198

Kuesta jurajska w ¯arkach

5612

Lokalizacja:

województwo œl¹skie

powiat myszkowski

gmina ¯arki

miejscowoœæ ¯arki

Rejon geograficzny:

Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska

Wy¿yna Krakowsko-Czêstochowska

Wy¿yna Czêstochowska

Jednostka geologiczna:

monoklina œl¹sko-krakowska

jura czêstochowska

4386

Pi³a

Na monoklinie œl¹sko-krakowskiej, od miejscowoœci Klu-

cze ko³o Olkusza a¿ po Czêstochowê, ci¹gnie siê wyraŸnie

zaznaczony w morfologii terenu charakterystyczny próg

skalny. Niewielki odcinek tego progu, od miejscowoœci ¯arki

po osadê Jaworznik, jest przedmiotem niniejszego obiektu.

Ten wyró¿niaj¹cy siê próg skalny nosi nazwê kuesty. Jest

to naturalna forma geomorfologiczna, powsta³a w wyniku

zró¿nicowanej odpornoœci na niszczenie warstw skalnych,

nieznacznie nachylonych w jednym kierunku. Opisywany

obiekt buduj¹ utwory jurajskie (jury œrodkowej i górnej).

Zalegaj¹ one na triasowym pod³o¿u, które stanowi¹ po-

datne na erozjê utwory mu³owcowo-ilaste. Natomiast

ponad utworami jurajskimi zalegaj¹ osady kredowe, g³ównie

piaszczyste i margliste, które zosta³y usuniête (zerodowane)

w okresie eocenu i wczesnego miocenu. Kuesta nie ma

charakteru jednolitej skarpy, zosta³a bowiem poprzecinana

licznymi uskokami (skoœnymi i poprzecznymi). Jej wysokoœæ

wzglêdna wynosi 70 m, a siêgaj¹c¹ do 390 m n.p.m. krawêdŸ

progu buduj¹ cienko- i œrednio u³awicone wapienie jurajskie.

W profilu tych utworów wyró¿niæ mo¿na: jurê œrodkow¹

(zwan¹ brunatn¹) oraz jurê górn¹ (zwan¹ bia³¹). Ska³ki

zosta³y wypreparowane – w trakcie d³ugotrwa³ej denudacji

– w u³awiconych utworach jury bia³ej; formy takie nazywa-

ne s¹ ostañcami denudacyjnymi. W opisywanym regionie

tworz¹ one grupy lub nawet ca³e pasma, jak np. Pasmo

Olsztyñsko-Mirowskie, wznosz¹ce siê 5 km na pó³noc i

wschód od rejonu Jaworznika.

Ni¿sz¹ czêœæ kuesty buduj¹ osady ilasto-mu³owcowe

wy¿szej czêœci jury œrodkowej i utwory marglisto - wapniste

jury górnej. Niska zwiêz³oœæ utworów wêglanowych przy

jednoczesnej ich oddzielnoœci wzd³u¿ powierzchni warstwo-

wania powodowa³a ³atwe wietrzenie ska³ i osypywanie siê

œcian niewielkich ³omików.

Zarówno utwory wêglanowe (jurajskie) buduj¹ce

kuestê, jak i le¿¹ce na niej piaski, by³y przedmiotem eks-

ploatacji w licznych, aczkolwiek niewielkich wyrobiskach.

Przyk³adem wykorzystania w architekturze i budownictwie

miejscowego budulca s¹ ruiny koœció³ka pochodz¹ce z 1763

r. Znajduj¹ siê one w odleg³oœci ok. 2 km od miejscowoœci

¯arki w kierunku po³udniowo-wschodnim, na terenie za-

proponowanego tu stanowiska dokumentacyjnego. Mury

koœcio³a zbudowane s¹ z ró¿norakich wapieni okruchowych

(biodetrytycznych). Tworz¹cy je mu³ wêglanowy zawiera

zmienn¹ iloœæ g¹bek krzemionkowych (tuberoidów) i

innych ziaren pochodzenia miejscowego (intraklastów).

Zobaczyæ w nich mo¿na tak¿e przedstawicieli makrofauny

jurajskiej, takich jak: belemnity, ma³¿e, ramienionogi i ca³e

zwapnia³e g¹bki (tzw. mumie g¹bkowe).

Z progu skalnego rozci¹ga siê przepiêkny widok na

panoramê p³askowy¿u. Widoczne s¹ rozciêcia terenu spo-

wodowane erozj¹ wsteczn¹ potoków, bior¹cych pocz¹tek

ze Ÿróde³ ulokowanych niegdyœ w strefie samej kuesty.

Widoczna dolina Warty ma charakter równiny aluwialno

– proluwialnej, zas³anej g³ównie piaskami pochodzenia polo-

dowcowego. Zobaczyæ tutaj mo¿na podmok³e ³¹ki o du¿ych

walorach przyrodniczych. S¹ one miejscem wystêpowania

rzadkich gatunków roœlin i zwierz¹t (g³ównie ptactwa).

Niestety na skutek zaprzestania wypasu byd³a i koszenia ³¹k,

teren ten ulega sukcesywnemu zarastaniu, co powoduje, ¿e

malowniczy próg skalny staje siê coraz mniej widoczny.

Widok rozci¹gaj¹cy siê ze wzniesienia za koœcio³em

pozwala doceniæ to miejsce jako wspania³y punkt widokowy.

Zobaczyæ mo¿na panoramê rozci¹gaj¹c¹ siê na P³askowzgórze

Czêstochowskie, z widocznymi w centrum ska³kami jurajski-

mi w £utowcu (Lutowcu) oraz - w kierunku po³udniowym

- na wspomnian¹ dolinê Warty. W bliskim s¹siedztwie ruin,

ok. 500 m od nich, mo¿na odnaleŸæ zape³zniête i nieco

zaœmiecone niewielkie wyrobiska i ³omiki, z których wydo-

bywano wapieñ. Mo¿na w nich bli¿ej zapoznaæ siê ze ska³ami

charakterystycznymi dla tego regionu.

Kr

oczyce

5610

Myszków

Kozieg³o

wy

1

2

3

199

Wybrana literatura: 28, 85, 125, 147, 429

¯arki

Obiekt znajduje siê na obszarze Zespo³u Parków Kra-

jobrazowych Województwa Œl¹skiego i Parku Krajobrazo-

wego Orlich Gniazd.

The Jurassic cuesta in ¯arki

Between Klucze near Olkusz and Czêstochowa towns a

characteristic scarp is well-marked in morphology. A small

fragment of this scarp, between ¯arki and Jawornik villages,

is described below in details. The scarp comprises rocks of

various resistivity for denudation, all dipping at the same

angle and into the same direction. This is a classic example

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:

I. Felisiak (2005)

of the questa. Stratigraphy includes Middle and Upper

Jurassic sediments deposited onto the Triassic bedrock. In

the described fragment a small exposure of Upper Jurassic

limestone exists and nearby there stand ruins of a church

built in 1763. The church was constructed from local stone

– a biodetrital limestone composed of carbonate mud with

silicified sponges, numerous intraclasts and fossils: belem-

nites, bivalves, brachiopods and sponges. An additional

attractions of this site are: an outstanding panorama from

the top of the hill as well as fish ponds and marshy meadows

of high natural value.

1

2

3