Tomasz Skrzyński

Akademia Ekonomiczna w Krakowie

Programy walki z hiperinflacją
– reformy Władysława Grabskiego
i Leszka Balcerowicza

Wprowadzenie

Wiek XX przyniósł Polsce dwa wydarzenia o ogromnym znaczeniu histo-

rycznym. Pierwszym z nich było odzyskanie niepodległości w 1918 r., drugim
zapoczątkowana obradami Okrągłego Stołu w 1989 r. transformacja systemowa.
W obydwu przypadkach władze gospodarcze miały wiele problemów. Jednym
z nich była konieczność poradzenia sobie z narastającą inflacją. Z programami
stabilizacyjnymi związane są przede wszystkim dwa nazwiska: Władysława
Grabskiego i Leszka Balcerowicza. Pierwszy z nich to kilkukrotny premier i mi-
nister skarbu II Rzeczypospolitej. Jego najbardziej znanym działaniem było
wprowadzenie do obiegu w 1924 r. nowej waluty – złotego, który funkcjonuje
do dziś. Nazwisko obecnego prezesa Narodowego Banku Polskiego (NBP) jest
natomiast kojarzone przede wszystkim z tzw. planem Balcerowicza, czyli pakie-
tem stabilizacyjnym zastosowanym w 1990 r. Obydwaj ekonomiści stali się
w swoich czasach przedmiotem licznych kontrowersji i zażartej krytyki. Zasto-
sowane przez nich środki uznawane były za błędne, nie obyło się także bez ata-
ków personalnych. Również obrona obydwu programów gospodarczych miała
często charakter propagandowy, a przez to nieobiektywny. Dziś jednak, z per-
spektywy czasu, można pokusić się o próbę porównania i dokonania obiektyw-
nej oceny osiągnięć obydwu ekonomistów.

Tomasz Skrzyński

74

1. Sytuacja Polski w 1923 r.

Rok 1923 zarówno pod względem gospodarczym, jak i politycznym nie był

rokiem dla Polski dobrym. Narastające od momentu odzyskania niepodległości
problemy ekonomiczne powodowały wzrost napięcia społecznego. Głównym
problemem była narastająca inflacja.

Tabela 1

Inflacja w Polsce w latach 1918



1924

Obieg (w mln)

Data

marek polskich

oraz walut

zaborczych

w markach

wskaźnik

(1500 mln

marek

polskich = 1)

a

Wskaźnik cen

hurtowych

(styczeń 1914 = 1)

Wskaźnik kursu

dolara na koniec

miesiąca

(1914 = 1)

11.11.1918

8 000,0

5,33



1,90

31.12.1918

9 000,0

6,00



2,14

31.12.1919

15 300,0

10,20



26,36

31.12.1920

49 361,5

32,91



137,99

31.12.1921

229 539,6

153,02

570

702,71

31.12.1922

793 437,5

528,96

3 428

42 442,00

30.11.1923

53 217 495,0

35 478,30

679 437

872 897,00

31.12.1923

125 371 955,0

83 581,30

1 423 007

1 502 976,00

31.01.1924

313 660 000,0

209 107,00

2 521 667

2 267 063,00

29.02.1924

528 913 000,0

352 609,00

2 484 296

2 220 089,00

31.03.1924

596 244 000,0

397 496,00

2 452 779

2 220 238,00

27.04.1924

570 698 000,0

380 465,00

2 423 218

2 220 238,00

a

Wielkość obiegu pieniężnego na ziemiach polskich w okresie przed I wojną światową, wyrażona

w markach polskich, szacunek E. Taylora.

Źródło: W. Malinowski, Stabilizacja waluty w Polsce w latach 1924 i 1927 w świetle literatury,
Towarzystwo Ekonomiczne w Krakowie, Kraków 1932, s. 13.

Tabela 1 przedstawia kształtowanie się inflacji w latach 1918–1924. Hiperin-

flacja miała charakter popytowy i jednocześnie fiskalny. Wynikała przede wszyst-
kim z konieczności nadmiernych w stosunku do dochodów wydatków państwa,
spowodowanych wojną polsko-radziecką z 1920 r. oraz koniecznością odbudowy
i scalenia trzech dzielnic rozbiorowych w jedno państwo i to w sytuacji olbrzy-
mich zniszczeń dokonanych na ziemiach polskich w czasie I wojny światowej

1

.

1

E. Taylor, Waluta [w:] Bilans gospodarczy dziesięciolecia Polski odrodzonej, pod red.

S.L. Zalewskiego, Gebethner i Wolf, Poznań 1929, s. 241 i 242.

Programy walki z hiperinflacją...

75

Tabela 2

Dochody i wydatki państwa polskiego w latach 1919–1923

Lata

Dochody

Wydatki

Deficyt

1919

1882 mln

9385 mln

7503 mln

1920

10 bln

64 bln

54 bln

1921

108 bln

224 bln

116 bln

1922

480 bln

925 bln

445 bln

1923

a

19 trln

52 trln

33 trln

a

bez grudnia.

Źródło: S.A. Kempner, Rozwój gospodarczy Polski od rozbiorów do niepodległości, Warszawa 1924,
s. 328, cyt. za: Z. Landau, J. Tomaszewski, Zarys historii gospodarczej Polski w latach 1918

1939,

Książka i Wiedza, Warszawa 1999, s. 83.

Tabela 3

Wskaźnik zmian kosztów utrzymania w Warszawie w 1923 r.

Miesiąc

Wskaźnik (1914 = 1)

Wskaźnik łańcuchowy

(zmiana w porównaniu

z poprzednim miesiącem)

Styczeń

4 294,5



Luty

6 797,7

58,3

Marzec

8 436,4

24,1

Kwiecień

9 283,7

10,0

Maj

10 485,4

12,9

Czerwiec

15 570,8

48,5

Lipiec

23 507,9

51,0

Sierpień

44 931,8

91,1

Wrzesień

66 813,1

48,7

Październik

192 111,4

187,5

Listopad

492 976,1

156,6

Grudzień

1 270 402,0

157,7

Źródło: „Kwartalnik Statystyczny” 1924, nr 1, s. 43, cyt. za: J. Tomaszewski, Stabilizacja waluty
w Polsce, Książka i Wiedza, Warszawa 1961, s. 17.

