresu przeciwdziałania narkomanii określają Krajowy Program Przeciwdziała-
nia Narkomanii (ogłoszony w formie rozporządzenia Rady Ministrów) oraz pro-
gramy tworzone na poziomie województwa i gminy (art. 7). Obecnie obowiązuje
Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2006–2010.

Proﬁlaktyką uzależnień zajmuje się ﬁnansowane z budżetu państwa i podległe mi-
nistrowi zdrowia Krajowe Biuro do spraw Przeciwdziałania Narkomanii. Biuro
oprócz opracowywania Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii zaj-
muje się m.in: inicjowaniem badań naukowych i rozwiązań prawnych z zakresu
proﬁlaktyki, opracowywaniem standardów leczenia i rehabilitacji osób uzależnio-
nych, organizowaniem szkoleń, oceną skuteczności realizowanych programów pro-
ﬁlaktycznych, udzielaniem fachowej pomocy instytucjom zajmującym się osobami
uzależnionymi, współpracą zarówno z jednostkami samorządu terytorialnego, jak
i organizacjami międzynarodowymi, gromadzeniem i udostępnianiem publika-
cji na temat narkotyków i narkomanii, opracowaniem danych dotyczących narko-
manii i realizowanych programów proﬁlaktycznych, podejmowaniem interwencji
w sprawie skarg i wniosków kierowanych do Biura (art. 6).

Głównym celem obowiązującego na lata 2006–2010 Krajowego Programu Prze-
ciwdziałania Narkomanii jest

ograniczenie używania narkotyków i związanych z tym

problemów społecznych i zdrowotnych

. Cel ten jest realizowany w pięciu obszarach:

1. Proﬁlaktyki;
2. Leczenia i rehabilitacji;

3. Ograniczenia podaży;
4. Współpracy międzynarodowej;
5. Badania i monitoringu.

W zakresie proﬁlaktyki sformułowano jako najważniejszy cel

zahamowanie tem-

pa wzrostu popytu na narkotyki

. Obecna strategia proﬁlaktyki zakłada decentrali-

zację podejmowanych działań poprzez wspieranie samorządów i lokalnych inicja-
tyw szkół, środowisk kościelnych, organizacji pozarządowych. Szczególna uwaga
skupia się na lokalnych, organizowanych najczęściej w grupach ryzyka, progra-
mach szkolnych i pozaszkolnych. Za konieczne uznaje się dążenie do podniesie-
nia jakości wdrażanych programów proﬁlaktycznych oraz upowszechnienie wie-
dzy na temat problemów związanych z używaniem i uzależnieniem od substancji
psychoaktywnych. Mają temu służyć szkolenia w zakresie problematyki uzależnień
i konstruowania lokalnych strategii przeciwdziałania temu zjawisku, przeznacza-
ne dla przedstawicieli takich instytucji, jak samorządy, organizacje pozarządowe,
szkoły i inne placówki wychowawczo-oświatowe, zakłady dla nieletnich, policji,
więziennictwa i wojska. Zakłada się również włączenie do współpracy na szczeblu
centralnym, a przede wszystkim lokalnym możliwie szerokiego spektrum instytu-
cji i organizacji pozarządowych, dla których problem proﬁlaktyki narkomanii nie
jest problemem głównym i najistotniejszym. Niektóre założenia i strategie zawar-
te w tym programie zostały opisane w rozdziale trzecim tego modułu (Krajowy
Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2006–2010, Rozporządzenie Rady
Ministrów w sprawie Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata
2006–2010 z 27 czerwca 2006 roku, DzU, nr 143, poz. 1033).

5.1. Ustawa o wychowaniu w trzeźwości

i przeciwdziałaniu alkoholizmowi

Zgodnie z Ustawą z 26 października 1982 roku z późniejszymi nowelizacjami (tekst
jednolity DzU 2007, nr 70, poz. 473) organy administracji rządowej i samorządu
terytorialnego są zobowiązane do podejmowania działań zmierzających do ogra-
niczenia spożycia napojów alkoholowych, zmiany struktury spożycia na rzecz al-
koholi niskoprocentowych, przeciwdziałania powstawaniu i usuwania następstw
nadużywania alkoholu. Organy państwa są zobowiązane do współdziałania w tym
zakresie z Kościołami i organizacjami społecznymi. Polityka społeczna państwa
obejmuje działalność wychowawczą i informacyjną, ograniczenie dostępności al-
koholu, leczenie i rehabilitację uzależnionych od alkoholu i pomoc ich rodzinom,
przeciwdziałanie przemocy w rodzinie.

Proﬁlaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych zajmuje się Państwowa
Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, która jest jednostką budżeto-
wą, przygotowującą Narodowy Program Proﬁlaktyki i Rozwiązywania Problemów
Alkoholowych (kompetencje i zadania tych organów są bardzo podobne do opisa-
nych wyżej analogicznych struktur powołanych do przeciwdziałania narkomanii).

Ograniczanie dostępności napojów alkoholowych odbywa się poprzez objęcie ob-
rotu hurtowego i detalicznego systemem zezwoleń i związanych z tym opłat, zakaz
sprzedaży i podawania alkoholu na terenie szkół, domów studenckich, zakładów
pracy, podczas imprez masowych, w środkach komunikacji publicznej, koszarach
wojskowych, a także na ulicach, placach i w parkach. Obowiązuje całkowity zakaz
sprzedaży alkoholu osobom niepełnoletnim oraz nietrzeźwym.

Wpływ na istotę popytu i spożycia alkoholi realizowany jest w myśl ustawy po-
przez m.in. zakaz reklamy i promocji napojów alkoholowych, z wyjątkiem piwa,
na teranie całego kraju. Reklama piwa jest dozwolona pod ściśle określonymi wa-
runkami: nie może być skierowana do nieletnich, a jej treść nie może kojarzyć piwa
z atrakcyjnością seksualną, relaksem i wypoczynkiem, sprawnością ﬁzyczną, na-
uką, pracą, sukcesem zawodowym i życiowym oraz zdrowiem. Zakazana jest też
reklama piwa m.in. w telewizji, radiu i kinie między godziną 6.00 a 20.00, na kase-
tach wideo i innych nośnikach w prasie młodzieżowej i dziecięcej. Zakaz reklamy
i promocji napojów alkoholowych nie obejmuje pomieszczeń hurtowni, wydzielo-
nych stoisk lub punktów prowadzących sprzedaż detaliczną wyłącznie alkoholi.

Ustawa określa również

sposób postępowania w stosunku do osób nadużywających al-

koholu

. Do leczenia osób uzależnionych i pomocy ich rodzinom zobowiązane są za-

kłady leczenia odwykowego i inne zakłady opieki zdrowotnej. Poddanie się lecze-
niu odwykowemu jest dobrowolne i bezpłatne. W wyjątkowych przypadkach (np.
osób, które demoralizują małoletnich, systematycznie zakłócają spokój lub porzą-
dek publiczny) na wniosek prokuratury lub gminnej komisji rozwiązywania pro-
blemów alkoholowych sąd rejonowy może skierować osobę uzależnioną na obo-
wiązkowe leczenie. Decyzję o formie leczenia sąd podejmuje po zapoznaniu się
z opinią biegłych.

Członkowie rodzin i dzieci dotknięte następstwami nadużywania alkoholu przez
uzależnionego mają zagwarantowane prawo do bezpłatnej pomocy psychologicz-
nej i socjoterapeutycznej w przeznaczonych do tego celu placówkach. Ponadto po-
moc niesiona dzieciom przez osoby lub instytucje może być udzielana wbrew woli
rodziców lub opiekunów, będących w stanie nietrzeźwym (Ustawa o wychowaniu
w trzeźwości DzU 2007, nr 70, poz. 473).

W Polsce podstawowe zasady związane z proﬁlaktyką i przeciwdziałaniem niko-
tynizmowi określa

Ustawa o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu

i wyrobów tytoniowych

uchwalona 11 listopada 1995 roku (DzU 1996, nr 10, poz. 55)

z późniejszymi zmianami (ostatnia zmiana DzU 2003, nr 229, poz. 2274). Zgodnie
z ustawą organy administracji państwowej, centralne i samorządowe zobowiązane
są do podejmowania działań zmierzających do ochrony zdrowia przed następstwa-
mi używania tytoniu. Ochrona zdrowia realizowana jest przez kształtowanie poli-
tyki zdrowotnej, ekonomicznej i społecznej, do której należy:
— ochrona praw niepalących do przebywania w środowisku wolnym od dymu ty-

toniowego, — promocja zdrowego stylu życia,

— tworzenie warunków ekonomicznych zachęcających do ograniczenia używania

tytoniu,

— edukacja i informowanie o szkodliwości palenia,
— obniżenie norm zawartości substancji szkodliwych w wyrobach tytoniowych,
— leczenie i rehabilitacja osób uzależnionych.

