[1] Tematem prezentacji są: Zanieczyszczenia i metody rekultywacji gleb oraz chemizacja
rolnictwa jako jeden z czynników przyczyniających się do degradacji; omówimy też wady i
zalety rolnictw intensywnych.

[2] Zacznijmy od zdefiniowania pojęcia gleby i pełnionych przez nią funkcji.

Gleba – biologicznie czynna powierzchnia Ziemi, powstała ze skały macierzystej w wyniku
wietrzenia fizycznego, chemicznego i biologicznego. Jest głównym elementem środowiska
przyrodniczego – na lądzie tworzy (wraz z przyziemną częścią atmosfery) naturalne siedlisko
roślin, zwierząt i człowieka. Spełnia wiele istotnych funkcji, m.in. produkcyjną, retencyjną,
sanitarną.

Funkcja produkcyjna odnosi się tu głównie do aspektu uprawy roślin. Poza tym gleba jest
naturalnym zbiornikiem retencyjnym zasobów wodnych (retencja jest to magazynowanie
wody w gruncie). Dzięki żyjącym w glebie drobnoustrojom spełnia funkcję sanitarną i
uczestniczy w niezbędnym dla ciągłości życia na Ziemi procesie rozkładu (mineralizacji)
martwych resztek organicznych, wpływając w ten sposób na obieg pierwiastków w
środowisku. Dzięki właściwościom sorpcyjnym gleba spełnia funkcję naturalnego filtra –
pochłania m.in. związki toksyczne.

[3] Struktura podłoża mineralnego wynika z procesów geologicznych, hydrologicznych i
klimatycznych. Jakość gleby zależy od właściwości skały macierzystej, klimatu, rzeźby
terenu, roślinności, mikroflory (bakterii, grzybów, promieniowców) i działania człowieka. W
zależności od tych czynników możemy mówić o różnych typach gleb. W Polsce - na ogół
niższa jakość niż w pozostałych krajach Europy Zachodniej, co możemy zaobserwować na
diagramie kołowym; przeważają gleby lekkie o kwaśnym odczynie.

[4] Jednym z wielu czynników deformacji środowiska przyrodniczego są nasilające się
procesy degradacji gleb.

Degradacja gleby – spadek urodzajności spowodowany takimi czynnikami środowiska, które
pogarszają warunki życia i plonowania roślin uprawnych, wpływają trwale na skład
gatunkowy roślinności, zmniejszają wartość użytkową płodów rolnych i leśnych oraz
pogarszają ekologiczną funkcję pełnioną w ekosystemach przez pokrywę glebowo-roślinną.

Natomiast techniczne zniszczenie gleby i roślinności czyli najwyższa forma degradacji gleb –
dewastacja to całkowita utrata wartości użytkowej gruntu w wyniku niekorzystnych zmian
rzeźby terenu, gleby, warunków wodnych i szaty roślinnej

[5] Przyczynami zachodzących zmian mogą być czynniki naturalne, jak: erozja, pożary,
susze, trzęsienia ziemi; a także wywołane działalnością człowieka, czyli antropogeniczne:
działalność przemysłowa, agrotechniczna, bytowo-gospodarcza człowieka.

[6] Głównymi źródłami zanieczyszczeń gleby są zakłady przemysłowe (chemiczne,
petrochemiczne, cementownie, huty, elektrownie itp.), które emitują pyły (zawierające metale
ciężkie) oraz gazy (związki siarki, azotu, węgla, chloru, fluoru). Podobnie transport,
szczególnie samochodowy zanieczyszcza glebę i rośliny węglowodorami (w tym

rakotwórczymi). Duży udział ma rolnictwo, które wskutek postępującej chemizacji upraw
(nawozy mineralne, środki ochrony roślin) pomniejsza często żyzność gleby oraz pogarsza
jakość żywności i paszy.

[7] W tabeli zestawione są dokładne dane na temat tego, jakie rodzaje zanieczyszczeń
produkowane są przez poszczególne sektory gospodarki.

I tak na przykład… [podać przykłady ze slajdu]

[8] Następnie widzimy podział zanieczyszczeń w zależności od ich właściwości: fizycznych,
biologicznych i chemicznych. I przykłady każdy może sobie przeczytać 

[9] Ochrona gleby zmierza nie tylko do zmniejszania uciążliwości działań człowieka na
środowisko, ale także do renaturalizacji terenów już zniszczonych i przywracania ponownie
ich funkcji przyrodzie.