Brak wystarczających dochodów w budżecie państwa zmusił kolejnych mi-

nistrów skarbu do emisji coraz większej ilości marek polskich, tak iż stały się
głównym źródłem jego zasilania. Było to spowodowane, z jednej strony, nie-
zdolnością znajdujących się w stosunkowo (w porównaniu do okresu sprzed

Tomasz Skrzyński

76

1914 r.) słabej kondycji finansowej przedsiębiorstw do sprostania obciążeniom
podatkowym, a z drugiej strony słabością aparatu skarbowego, który nie był
w stanie wyegzekwować należnych podatków. W rezultacie odwlekano, bądź
w ogóle unikano płacenia podatków, co w warunkach inflacji powodowało
zmniejszenie ich wartości realnej

2

. Używając współczesnej terminologii ekono-

micznej, miał miejsce efekt Olivery-Tanziego. Dodatkowo niezmiernie trudno
było uzyskać pożyczki zagraniczne ze względu na brak zaufania do stabilności
młodego państwa, podsycanego jeszcze przez niechętny Polsce kapitał niemiec-
ki. W tej sytuacji podatek inflacyjny stał się głównym podatkiem płaconym
przez ludność. W 1923 r. wyniósł on 5,2 dolara na głowę mieszkańca, podczas
gdy pozostałe podatki 1,8 dolara

3

. Tabela 2 przedstawia kształtowanie się deficy-

tu budżetowego w latach 1919–1923. Pogarszały się systematycznie warunki
życia ludności. Hiperinflacja powodowała wzrost kosztów utrzymania. W tabeli 3
pokazany jest wskaźnik zmian kosztów utrzymania w Warszawie, w najgorszym
pod tym względem 1923 r. Powodowało to wzrost napięcia, czego przejawem
były strajki i niepokoje społeczne, z których najtragiczniejszy przebieg miały
wydarzenia w Krakowie, Borysławiu i Tarnowie, gdzie w starciach z wojskiem
i policją zanotowano ofiary śmiertelne.

2. Reformy Władysława Grabskiego

Pierwsze projekty uzdrowienia sytuacji gospodarczej autorstwa Władysława

Grabskiego pojawiły się już na początku 1923 r., gdy pełnił on funkcję ministra
skarbu w rządzie Władysława Sikorskiego. Stabilizacja budżetu miała zostać
osiągnięta w ciągu trzech lat. Początkowo, przez pierwsze dwa lata, miał jeszcze
występować deficyt budżetowy. Jego finansowanie miało być jednak dokony-
wane nie poprzez dodruk marek polskich, lecz podatek majątkowy, wyliczany
poprzez bazujący na złocie miernik oraz pożyczki wewnętrzne. W dalszym eta-
pie miało nastąpić wprowadzenie nowego, opartego o złoto pieniądza

4

. Zanim

jednak reformy zostały wprowadzone w życie, gabinet upadł. W jego miejsce
powstał rząd tzw. Chjeno-Piasta z Wincentym Witosem jako premierem. Nie był
on jednak w stanie przeprowadzić koniecznych reform gospodarczych. Wspo-
mniane powyżej niepokoje społeczne stały się bezpośrednią przyczyną jego
upadku. W zaistniałej sytuacji sejm, po długich debatach, zdecydował o utwo-

2

Z. Landau, J. Tomaszewski, Zarys historii gospodarczej Polski 1918–1939, Książka i Wie-

dza, Warszawa 1999, s. 85.

3

T. Szturm de Sztrem, Żywiołowość w opodatkowaniu: podatek inflacyjny, Warszawa 1924,

s. 24.

4

J. Tomaszewski, Stabilizacja waluty w Polsce, Książka i Wiedza, Warszawa 1961, s. 27.

Programy walki z hiperinflacją...

77

rzeniu ponadpartyjnego rządu fachowców, a prawo do wydawania dekretów
otrzymał prezydent Stanisław Wojciechowski, a nie



jak to postulowano



pre-

mier. 20 grudnia 1923 r. na stanowisko premiera, po raz drugi w swojej karierze,
desygnowany został Władysław Grabski. Głównym zadaniem nowego rządu
była naprawa finansów państwa i opanowanie inflacji. Jego realizacja miała od-
być się za pomocą następujących środków:

1) wzrostu zwyczajnych i nadzwyczajnych dochodów budżetu (przede

wszystkim podatków),

2) pożyczek wewnętrznych,
3) akcji oszczędnościowej

5

.

Podstawę prawną reform stanowiły trzy ustawy:
1) o podatku majątkowym z 11 sierpnia 1923 r. (uchwalona na podstawie

pierwszego planu reform autorstwa Władysława Grabskiego),

2) o waloryzacji podatków z 6 grudnia 1923 r.,
3) o naprawie skarbu i reformie monetarnej z 11 stycznia 1924 r.

6

.

Pierwsze dwie ustawy dawały rządowi prawo do poboru podatku majątko-

wego w wielkości 1 mld franków w złocie, w ciągu trzech lat, zapobiegały utra-
cie wartości zbieranych podatków. Ostatnia ustawa nadawała prezydentowi peł-
nomocnictwa w zakresie naprawy budżetu państwa. Przy jej uchwalaniu nie
obyło się bez kontrowersji; ostatecznie jednak, wobec powagi sytuacji gospo-
darczej, ustawa została przez sejm zatwierdzona.

Pierwszym celem Władysława Grabskiego było przekonanie opinii publicz-

nej, iż nowy rząd jest gotowy do realizacji swojego programu: „Pierwsze dni po
uchwaleniu przez sejm pełnomocnictw nie rokowały nic dobrego. Efekt uchwa-
lenia ich był żaden. (...) W tej sytuacji zdecydowałem się na wydanie komunika-
tu, że w ciągu lutego i marca płatne będą dwie raty zaliczki na podatek mająt-
kowy, które nie zostaną potrącone z rat należnych w ciągu 1924 r., a tylko
w następnych, oraz że od pierwszego lutego zostanie całkowicie wstrzymany
druk pieniędzy papierowych na potrzeby Skarbu”

7

. Z kolejnych posunięć należy

wskazać przede wszystkim interwencję na giełdzie, w efekcie której kurs marki
polskiej ustabilizował się na poziomie 9,35 mld marek polskich za dolara oraz
podniesienie kolejowych taryf przewozowych, co umożliwiło zniesienie dotacji
państwowych do PKP. Przeprowadzono także zakrojoną na szeroką skalę akcję
oszczędności w aparacie państwowym

8

. Posunięcia te stworzyły podstawę za-

sadniczego etapu reform



wprowadzenia nowej waluty.

