Przestępstwo jako czyn zawiniony

OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZAJĄCE WINĘ

„winę sprawcy ustala się wtedy, gdy można mu zarzucid, że

w czasie swego bezprawnego, karalnego i karygodnego

czynu nie dał posłuchu normie prawnej. Zarzut ten oparty

byd musi na ustaleniu możliwości dania takiego posłuchu

normie (…)”

„sama możliwośd postąpienia zgodnie z normą nie

wystarczy do przypisania winy. Konieczne jest

wykluczenie

sytuacji, które z punktu widzenia kryteriów społeczno-

etycznych mogłyby na tyle silnie oddziaład na motywację

sprawcy

, że odmówienie dania posłuchu normie prawnej

należałoby uznad za usprawiedliwione.

Winą jest więc oceniona z punktu widzenia kryteriów

społeczno-etycznych wadliwośd procesu decyzyjnego w

warunkach możliwości podjęcia decyzji zgodnej z

wymaganiami prawa. (…)”

Przesłanki przypisania winy:

Na podstawie regulacji zawartych w k.k. można sformułowad

następujące przesłanki przypisania winy:

1.

Sprawca musi byd zdatny do przypisania winy. Zdatnośd sprawcy

warunkowana jest :

a)

dojrzałością ( art. 10),

b)

poczytalnością, przynajmniej ograniczoną (art. 31),

2.

Sprawca musi mied możliwośd rozpoznania:

a)

bezprawności czynu (art. 30),

b)

że nie zachodzi okolicznośd wyłączająca bezprawnośd albo winę

(art. 29),

3.

Wymagalnośd zgodnego z prawem zachowania się musi zachodzid w

konkretnej sytuacji

(art. 26 § 2).

Ad. 1.a. Dojrzałośd sprawcy

Art. 10 § 1. Na zasadach określonych w tym kodeksie odpowiada ten, kto

popełnia czyn zabroniony

po ukooczeniu 17 lat.

§ 2.

)

Nieletni, który po ukooczeniu 15 lat

dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 134, art. 148 § 1, 2 lub 3, art. 156 § 1 lub 3,

art. 163 § 1 lub 3, art. 166, art. 173 § 1 lub 3, art. 197 § 3 lub 4, art. 223 § 2, art. 252 § 1 lub 2

oraz w art. 280,

może odpowiadad na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz

stopieo rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w

szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się

bezskuteczne.

§ 3. W wypadku określonym w § 2 orzeczona kara nie może przekroczyd dwóch

trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za

przypisane sprawcy przestępstwo; sąd może zastosowad także

nadzwyczajne złagodzenie kary.

§ 4. W stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukooczeniu lat 17,

lecz przed ukooczeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki

wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli

okoliczności sprawy oraz stopieo rozwoju sprawcy, jego właściwości i

warunki osobiste za tym przemawiają.

Warunkiem przypisania winy jest osiągnięcie przez sprawcę takiego
stopnia dojrzałości, że jest on w stanie rozpoznad społeczne
znaczenie popełnianego przez siebie czynu:

Ustawodawca polski przyjął

ukooczenie 17 lat

jako granicę pozwalającą na traktowanie
sprawcy czynu zabronionego jako podmiotu
zdolnego do ponoszenia odpowiedzialności
karnej.

Postępowanie z nieletnimi reguluje

ustawa z 26

października 1982 r. o postępowaniu w sprawach
nieletnich

10 § 2 k.k. – odpowiedzialnośd karna nieletniego

• wyjątek od reguły

przyjmującej brak odpowiedzialności

karnej nieletniego

• katalog typów wymienionych w art. 10 § 2 jest zamknięty.
• art. 10 § 2 może mied zastosowanie nie tylko w wypadku

dokonania określonego w tym przepisie przestępstwa, ale

także w wypadku

usiłowania

popełnienia takiego

przestępstwa.

• art.10 § 2 może mied zastosowanie

do wszystkich postaci

sprawczego współdziałani

a (współsprawstwo, sprawstwo

kierownicze, sprawstwo polecające).

• należy odrzucid możliwośd stosowania art. 10 § 2 wobec

podżegacza lub pomocnika

do przestępstw określonych w

tym przepisie

art. 10 § 4 k.k.

granica

17 lat

wyznaczona jest arbitralnie i nie

może uwzględniad indywidualnych

właściwości, a w związku z tym - potrzeb

resocjalizacyjnych młodocianych sprawców.

Kodeks przewiduje więc w art. 10 § 4 k.k.

stosowanie wobec

młodocianego

środków

wychowawczych, leczniczych albo

poprawczych przewidzianych dla nieletnich

115 § 10 k.k.

Młodocianym jest sprawca, który w chwili popełnienia

czynu zabronionego nie ukooczył

21 lat

i w czasie

orzekania w pierwszej instancji

24 lat

.