Fundamentalnymi zadaniami są: działania mające na celu niedopuszczenie do degradacji
gleby, oraz rekultywacja terenów już zniszczonych.

[10] Ochrona gleb – zespół czynników prawnych, organizacyjnych i technicznych,
zmierzających do:… [przeczytać ze slajdu]

[11] Trochę aktów prawnych – najważniejsze w przypadku gleb to ustawa prawo geologiczne
i górnicze oraz ustawa o ochronie gruntów ornych i leśnych.

[12] i [13] Rekultywacja to zespół działań naukowych, organizacyjnych i technicznych
mających na celu przywracanie wartości użytkowej terenom i gruntom już zdewastowanym.
Rekultywacji najczęściej wymagają:… [przeczytać ze slajdu]

[14] Do działań rekultywacyjnych wykorzystuje się dwie metody:



techniczną – polegającą na przystosowaniu gruntu do wyznaczonej funkcji
(użytkowania) poprzez: ukształtowanie rzeźby terenu, uregulowanie stosunków
powietrzno-wodnych na gruntach przesuszonych i zawodnionych, pokrycie
toksycznych gruntów warstwą gleby (detoksykacja), budowę dróg, umacnianie skarp.



biologiczną – polegającą na ukształtowaniu gleby i szaty roślinnej przez : nawożenie,
wprowadzanie roślin próchnicotwórczych (np. motylkowych i traw).

Należy pamiętać, że rekultywacja nie oznacza przywrócenia glebie stanu wyjściowego (to jest
raczej niemożliwe, a bynajmniej trudne i czasochłonne); Przez rekultywację należy przeto
rozumieć nadanie gruntowi walorów użyteczności.

[15] Niebagatelny wpływ na zanieczyszczenia chemiczne gleb mają również nowoczesne
technologie rolnicze, szczególnie zaś postępująca chemizacja upraw (poprzez środki ochrony
roślin - pestycydy i toksyczne składniki występujące w nawozach i środkach powodujących
wzrost roślin), a także nieumiejętne zabiegi agrotechniczne i stosowane w nadmiarze nawozy
organiczne, takie jak gnojowica i obornik.

[16] Zanim do tego przejdziemy, wyjaśnijmy kilka zagadnień – mianowicie podział rolnictwa
na intensywne i ekstensywne. W tabelkach zawarte są informacje charakteryzujące oba typy,
także krótko je opiszemy:

Rolnictwo intensywne, charakterystyczne dla małoobszarowych gospodarstw Europy
Zachodniej, cechuje się osiągalnością wysokich plonów wskutek stosowania dużych ilości
nawozów mineralnych i środków ochrony roślin; charakterystyczna jest również wysoka
mechanizacja produkcji, a co za tym idzie – mały nakład pracy rąk ludzkich; z tym kolei
wiąże się nieduży odsetek społeczeństwa zatrudnionego w sektorze rolnictwa, tak bardzo
charakterystyczny dla krajów rozwiniętych.

Rolnictwo ekstensywne natomiast powszechne jest w krajach Ameryki Północnej. Plony są
niskie, a opłacalność produkcji wynika z olbrzymich areałów uprawowych. Z reguły nie
stosuje się środków chemicznych a stopień zmechanizowania jest znacznie niższy niż w
rolnictwie intensywnym; z tego powodu większy jest tu nakład pracy ludzkiej.

[17] Wśród obu typów można wyróżnić po dwa podtypy: rolnictwo kapitałochłonne i
pracochłonne. Nazwa sama wskazuje, czym się różnią; generalnie w kapitałochłonnym
inwestuje się w maszyny lub środki chemiczne, natomiast w pracochłonnym w łopatę.

[18] Rolnicze zanieczyszczenie gleb uprawnych następuje wskutek nieumiejętnego
nawożenia mineralnego i nadmiernego stosowania gnojowicy oraz w wyniku używania
chemicznych środków ochrony roślin (pestycydów) czy chemicznych regulatorów wzrostu
roślin (retardantów).

[19] i [20] Nawozy sztuczne - stosowane w celu zaspokojenia pokarmowych potrzeb roślin i
uzyskania wysokich plonów. W zależności od składnika dominującego wyróżnia się nawozy:
azotowe, potasowe, fosforowe, wapniowe oraz wieloskładnikowe i mikronawozy. Stosowane
powszechnie w rolnictwie, ogrodnictwie a nawet leśnictwie.