5

Ibidem, s. 41.

6

W. Malinowski, Stabilizacja waluty w Polsce w latach 1924 i 1927 w świetle literatury,

Towarzystwo Ekonomiczne w Krakowie, Kraków 1932, s. 16.

7

W. Grabski, Dwa lata pracy u podstaw państwowości naszej, Warszawa 1927, s. 35 i 36.

8

J. Tomaszewski, op. cit., s. 52



54.

Tomasz Skrzyński

78

3. Wprowadzenie nowej waluty

Marka polska została wprowadzona do obiegu przez okupacyjne władze

niemieckie 27 kwietnia 1917 r.

9

. Jej emitentem była specjalnie w tym celu utwo-

rzona Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa. Stosunek wymiany na markę niemiec-
ką wyniósł jeden do jednego. Waluta ta została wprowadzona w celu ułatwienia
Bankowi Rzeszy finansowania działań wojennych. W momencie odzyskania
niepodległości w 1918 r. fakt zastania przez nowe władze polskie działającej
instytucji emisyjnej zadecydował o tym, iż marka polska stała się walutą młode-
go państwa. Początkowo zakładano, że będzie tak jedynie w okresie przejścio-
wym i przygotowywano plany powołania banku emisyjnego. Jednak stopniowe
wycofywanie z obiegu walut państw zaborczych umacniało markę polską w tej
roli. Była ona typowym pieniądzem papierowym, bez pokrycia w kruszcu. Za-
wierała jedynie obietnicę wymiany na nową walutę w stosunku uchwalonym
przez sejm

10

.

W celu wprowadzenia do obiegu nowego pieniądza utworzony został Bank

Polski. Miał on formę spółki akcyjnej o kapitale wynoszącym 100 mln zł.
Otrzymał on prawo emisji pieniądza na 20 lat z możliwością jego przedłużenia.
Dekret o jego utworzeniu został wydany 25 stycznia 1924 r.

11

. Obieg banknotów

miał zostać pokryty w 30% złotem, walutą i dewizami. Pozostałe 70% miało być
zabezpieczone wekslami, srebrem, polskimi monetami srebrnymi i bilonem oraz
zobowiązaniami Skarbu Państwa (do wysokości 50 mln zł). Oprócz tego rząd
otrzymał prawo emisji bilonu do wysokości 12 zł na mieszkańca oraz przejścio-
wo pieniądz papierowy do wysokości 150 mln zł

12

. Kurs wymiany marek pol-

skich na złotego wyniósł 1:1 800 000; złoty miał być równy frankowi szwajcar-
skiemu. Parytet wymiany wobec dolara ustanowiono na poziomie 5,18 zł. Marki
przestały być prawnym środkiem płatniczym od 1 lipca 1924 r., choć okres wy-
miany przedłużono do 1 czerwca 1925 r. Największym problemem okazała się
subskrypcja akcji Banku Polskiego. Niechętne rządowi koła gospodarcze starały
się powstrzymać od ich zakupu. Poprawa w tej kwestii nastąpiła dopiero na sku-
tek silnego nacisku rządu, grożącego sankcjami kredytowymi. Z drugiej strony
subskrypcja stała się swego rodzaju obowiązkiem patriotycznym. W efekcie
końcowym okazało się, iż przemysł nabył 38,2% akcji, banki 13,7%, urzędnicy
i wojsko 12,7%, urzędnicy państwowi 8%, miasta i gminy wiejskie 1,6%, spół-

9

W. Malinowski, op. cit., s. 12.

10

E. Taylor, op. cit., s. 234



237.

11

M.M. Drozdowski, Sukces czy porażka. Reformy Władysława Grabskiego 1924–1925 i re-

formy Leszka Balcerowicza 1989–1991, Omnia, Warszawa 1994, s. 33.

12

J. Tomaszewski, op. cit., s. 78.

Programy walki z hiperinflacją...

79

dzielnie 2%, Bank Gospodarstwa Krajowego 0,7%, komunalne kasy oszczędno-
ści 0,4%, a pozostałe podmioty gospodarcze 22,7%

13

.

4. Rezultaty reform i ich dalszy przebieg

Wprowadzone reformy początkowo okazały się sukcesem. Inflację udało się

opanować. Tabela 4 obrazuje kształtowanie się wskaźnika płac nominalnych
i realnych w 1924 r. Rok ten zamknął się także nadwyżką budżetową w wysoko-
ści 25,6 mln zł. W znacznej mierze powstała ona na skutek dochodów nadzwy-
czajnych budżetu wynoszących 288 mln zł

14

. Z drugiej jednak strony gospodar-

kę polską dotknęła poinflacyjna recesja. Dotychczasowa, w miarę pomyślna,
koniunktura wynikała przede wszystkim z polityki protekcjonizmu i premii in-
flacyjnej. Polski przemysł, w olbrzymim stopniu zniszczony podczas I wojny
światowej, w normalnych warunkach nie byłby w stanie konkurować z przemy-
słami krajów rozwiniętych gospodarczo. W sytuacji inflacji i wysokich ceł moż-
liwy był jednak stopniowy wzrost produkcji

15

. Premia inflacyjna znikła jednak

w 1923 r. Dodatkowo stabilizacja waluty obnażyła wszystkie braki polskiego
przemysłu, takie np. jak: wysokie koszty produkcji, słabą organizację pracy czy
zacofanie techniczne. W rezultacie przyjmując 1923 r. za 100%, produkcja spa-
dła w 1924 r. do 83,5%, a w 1925 r. do 85,9%

16

. Największą porażką reform

okazała się nieskuteczna akcja ściągania podatku majątkowego. Przez nią rząd
popadł w konflikt z przemysłem. Z zaplanowanych 330 mln zł udało się ściągnąć
jedynie 60 mln zł