Coroczny program proﬁlaktyki w tym zakresie ustala Rada Ministrów. Ograni-
czenie podaży realizowane jest m.in. poprzez całkowity zakaz sprzedaży wyro-
bów tytoniowych i palenia w szkołach i placówkach oświatowo-wychowawczych,
zakładach opieki zdrowotnej, zakładach pracy, obiektach użyteczności publicznej,
małych (jednoizbowych) lokalach gastronomicznych — poza wyraźnie wyodręb-
nionymi miejscami. Zabroniona jest też sprzedaż wyrobów tytoniowych osobom
niepełnoletnim (sprzedawca w przypadku wątpliwości co do wieku kupującego ma
ustawowe prawo zażądać dokumentu potwierdzającego wiek) oraz sprzedaż w au-
tomatach i w opakowaniach większych niż 20 sztuk.

Na ograniczenie popytu zgodnie z ustawą ma wpływać zakaz reklamowania i pro-
mocji wyrobów tytoniowych w radiu, telewizji, kinach, szkołach, prasie dziecięcej
i młodzieżowej, na terenie obiektów sportowo-rekreacyjnych, w innych miejscach

publicznych. Ponadto ﬁrmy tytoniowe nie mogą sponsorować działalności sporto-
wej, kulturalnej, oświatowej, mającej na celu ochronę zdrowia.

Na opakowaniach wyrobów tytoniowych muszą się znajdować oprócz informacji
o zawartości nikotyny i substancji smolistych dwa różniące się treścią ostrzeżenia
przed szkodliwością palenia. Dodatkowo zabronione jest zamieszczanie informa-
cji, że dany produkt jest mniej szkodliwy od innych. Odpowiednie rozporządzenia
ustalają dla producentów normy substancji szkodliwych zawartych w wyrobach ty-
toniowych i inne szczegółowe ograniczenia produkcyjne. Łamanie wymienionych
ograniczeń wiąże się z sankcją karną w postaci wysokiej grzywny lub/i ogranicze-
nia wolności.

Leczenie uzależnienia od tytoniu prowadzone w publicznych zakładach opieki
zdrowotnej jest bezpłatne.

Słownik

Czynniki ryzyka

— cechy, sytuacje, warunki i okoliczności sprzyjające powstawaniu

zachowań ryzykownych (w tym zażywania substancji psychoaktywnych).

Czynniki chroniące

— cechy, sytuacje, warunki i okoliczności zwiększające odpor-

ność na działanie czynników ryzyka.

Proﬁlaktyka

— zapobieganie zidentyﬁkowanym i spodziewanym zagrożeniom po-

przez podjęcie działań mających na celu niedopuszczenie do negatywnie ocenia-
nych przekształceń istniejącego stanu rzeczy.

Proﬁlaktyka pierwszorzędowa

— działania ukierunkowane na wczesną diagnozę po-

tencjalnych zagrożeń oraz promocję pozytywnych form aktywności. Obejmuje ona
wielopłaszczyznowe strategie, działania polityczne, kulturalne i inne, których od-
biorcą jest całe społeczeństwo.

Proﬁlaktyka drugorzędowa

— działania podejmowane w celu zapobiegania roz-

przestrzenianiu się i wzrostowi negatywnych zjawisk w tzw. grupach wysokie-
go ryzyka.

Proﬁlaktyka trzeciorzędowa

— zapobieganie zjawisku nawrotów do niepożądanych

zachowań; działania kierowane do osób, które zostały dotknięte patologią, pod-
dały się terapii i potrzebują wsparcia w powrocie do pełnienia ról osobistych
i społecznych.

Bibliograﬁa

1. Bojanowski T., 2003: Ustalenia prawne a możliwości oddziaływań proﬁlaktycz-

nych w zakresie narkomanii, [w:] Ciągłość i zmiana w obszarze proﬁlaktyki spo-
łecznej i resocjalizacji, (red.) D. Rybczyńska, Oﬁcyna Impuls, Kraków.

2. Dimoff T., Carper S., 2000: Jak rozpoznawać, czy dziecko sięga po narkotyki,

Elma Books, Warszawa.

3. Gaś Z., 1993: Proﬁlaktyka uzależnień, WSiP, Warszawa.
4. Gaś Z., 2006: Proﬁlaktyka w szkole, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne

S.A., Warszawa.

5. Habrat B., Steinbarth-Chmielewska K., Baran-Furga H., 2002: Zaburzenia

spowodowane substancjami psychoaktywnymi, [w:] Psychiatria. Psychiatria kli-
niczna, (red.) A. Blikiewcz, J. Rybakowski, J. Wciórka, t. 2, Wydawnictwo Me-
dyczne Urban & Partner, Wrocław.