Właściwe korzystanie daje

korzyści w postaci wysokich plonów. Nadmierna koncentracja, spowodowana nieumiejętnym
nawożeniem wpływa ujemnie na jakość plonów, nasila chemiczne wyjałowienie gleby i
zmniejsza aktywność biologiczną środowiska. Zostaje również naruszona równowaga
jonowa, wzmagająca ubytek składników, rośliny tracą zdolność do przyswajania innych
niezbędnych składników odżywczych

[21] Wprowadzenie do rolnictwa monokultury – systemu polegającego na długotrwałym
uprawianiu na tym samym obszarze jednego gatunku roślin, np. pszenicy, ryżu, bawełny –
przyczyna masowego pojawiania się szkodników. W celu ich zwalczania stosuje się znaczne
ilości chemicznych środków ochrony roślin, czyli pestycydów.

Pestycydy – naturalne lub syntetyczne substancje stosowane w celu zwalczania chorób i
szkodników roślin. Z założenia powinny charakteryzować się dużą toksycznością w stosunku
do chorób i szkodników, a małą dla uprawianych roślin oraz dla zwierząt i ludzi. Okazały się
jednak bronią obosieczną, gdyż – oprócz pozytywnych – powodują także skutki negatywne:
kumulują się w tkankach, co działa szkodliwie na organizm, ponadto mogą przebywać w
glebie przez wiele lat, mimo iż z czasem ich aktywność biologiczna zanika (np. DDT ponad

15 lat, arsenian ołowiowy – 15 lat, HCH Lindan – ponad 11 lat, Chlordan – ponad 12 lat).
Niektóre hamują tworzenie się brodawek na korzeniach roślin motylkowych (np. Heptachlor,
Toxafen).

Stosowanie pestycydów w rolnictwie stało się koniecznością, natomiast sposoby złagodzenia
lub zneutralizowania ich toksycznego działania nie zostały dotychczas do końca rozwiązane.
Wybiórczość działania preparatów jest nadal sprawą problematyczną.

[22] Również przedawkowanie nawozów organicznych jest sprawą uciążliwą dla gleb. Na
przykład gnojowicy.

Gnojowica to odchody zwierzęce zmieszane z wodą. Produkt powstający podczas
przemysłowej hodowli zwierząt metodą bezściółkową. Może być wykorzystana jako
naturalny nawóz organiczny, możliwy jest też jej przerób na biogaz. Stosowana w nawożeniu
w sposób naturalny może przyczyniać się do wzrostu plonów. Naruszenie jednak zasad
agrotechniki w nawożeniu gnojowicą np. przedawkowanie, jest przyczyną jej uciążliwości dla
środowiska i człowieka. Istnieje także niebezpieczeństwo zakażenia uprawianej roślinności
patogenami (bakteriami, wirusami, jajami robaków pasożytniczych), których jest nośnikiem.

[23] Zapobieganie degradacji gleb ze strony rolnictwa:



racjonalne i umiarkowane stosowanie środków ochrony roślin oraz nawozów
mineralnych; dostosowanie do rodzajów upraw i gleby



wprowadzanie i stosowanie na szeroką skalę metod ekologicznej produkcji rolnej
(rolnictwo ekologiczne)



stosowanie biologicznych i mechanicznych środków ochrony roślin – polegają na
aktywnym wykorzystaniu przez człowieka przyrody ożywionej w celu likwidacji bądź
ograniczenia szkodliwych zwierząt i roślin oraz zapobieżenia gradacjom i inwazjom
szkodników.



wykorzystaniu metod agrotechnicznych mających na celu pogarszanie warunków

rozwojowych szkodliwych roślin np. przez wprowadzenie odpornych roślin
uprawnych, odpowiednie terminy orki

[24] Prawidłowy rozwój człowieka jest uzależniony od struktury i składu gleby, która z
pożywieniem roślinnym i zwierzęcym dostarcza mu odpowiedniej ilości wysokokalorycznych
składników odżywczych, witamin, substancji mineralnych, niezbędnych do budowy i
właściwego funkcjonowania organizmu. Razem z pożywieniem człowiek obiera składniki
korzystne jak i niekorzystne dla swojego rozwoju.
Ekologiczne skutki chemizacji gleby dotyczą – rzecz jasna – nie tylko człowieka, ale całego
świata organicznego (roślin, zwierząt), dlatego tak ważna jest szeroko rozumiana ochrona
gleb.

[25] i [26] – Dziękujemy za uwagę i bibliografia.