17

. Koła gospodarcze, z organizacją przemysłowców Lewiatan

na czele, kwestionowały politykę zwiększania dochodów budżetowych tą drogą.
Podobnie jak część ekonomistów, uważano, że zamiast tego należy prowadzić
politykę większych oszczędności budżetowych oraz uzyskać kredyty zagranicz-
ne. Rząd prowadził działania w tym kierunku. Jednak wobec braku zaufania do
Polski udało się uzyskać jedynie stosunkowo niewielkie pożyczki na bardzo nie-
korzystnych warunkach. Pierwsza to tzw. pożyczka Dillonowska, utworzona od
nazwy amerykańskiego banku, który jej udzielił, druga włoska, tzw. tytoniowa,
oraz trzecia, tzw. zapałczana, szwedzkiego koncernu Ivana Krugera. Dały one
budżetowi Polski netto 39,5 mln dolarów

18

.

13

M.M. Drozdowski, op. cit., s. 33.

14

W. Malinowski, op. cit., s. 17.

15

Z. Landau, J. Tomaszewski, op. cit., s. 90.

16

Ibidem, s. 123.

17

W. Malinowski, op. cit., s. 18.

18

M.M. Drozdowski, op. cit., s. 44.

Tomasz Skrzyński

80

Tabela 4

Wskaźnik płac realnych i nominalnych w 1924 r.

Miesiąc

Płace nominalne

(pierwsza połowa

1925 r. = 100)

Płace realne

(pierwsza połowa

1925 r. = 100)

Styczeń

106,4

119,1

Luty

103,1

113,9

Marzec

101,7

115,2

Kwiecień

101,7

117,3

Maj

100,0

119,5

Czerwiec

95,4

121,5

Lipiec

93,5

117,9

Sierpień

93,3

110,4

Wrzesień

93,1

99,1

Październik

94,2

92,9

Listopad

96,7

93,7

Grudzień

99,3

95,3

Źródło: J. Tomaszewski, op. cit., s. 125.

Władysław Grabski preferował zaciąganie kredytów na gorszych zasadach,

lecz bez żadnych warunków politycznych. Inne oferty kredytowe, np. angielska,
nie spełniały tego warunku. Latem 1924 r. miał miejsce nieurodzaj. Spowodował
wzrost cen żywności oraz konieczność jej importu z zagranicy. Wpłynęło to nie-
korzystnie na bilans płatniczy Polski, który w 1924 r. zamknął się niewielką
nadwyżką 3,8 mln zł, a w 1925 r. deficytem w wysokości 68,4 mln zł (przy kur-
sie 1 dolar = 8,914 zł)

19

. Sytuację dodatkowo pogorszyła wojna celna z Niem-

cami, rozpoczęta przez nie na początku 1925 r. Odczuł ją zwłaszcza przemysł
górnośląski. Eksport polskiego węgla spadł z 2,7 mln ton, w pierwszej połowie
1925 r., do 18 tys. ton w drugiej

20

. W sytuacji kryzysu pojawiło się bezrobocie,

które w 1925 r. przekroczyło 210 tys. osób

21

. Wszystko to wpłynęło na ponowne

pogorszenie się sytuacji budżetu państwa. Deficyt wyniósł w 1925 r. 138 mln
zł

22

. W celu jego pokrycia rząd musiał ponownie uciec się do emisji pustego

pieniądza, tym razem pod postacią bilonu. Jego emisja przekroczyła zaplanowa-

19

J. Piekałkiewicz, Bilans płatniczy Polski [w:] Bilans gospodarczy..., op. cit., s. 257



259.

20

Z. Landau, B. Roszkowski, Polityka gospodarcza II RP i PRL, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 1995, s. 175.

21

Ibidem.

22

W. Malinowski, op. cit., s. 18.

Programy walki z hiperinflacją...

81

ne 12 zł na mieszkańca. Znów pojawiła się inflacja. Źle układała się także mię-
dzynarodowa sytuacja polityczna. Traktat z Locarno, gwarantujący nienaruszal-
ność jedynie zachodniej granicy Niemiec, odebrano jako porażkę rządu, choć
wątpliwe jest, aby w zaistniałej sytuacji można było nie dopuścić do jego podpi-
sania. Bezpośrednią przyczyną upadku gabinetu Władysława Grabskiego była
jednak odmowa dalszej interwencji giełdowej w celu podtrzymania kursu złote-
go, dokonana 12 listopada 1925 r. przez prezesa Banku Polskiego Stanisława
Karpińskiego. Następnego dnia rząd podał się do dymisji

23

.

5. Sytuacja Polski w 1989 r.

Rok 1989 był dla Polski rokiem przełomowym. Dzięki obradom Okrągłego

Stołu możliwa stała się dokonana w sposób pokojowy transformacja ustrojowa.
Choć w wybranym w czerwcowych wyborach sejmie, zgodnie z wcześniejszymi
ustaleniami, miała wprawdzie przewagę PZPR i jej sojusznicy SD i ZSL, to se-
nat został zdominowany przez „Solidarność”.

W tej sytuacji dotychczasowa opozycja rozpoczęła negocjacje z partiami sa-

telickimi PZPR, w wyniku których 24 sierpnia 1989 r. powstał pierwszy nieko-
munistyczny rząd z premierem Tadeuszem Mazowieckim na czele. Wicepremie-
rem i ministrem finansów odpowiedzialnym za przeprowadzenie reform został
Leszek Balcerowicz.

Warunki początkowe reform były trudne. Gospodarkę zdominował sektor

państwowy ze szczególnie wysokim stopniem koncentracji w przemyśle. Nie
istniała konkurencja wewnętrzna. Sektor usług był w porównaniu z przemysłem
niedorozwinięty. Produkcja miała przede wszystkim charakter antyimportowy.
Brakowało instytucji typowych dla państw kapitalistycznych, takich jak np.
giełda papierów wartościowych. Dodatkowo gospodarka obciążona była licz-
nymi świadczeniami socjalnymi. W wymianie zagranicznej Polska uzależniona
była w dużym stopniu od krajów RWPG, zwłaszcza w zaopatrzeniu w ropę
i gaz, które kupowano od ZSRR po cenach niższych od światowych. Brakowało
wymienialności złotego. Zadłużenie zagraniczne sięgało 44% PKB

24

. Gospodar-

ka znajdowała się w stanie głębokiej nierównowagi makroekonomicznej, czego
przejawem była narastająca inflacja. Jej przebieg pokazuje tabela 5.