6. Juczyński Z., 2002: Narkomania. Podręcznik dla nauczycieli, wychowawców

i rodziców, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa.

7. Juczyński Z., Juczyński A., Chodkiewicz J., Pisarski A., 2006: Od próbowania

do zażywania środków psychoaktywnych. Badania dzieci i młodzieży ze środo-
wiska wielkomiejskiego, [w:] Zachowania ryzykowne dzieci i młodzieży, (red.)
N. Ogińska-Bulik, Wydawnictwo WSHE, Łódź.

8. Koczurowska J., 2002: Konstruowanie programów proﬁlaktycznych, [w:] Pro-

ﬁlaktyka w środowisku lokalnym, (red.) G. Świątkiewicz, Krajowe Biuro do
spraw Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa.

9. Krajewski K., 2001: Sens i bezsens prohibicji. Prawo karne wobec narkotyków

i narkomanii, Zakamycze, Kraków.

10. Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2006–2010, Rozporzą-

dzenie Rady Ministrów w sprawie Krajowego Programu Przeciwdziałania Nar-
komanii na lata 2006–2010 z 27 czerwca 2006 roku.

11. Nowak A., Wysocka E., 2001: Problemy i zagrożenia społeczne we współcze-

snym świecie. Elementy patologii społecznej i kryminologii, Śląskie Wydawnic-
two Naukowe, Katowice.

12. Ostaszewski K., 1996: Tradycyjne i współczesne programy proﬁlaktyki uzależ-

nień, Serwis Informacyjny Narkomania, nr 5.

13. Pytka L., Zacharuk T., 1995: Zaburzenia przystosowania społecznego dzieci

i młodzieży. Aspekty diagnostyczne i terapeutyczne, WSP, Siedlce.

14. Szpringer M., Laurman-Jarząbek E., Drapała A., 2005: Proﬁlaktyka uzależnień

i przemocy w rodzinie. Diagnoza i propozycje rozwiązań systemowych w środo-
wisku lokalnym, Wydawnictwo Stachurski, Kielce.

15. Szymańska J., Zanecka J., 2002: Przegląd koncepcji i poglądów na temat proﬁ-

laktyki, [w:] Proﬁlaktyka w środowisku lokalnym, (red.) G. Świątkiewicz, Kra-
jowe Biuro do spraw Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa.

Document Outline

Wstęp
1. Etiologia, epidemiologia oraz psychologiczne, społeczne i ekonomiczne skutki uzależnień
2. Rozpoznawanie oznak uzależnienia oraz identyfikowanie czynników ryzyka jako wstęp do podejmowania
- 2.1. Grupy wysokiego ryzyka - identyfikacja czynników ryzyka
3. Zapobieganie uzależnieniom oraz stosowane strategie
4. Zasady konstruowania współczesnych programów profilaktyki uzależnień
- 4.1. Konstruowanie programów profilaktycznych
  - 4.1.1. Działania poprzedzające konstruowanie programów
  - 4.1.2. Etapy opracowania programu profilaktycznego
5. Prawne aspekty przeciwdziałania i profilaktyki uzależnień
- 5.1. Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi
Słownik
Bibliografia

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Profilaktyka społeczna w systemie
Wniosek o dofinansowanie zadań z zakresu profilaktyki uzależnień i negatywnych zjawisk społecznyc
Patologia społeczna, Profilaktyka uzależnień dzieci i młodzieży, Profilaktyka uzależnień dzieci i mł
Rodzina w systemie profilaktyki na szczeblu lokalnym
Profilaktyka uzaleznien w szkol Nieznany
agresja, Psychologia, PROFILAKTYKA UZALEŻNIEŃ
Polityka społeczna i system ubezpieczeń społecznych (testy), Notatki
Scenariusz zajęć profilaktycznych Uzależnienia
Polityka spoleczna i system ubezpieczen spolecznych Sierocka[2]
METODY WALKI Z NARKOMANIĄ PROFILAKTYKA UZALEŻNIEŃ
egzamin-systemy-swiat, dziennikarstwo i komunikacja społeczna, systemy medialne na świecie
Poprzednie pytania egzaminacyjne SMŚ, dziennikarstwo i komunikacja społeczna, systemy medialne na św
20 lat prywatnych mediów w Polsce - POLITYKA, dziennikarstwo i komunikacja społeczna, systemy prasow

więcej podobnych podstron

Prawno spoleczny system profilaktyki uzaleznien

Document Outline