Art. 54 k.k.

§ 1. Wymierzając karę nieletniemu albo młodocianemu,

sąd kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawcę

wychowad.

§ 2. Wobec sprawcy, który w czasie popełnienia

przestępstwa nie ukooczył

18 lat

, nie orzeka się kary

dożywotniego pozbawienia wolności

.

Zasadą jest stosowanie wobec nieletniego

środków wychowawczych i leczniczo-wychowawczych

,

gdyby zaś okazały się one nieskuteczne - w pewnych przypadkach również

środków poprawczych

.

Do środków wychowawczych należą m.in.:
•

a) upomnienie,

•

b) zobowiązanie do określonego postępowania (np. do naprawienia wyrządzonej szkody, do
przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy),

•

c) nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna,

•

d) umieszczenie w placówce resocjalizacyjnej.

Środkiem leczniczo-wychowawczym jest umieszczenie nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub

innym odpowiednim zakładzie leczniczym.

Środek ten stosuje się w przypadku stwierdzenia u nieletniego, który popełnił czyn karalny,

niedorozwoju umysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności
psychicznych bądź też nałogowego używania alkoholu albo innych środków odurzających.

Umieszczenie w zakładzie poprawczym można zastosowad jedynie w przypadku popełnienia przez

nieletniego, który ukooczył 13 lat, czynu realizującego znamiona przestępstwa, jeżeli
przemawia za tym wysoki stopieo demoralizacji nieletniego oraz okoliczności i charakter
czynu, zwłaszcza gdy inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub nie rokują
resocjalizacji nieletniego.

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 2010 r. V KK 353/10
Jeżeli sprawca czynu zabronionego nie wymienionego w art. 10 § 2 k.k., częśd zachowao składających się na czyn ciągły zrealizował

jako nieletni, a pozostałe zachowania po ukooczeniu 17 lat, to ponosi odpowiedzialnośd karną tylko za te zachowania,
których dopuścił się po osiągnięciu tego wieku.

LEX nr 653869

Czasem popełnienia czynu ciągłego jest okres od pierwszego zachowania składającego się na ten czyn do zakooczenia ostatniego z

nich. Jeżeli jednak sprawca czynu zabronionego niewymienionego w art. 10 § 2 k.k., częśd zachowao składających się na czyn
ciągły zrealizował jako nieletni, a pozostałe zachowania po ukooczeniu 17 lat, to ponosi odpowiedzialnośd karną tylko za te
zachowania, których dopuścił się po osiągnięciu tego wieku.

Biul.PK 2010/9/21

Ad. 1.b. Poczytalnośd sprawcy

Art. 31 k.k.

§ 1.

Nie popełnia przestępstwa

, kto, z powodu

choroby psychicznej,

upośledzenia umysłowego

lub innego

zakłócenia czynności

psychicznych

, nie mógł

w czasie czynu

rozpoznad jego znaczenia lub

pokierowad swoim postępowaniem

.

§ 2. Jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa zdolnośd rozpoznania

znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem była

w znacznym

stopniu ograniczona

, sąd może zastosowad

nadzwyczajne

złagodzenie kary.

§ 3. Przepisów § 1 i 2 nie stosuje się, gdy sprawca wprawił się w stan

nietrzeźwości lub odurzenia

powodujący

wyłączenie lub

ograniczenie poczytalności

, które

przewidywał albo mógł

przewidzied

.

„Jest

regułą, że człowiek dojrzały jest zdolny do

przypisania mu winy

. Dlatego Kodeks karny nie

określa warunków tej zdolności, nie definiuje

poczytalności, tylko określa przesłanki

wystąpienia wyjątku od reguły, czyli

niepoczytalności i tym samym braku zdolności do

przypisania winy (…)”

* Taki sposób określenia warunku przypisania winy ma to

znaczenie, że w postępowaniu karnym

nie musi się za

każdym razem wykazywad wystąpienia zdolności do

przypisania (poczytalności

), a jedynie w razie wystąpienia

wątpliwości ustala się brak zdolności do przypisania

(niepoczytalnośd), ewentualnie ustala się ograniczenie

poczytalności.

w razie niepoczytalności sprawca nie popełnia
przestępstwa i nie podlega karze.

Funkcja

ochronna prawa karnego

wymaga jednak

reakcji w stosunku do sprawcy, który również
w przyszłości może okazad się niebezpieczny
dla dóbr chronionych przez porządek prawny.
Dlatego w Kodeksie karnym przewidziany jest
system środków zabezpieczających (r. X k.k.)

Zasada koincydencji

niepoczytalnośd, jako okolicznośd wyłączająca

winę, musi mied miejsce

w czasie czynu

(w czasie popełnienia przestępstwa w

przypadku niepoczytalności ograniczonej)

A.