Wzrost cen w drugiej połowie 1989 r. spowodowany był monetyzacją defi-

cytu budżetowego, uwolnieniem cen na produkty żywnościowe oraz indeksacją

23

Z. Landau, B. Roszkowski, op. cit., s. 176.

24

L. Balcerowicz, Socjalizm, kapitalizm, transformacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-

szawa 1997, s. 357.

Tomasz Skrzyński

82

Tabela 5

Wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych (CPI) w latach 1989



1992

(poprzedni miesiąc = 100)

Miesiąc

1989

1990

1991

1992

Styczeń

111,0

179,6

112,7

107,5

Luty

107,9

123,8

106,7

101,8

Marzec

108,1

104,3

104,5

102,0

Kwiecień

109,8

107,5

102,7

103,7

Maj

107,2

104,6

102,7

104,0

Czerwiec

106,1

103,4

104,9

101,6

Lipiec

109,5

103,6

100,1

101,4

Sierpień

139,5

101,8

100,6

102,7

Wrzesień

134,4

104,6

104,3

105,3

Październik

154,8

105,7

103,2

103,0

Listopad

122,4

104,9

103,2

102,3

Grudzień

117,7

105,9

103,1

102,2

Źródło: dane GUS (www.stat.gov.pl).

płac i świadczeń społecznych. Nawis inflacyjny ujawnił się pod postacią zwięk-
szonego popytu na produkty o wolnych cenach. Rozwarstwienie tempa wzrostu
cen różnych grup asortymentowych (najbardziej wzrosły ceny żywności) poka-
zuje, że inflacja miała charakter korekcyjny. W klasycznej hiperinflacji wzrost
cen jest równomierny

25

.

Gospodarka polska dysponowała także pewnymi atutami. Należy do nich za-

liczyć słabszy niż w innych krajach socjalistycznych mechanizm nakazowo-
-rozdzielczy. Co więcej, ostatni przedsolidarnościowy rząd Mieczysława Rakow-
skiego zniósł w 1988 r. ograniczenia w działalności przedsiębiorstw prywatnych
i zliberalizował handel zagraniczny. Odmienna niż w innych krajach była także
sytuacja w rolnictwie, które zdołało uniknąć kolektywizacji. Ponad 78% ziemi
znajdowało się w rękach prywatnych

26

.

25

J. Bauc, M. Dąbrowski, P. Senator, Źródła inflacji w Polsce w latach 1989

1993, CASE,

Warszawa 1994, s. 7.

26

L. Balcerowicz, Socjalizm, kapitalizm..., op. cit., s. 358.

Programy walki z hiperinflacją...

83

6. Program reform

Co najmniej od początku lat 80. minionego stulecia w środowisku eko-

nomistów toczyła się dyskusja dotycząca uzdrowienia polskiej gospodarki. W jej
rezultacie spora część środowiska przekonana była o konieczności reformy zry-
wającej z systemem nakazowo-rozdzielczym. W tej sytuacji zaproponowany
program, znany pod nazwą planu Balcerowicza, w zasadniczym zarysie nie był
nowy, choć sięgał dalej, za cel główny wskazując gospodarkę rynkową typu za-
chodniego. Nowy ustrój Polski miał mieć następujące cechy:

– przewagę różnego rodzaju przedsiębiorstw prywatnych,
– określoną konkurencję,
– gospodarkę otwartą na świat zewnętrzny,
– mocny i wymienialny pieniądz,
– brak biurokratycznych regulacji krępujących przedsiębiorstwa i jednocze-

śnie odporność państwa na naciski różnych grup interesu

27

.

Proponowane działania zawarte były w trzech dokumentach:
1) Memorandum w sprawie programu reformy gospodarczej w Polsce i roli

zagranicznego wsparcia finansowego, przedstawione przez Leszka Balcerowi-
cza w czasie dorocznej sesji Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW)
w Waszyngtonie w 1989 r.,

2) Program gospodarczy rządu Tadeusza Mazowieckiego, opublikowany

w prasie w październiku 1989 r.

28

,

3) Memorandum w sprawie polityki gospodarczej, zaaprobowane przez rząd

w grudniu 1989 r. i skierowane do MFW jako podstawa do zawarcia umowy
o kredyt stand-by

29

.

Największy wpływ na kształt programu miał niewątpliwie MFW, jako insty-

tucja wspierająca program finansowo

30

. Strategia gospodarcza rządu przewi-

dywała dwa rodzaje działań: „Po pierwsze stabilizację gospodarki, w tym
zwłaszcza opanowanie inflacji, po drugie przeobrażenie systemu gospodarcze-
go”

31

. Najważniejsze ich elementy można podzielić na pięć zasadniczych kie-

runków:

– działania w zakresie polityki monetarnej,
– pakiet posunięć w zakresie polityki fiskalnej,

27

L. Balcerowicz, 800 dni, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1992, s. 39.

28

Został także w formie broszury wydany przez Polskie Towarzystwo Ekonomiczne.

29

M. Dąbrowski, Cele polityki makroekonomicznej i liberalizacyjnej w Polsce w okresie

transformacji [w:] Polityka gospodarcza okresu transformacji, pod red. M. Dąbrowskiego, CASE
– Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 10.

30

D. Rosati, Polska droga do rynku, PWE, Warszawa 1998, s. 23.

31

Program gospodarczy rządu i warunki jego realizacji, PTE, Warszawa 1989, s. 4.

Tomasz Skrzyński

84

– dalszą liberalizację cen,
– wprowadzenie wymienialności złotego,
– restryktywną politykę dochodową

32

.

Celem tych działań było spowolnienie dotychczasowego wzrostu nominal-

nego zasobu pieniądza oraz podniesienie nominalnej stopy procentowej. W skali
całego roku zakładano wzrost pieniądza nominalnie o 49%, a realnie o jego spa-
dek o 4% (wartość zasobu pieniądza krajowego miała wzrosnąć o 48%, a war-
tość depozytów walutowych spaść o 40%). W zakresie stóp procentowych
wprowadzono system miesięcznych stóp procentowych od kredytu refinansowe-
go NBP oraz znaczne ich podniesienie w celu zapewnienia ich realne dodatniego
poziomu (w styczniu 1990 r. stopa ta wyniosła 36% miesięcznie). Dodatkowo
przewidziano ograniczenie stosowania kredytów preferencyjnych, jednorazową
zmianę umów kredytowych w zakresie wysokości oprocentowania, ograniczenie
finansowania deficytu budżetowego państwa kredytem NBP oraz zwiększenie
niezależności NBP w stosunku do rządu.

W tym zakresie planowano zredukowanie deficytu budżetowego z 8% PKB

w 1989 r. do 0,8% w 1990 r. W tym celu zredukowano różnego rodzaju dotacje
oraz wydatki inwestycyjne, wyeliminowano także większość ulg podatkowych.

Pierwsze kroki w tym zakresie zostały podjęte jeszcze przez rząd Mieczy-

sława Rakowskiego, poprzez tzw. urynkowienia gospodarki żywnościowej (od
1 sierpnia 1989 r.) oraz podniesienie cen znajdujących się pod kontrolą admini-
stracyjną (węgla, energii elektrycznej, gazu, centralnego ogrzewania i ciepłej
wody, biletów PKP i PKS oraz paliw płynnych). Dalsze działania w tym zakre-
sie, z których najważniejsza była liberalizacja cen węgla kamiennego, zostały
podjęte w pierwszej połowie 1990 r.

Wprowadzono wymienialność złotego w zakresie transakcji bieżących,

ujednolicono kurs walutowy. Został on ustalony na stałym poziomie 9500 zł za
dolara, jako kotwica antyinflacyjna. Wymienialności złotego towarzyszyła libe-
ralizacja polityki handlowej, zniesienie wszystkich ograniczeń ilościowych
w imporcie oraz wprowadzenie jednolitej taryfy celnej na stosunkowo niskim
(10



20%) poziomie i nowego prawa celnego.

Zniesiono automatyczną indeksację płac, opodatkowano wzrost funduszu

płac w przedsiębiorstwach (wzrost wolny od podatku równy był 0,3 wskaźnika
CPI w styczniu 1990 r., 0,2 od lutego, i 0,6 w okresie późniejszym) oraz obniżo-
no próg podatku wyrównawczego do poziomu 140% średniej płacy

33

. Był to

tzw. „popiwek”.

32

M. Dąbrowski, op. cit., s. 11.

33

Ibidem, s. 11



13.

Programy walki z hiperinflacją...

85

7. Realizacja pakietu stabilizacyjnego
i dalszy przebieg reform

Pakiet stabilizacyjny został wprowadzony w życie 1 stycznia 1990 r. Podob-

nie jak w przypadku reform Grabskiego, najlepiej przebiegało pierwsze półro-
cze. Chociaż początkowo inflacja zamiast zmniejszać zwiększyła się, wkrótce
nastąpił jej systematyczny (z pewnymi wyjątkami) spadek. W ciągu trzech mie-
sięcy znikły niedobory i udało się zapełnić półki. Największym sukcesem pro-
gramu okazało się szybkie uzyskanie równowagi zewnętrznej. Chroniczny nie-
dobór walut przerodził się w ich nadwyżkę. W rezultacie bilans handlowy
w 1990 r. wykazał nadwyżkę w wysokości 7,5 mld dolarów

34

. Budżet w tym

samym roku także zamknął się rezultatem dodatnim na poziomie 0,7% PKB

35

.

Wraz z upływem czasu zaczęły pojawiać się jednak niekorzystne efekty reform.
Pierwszym z nich była recesja. Tabela 6 pokazuje zmiany PKB i produkcji
przemysłowej w wybranych krajach przeprowadzających reformy rynkowe.

Tabela 6

PKB i produkcja przemysłowa w latach 1990



1992 w wybranych krajach

postsocjalistycznych (zmiana w % w stosunku do poprzedniego roku)

Państwo

1990

1991

1992

PKB

Bułgaria



17,5



11,7



5,7

Czechy

0,8



14,2



6,4

Polska

11,4

7,0

2,6

Rumunia



7,4



12,9



8,2

Słowacja



3,8



11,2



7,0

Węgry



3,3



11,2



4,3

Produkcja przemysłowa

Bułgaria



12,6



22,2



15,9

Czechy



3,3



24,4



7,9

Polska

24,2

11,9

3,9

Rumunia



17,8



22,8



21,9

Słowacja



4,0



19,1



9,8

Węgry



4,5



19,1



9,8

Źródło: UN ECE, cyt. za: D.K. Rosati, Polska droga do rynku, PWE, Warszawa 1998, s. 102.

34

D. Rosati, op. cit., s. 40.

35

Ibidem, s. 41.

Tomasz Skrzyński

86

Recesja stała się dla autorów programu stabilizacyjnego zaskoczeniem. Choć

przewidywano spadek produkcji i PKB w ciągu pierwszego roku o 5% i 3%, to
jednak skala recesji okazała się dużo większa. Dodatkowo obniżka płac realnych
o 25% spowodowała spadek konsumpcji o 15%

36

. Wielu ekonomistów, w tym

autorzy reform, kwestionuje dziś głębokość recesji. Być może oficjalne statysty-
ki zawyżają jej wielkość, jednak sama recesja była faktem i miała miejsce nie
tylko w Polsce. Towarzyszyło jej zjawisko nieznane w gospodarce socjalistycz-
nej – bezrobocie. Jego stopniowy wzrost pokazuje tabela 7. W rezultacie rząd
zdecydował się w połowie 1990 r. na poluzowanie polityki makroekonomicznej,
między innymi poprzez obniżkę stóp procentowych w czerwcu i lipcu tegoż
roku oraz podniesienie współczynnika korekty popiwku do wysokości 1,0

37

. Je-

sienią 1990 r. inflacja zaczęła ponownie przyspieszać. Było to spowodowane
przede wszystkim napaścią Iraku na Kuwejt i związaną z tym podwyżką cen ro-
py oraz stopniowym przechodzeniem na waluty wymienialne przy zakupie paliw
płynnych z ZSRR

38

. Wybory prezydenckie pod koniec roku pokazały skalę roz-

czarowania społecznego wobec autorów reform. W ich wyniku rząd Tadeusza
Mazowieckiego podał się do dymisji. Premierem został Jan Krzysztof Bielecki.
Leszek Balcerowicz w nowym rządzie zachował swoje dotychczasowe stano-
wisko.

Tabela 7

Stopa bezrobocia w latach 1990



1992 (w % ludności czynnej zawodowo)

Miesiąc

1990

1991

1992

Styczeń

0,3

6,6

12,1

Luty

0,8

6,8

12,4

Marzec

1,5

7,1

12,1

Kwiecień

1,9

7,3

12,2

Maj

2,4

7,7

12,3

Czerwiec

3,1

8,4

12,6

Lipiec

3,8

9,4

13,1

Sierpień

4,5

9,8

13,4

Wrzesień

5,0

10,5

13,6

Październik

5,5

10,8

13,5

Listopad

5,9

11,1

13,5

Grudzień

6,5

12,2

14,3

Źródło: dane GUS (www.stat.gov.pl).

36

Ibidem, s. 41.

37

M. Dąbrowski, op. cit., s. 16.

38

D. Rosati, op. cit., s. 55.

Programy walki z hiperinflacją...

87

Drugi rok reform nie był już tak pomyślny jak pierwszy. Od lutego 1991 r.

zaczął systematycznie wzrastać deficyt budżetowy. Główną przyczyną tej sytu-
acji był spadek dochodów z podatków bezpośrednich, będący wynikiem pogar-
szania się sytuacji finansowej przedsiębiorstw oraz wzrostu zadłużenia. W sumie
deficyt wyniósł w tym roku 31 bln zł, czyli 3,5% PKB

39

. Pogarszanie się od li-

stopada 1990 r. salda bilansu obrotów bieżących wpłynęło na wstrzymanie reali-
zacji porozumienia z MFW o kredycie stand-by. Prowadzone negocjacje dały
w marcu 1991 r. rezultat pod postacią trzyletniego programu Extended Fund Faci-
lity. Stał się on podstawą decyzji Klubu Paryskiego o 50-procentowej redukcji za-
dłużenia polskiego wobec rządów państw członkowskich

40

. Narastała recesja, któ-

rej jedną z przyczyn był rozpad RWPG. W maju zdecydowano się zdewaluować
złotego o 17%. Wobec pogarszania się sytuacji bilansu handlowego, w październi-
ku 1991 r., NBP zdecydował o zmianie polityki kursowej. Wprowadzono kurs
typu crawling peg o miesięcznej stopie dewaluacji 1,8%

41

. W kraju narastało

niechętne nastawienie społeczne wobec ekipy rządzącej. W wyniku wyborów
przeprowadzonych w listopadzie 1991 r. wyłoniono nowy rząd. Na jego czele
stanął Jan Olszewski. Leszek Balcerowicz, jako osoba najbardziej utożsamiana
z negatywnymi skutkami transformacji, nie znalazł już w nim miejsca.

8. Porównanie działań Władysława Grabskiego
i Leszka Balcerowicza

Warunki początkowe, w jakich przyszło działać obydwu ekonomistom miały

odmienny charakter. Władysław Grabski miał do czynienia z gospodarką wpraw-
dzie słabo rozwiniętą, mającą jednak charakter kapitalistyczny. Leszek Balcero-
wicz musiał oprócz działań stabilizacyjnych podejmować reformy instytucjonal-
ne, wprowadzając elementy gospodarki rynkowej. Inne były przyczyny inflacji.
W 1923 r. było to przede wszystkim finansowanie budżetu państwa poprzez do-
druk pieniędzy; w 1989 r. – obok powyższego – istniał także bardzo duży nawis
inflacyjny spowodowany nadmiarem popytu w stosunku do możliwości jego
zaspokojenia w warunkach gospodarki socjalistycznej. Obydwa programy miały
na celu opanowanie inflacji. Kosztem jej zwalczenia stała się recesja i bezrobo-
cie. Polskie przedsiębiorstwa, pomijając strukturę własnościową, były



poza

nielicznymi wyjątkami



zacofane technicznie pod względem organizacji pro-

dukcji, co powodowało niezdolność skutecznego działania w warunkach działa-

39

Ibidem, s. 54.

40

M. Dąbrowski, op. cit., s. 18.

41

D. Rosati, op. cit., s. 57.

Tomasz Skrzyński

88

nia programów stabilizacyjnych. W obydwu omawianych okresach miała miej-
sce ucieczka od polskiego pieniądza. Zarówno Władysławowi Grabskiemu, jak
i Leszkowi Balcerowiczowi udało się tę ucieczkę zahamować. W 1990 r. nie
zdecydowano się jednak na wprowadzenie nowej waluty. Zamiast tego, choć
dopiero w 1995 r., przeprowadzono denominację złotego. W latach reform zano-
towano niekorzystne szoki wewnętrzne i zewnętrzne mające znaczny wpływ na
ich powodzenie. Były to: nieurodzaj w 1924 r. i wojna celna z Niemcami
w 1925 r. oraz wojna w Zatoce Perskiej w 1990 r. i rozpad struktur RWPG wraz
z przejściem na wymianę handlową z ZSRR w walutach wymienialnych w 1991 r.
Zupełnie odmienna była jednak międzynarodowa sytuacja polityczna, nieko-
rzystna dla Polski w czasach Władysława Grabskiego i pozytywna w 1990 r.
Skorzystał z niej Leszek Balcerowicz, który nie miał większego problemu z uzy-
skaniem pożyczki międzynarodowej. Autorzy reform nie ustrzegli się wielu błę-
dów, w przypadku Władysława Grabskiego było to np. niewłaściwe rozpoznanie
amerykańskich rynków finansowych, skutkiem czego było uznanie banku Dillon
Read & Co za instytucję o niewielkiej wielkości i niemającej związków z Euro-
pą. W rzeczywistości bank ten był jednym z największych i współpracował
z kapitałem niemieckim

42

. Z kolei spośród błędów Leszka Balcerowicza można

wymienić „przestrzelenie” celów programu, zbyt rygorystyczną i schematyczną
politykę gospodarczą, czy wreszcie niedostateczne reformy strukturalne i insty-
tucjonalne

43

.

Zakończenie

Obydwie reformy trwale zapisały się w polskiej historii. Władysław Grabski

stworzył podwaliny pod stabilną i silną polską walutę. Leszkowi Balcerowiczowi
udało się z kolei wprowadzić w Polsce wolny rynek, tak iż niemożliwy stał się
powrót do poprzedniego systemu.

Pomimo niedociągnięć, wymagających nieraz znaczących korekt, na tle in-

nych krajów, działania obydwu ekonomistów okazały się wielkim sukcesem. Po
zwalczeniu drugiej fali inflacji w 1925 r. złoty pozostał stabilny aż do 1939 r.
Powrót do systemu waluty opartej na złocie nie udał się np. w przypadku Wiel-
kiej Brytanii, będącej krajem o wiele od Polski bogatszym i dysponującej do-
świadczonymi finansistami. Z kolei, w latach 90. XX w. polska recesja była
najmniejsza spośród tych, które dotknęły byłe kraje socjalistyczne i nasza go-
spodarka najszybciej powróciła na ścieżkę wzrostu gospodarczego. Zarówno

42

W. Malinowski, op. cit., s. 145.

43

D. Rosati, op. cit., s. 51.

Programy walki z hiperinflacją...

89

Władysław Grabski, jak i Leszek Balcerowicz nie doczekali na swoich stanowi-
skach pozytywnych efektów podjętych reform. Pierwszy z nich powrócił do pra-
cy naukowej i nie odegrał już żadnej roli w życiu gospodarczym Polski między-
wojennej. Drugi po kilku latach przerwy ponownie zaczął pełnić funkcje
publiczne.

Literatura

Balcerowicz L., 800 dni, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1992.
Balcerowicz L., Socjalizm, kapitalizm, transformacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

1997.

Bauc J., Dąbrowski M., Senator P., Źródła inflacji w Polsce w latach 1989

1993, CASE, War-

szawa 1994.

Dąbrowski M., Cele polityki makroekonomicznej i liberalizacyjnej w Polsce w okresie transforma-

cji [w:] Polityka gospodarcza okresu transformacji, pod red. M. Dąbrowskiego, CASE – Wy-
dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.

Drozdowski M.M., Sukces czy porażka. Reformy Władysława Grabskiego 1924–1925 i reformy

Leszka Balcerowicza 1989–1991, Omnia, Warszawa 1994.

Grabski W., Dwa lata pracy u podstaw państwowości naszej, Warszawa 1927.
Landau Z., Roszkowski B., Polityka gospodarcza II RP i PRL, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 1995.

Landau Z., Tomaszewski J., Zarys historii gospodarczej Polski 1918–1939, Książka i Wiedza,

Warszawa 1999.

Malinowski W., Stabilizacja waluty w Polsce w latach 1924 i 1927 w świetle literatury, Towarzy-

stwo Ekonomiczne w Krakowie, Kraków 1932.

Piekałkiewicz J., Bilans płatniczy Polski [w:] Bilans gospodarczy dziesięciolecia Polski odrodzo-

nej, pod red. Stefana L. Zalewskiego, Gebethner i Wolf, Poznań 1929.

Program gospodarczy rządu i warunki jego realizacji, PTE, Warszawa 1989.
Rosati D., Polska droga do rynku, PWE, Warszawa 1998.
Szturm de Sztrem T., Żywiołowość w opodatkowaniu: podatek inflacyjny, Warszawa 1924.
Taylor E., Waluta [w:] Bilans gospodarczy dziesięciolecia Polski odrodzonej, pod red. Stefana L.

Zalewskiego, Gebethner i Wolf, Poznań 1929.

Tomaszewski J., Stabilizacja waluty w Polsce, Książka i Wiedza, Warszawa 1961.

Hyper-inflation Counteracting Programmes – Władysław Grabski’s
and Leszek Balcerowicz’s Reforms

The 20

th

century was marked by two events of ultimate historic significance to Poland. The

first one was the regaining of independence in 1918, and the second one – the systemic transfor-
mation commenced in 1989. On those two occasions Poland’s economic authorities faced a num-
ber of problems. One of the problems was related to growing inflation rates. Two people were
mainly involved in carrying out stabilizing reforms: Władysław Grabski and Leszek Balcerowicz.
The former was Prime Minister and Minister of the Exchequer, serving several terms of office
during the period of the Second Republic of Poland. One of his most spectacular moves was the
introduction of the new currency into circulation in 1924 – the Polish zloty, which is still in use.

Tomasz Skrzyński

90

Leszek Balcerowicz, on the other hand, Deputy Prime Minister and Minister of Finance in the first
government of the Third Republic of Poland, is associated with the stabilizing package imple-
mented in 1990 (referred to as Balcerowicz’s Plan). Comparing the achievements of the two
economists, who held government positions, it should be noted that Poland’s political situation in
1924 was much less favourable. Hostile German capital discouraged economic contacts with Po-
land; the monetary reform was almost exclusively based on Poland’s own resources. In 1990, on
the other hand, Poland could rely on the support offered by international financial institutions.
Assessing the two reforms from a time perspective one should recognize their considerable success
as compared with the achievements of other countries. The problem of inflation was solved in
1925, and the Polish zloty remained stable until the outbreak of World War II. In the 1990s, in turn,
Polish recession was less painful than that suffered by the other post-Communist economies, and
the Polish economy was the first one to embark on the path of economic growth.

Tomasz Skrzyński – asystent w Katedrze Historii Myśli Ekonomicznej na Wydziale Ekonomii i Sto-
sunków Międzynarodowych Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Studia wyższe ukończył na tej
uczelni w 2000 r., uzyskując tytuł magistra.

Zainteresowania naukowo-badawcze: wzrost gospodarczy, postęp techniczny.

Kontakt: Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Wydział Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych,
Katedra Historii Myśli Ekonomicznej, ul. Rakowicka 27, 31-510 Kraków, tel.: (0-12) 293-53-23,
fax: [phone], e-mail: [e-mail].