Niepoczytalnośd art. 31 par. 1 k.k.

a) metoda określenia niepoczytalności,

• metoda mieszana

b) źródła niepoczytalności,

• choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe,
inne zakłócenie czynności psychicznych

c) następstwa źródeł niepoczytalności:

• brak możliwości w czasie czynu rozpoznania jego znaczenia

lub brak możliwości w czasie czynu pokierowania swoim

postępowaniem.

d) konsekwencje niepoczytalności:

niepoczytalnośd czyni ze sprawcy osobę niezdolną do

przypisania jej winy

Wobec sprawcy czynu zabronionego popełnionego w stanie

niepoczytalności mogą byd stosowane środki zabezpieczające:

Art. 94 k.k.

§ 1. Jeżeli sprawca, w stanie niepoczytalności określonej w art

. 31 § 1,

popełnił czyn zabroniony

o znacznej społecznej szkodliwości

i

zachodzi

wysokie prawdopodobieostwo, że popełni taki czyn

ponownie

, sąd orzeka umieszczenie sprawcy w odpowiednim

zakładzie psychiatrycznym

.

§ 2. Czasu pobytu w zakładzie nie określa się z góry; sąd orzeka

zwolnienie sprawcy, jeżeli jego dalsze pozostawanie w zakładzie nie

jest konieczne.

§ 3. Sąd może zarządzid ponowne umieszczenie sprawcy określonego w

§ 1 w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym, jeżeli przemawiają

za tym okoliczności wymienione w § 1 lub w art. 93; zarządzenie nie

może byd wydane po upływie 5 lat od zwolnienia z zakładu.

B. Poczytalnośd ograniczona art. 31 par. 2 k.k.

Poczytalnośd ograniczona zachodzi wtedy, gdy w czasie

popełnienia

przestępstwa

zdolnośd

rozpoznania

znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem była w
znacznym stopniu ograniczona.

Konsekwencje poczytalności ograniczonej

:

- czyn bezprawny i zabroniony pod groźbą kary,

popełniony w stanie ograniczonej w znacznym stopniu
poczytalności, jest czynem zawinionym i stanowi
przestępstwo

- art. 31 § 2 k.k. daje sądowi możliwośd zastosowania

wobec sprawcy nadzwyczajnego złagodzenia kary

C. Niepoczytalnośd (poczytalnośd ograniczona)

spowodowana stanem nietrzeźwości lub odurzeniem

Niepoczytalnośd w czasie czynu wyłącza winę. Jeżeli jest

ona jednak wywołana stanem nietrzeźwości lub odurzenia,

to braku reakcji karnoprawnej sprzeciwia się

zasada

ochrony społecznej:

jak uzasadnid winę i odpowiedzialnośd za czyn popełniony pod

wpływem alkoholu bądź narkotyków ?

31 § 3 k.k.

Przepisów § 1 i 2 nie stosuje się, gdy sprawca wprawił się w

stan

nietrzeźwości lub odurzenia

powodujący

wyłączenie

lub ograniczenie poczytalności

, które

przewidywał albo

mógł przewidzied

.

• actio libera in causa

podstawy zawinienia szuka się w zachowaniu sprawcy

podjętym jeszcze w stanie poczytalności (zawinienie na

przedpolu czynu zabronionego). Sprawca niepoczytalny z

powodu nietrzeźwości lub odurzenia jest traktowany jako

poczytalny, jeśli wprawił się w ten stan po to, by popełnid

czyn zabroniony

• Rauschdelikt

sprawca

popełniający

czyn

zabroniony

w

stanie

niepoczytalności spowodowanej nadużyciem alkoholu lub

środka odurzającego odpowiada nie za ten czyn, ale za to, że

wprawił się w sposób zawiniony w stan niepoczytalności.

mamy do czynienia z fikcją, gdyż kara i tak zostanie

wymierzona w zależności od tego, jaki czyn zabroniony

popełnił sprawca w stanie niepoczytalności, a nie w zależności

od tego, czy w większym lub mniejszym stopniu zawinił

wprawienie się w stan niepoczytalności

• konstrukcja ochrony społecznej,

Warunki stosowania art. 31 § 3 k.k.

• wprawienie się w stan nietrzeźwości lub

odurzenia

wymaga umyślnego działania

, tzn.

zamiaru

spożywania alkoholu lub przyjęcia

środka odurzającego,

• sprawca wprawiając się w stan nietrzeźwości

lub odurzenia

przewidywał wyłączenie lub

ograniczenie jego poczytalności albo mógł je
przewidzied,

artykuł 31 § 3 nie ma zastosowania w

przypadkach chorób psychicznych, związanych
z używaniem alkoholu i odpowiednio chorób
psychicznych, związanych z narkomanią

np. dypsomania, delirium tremens, omamica

alkoholowa, paranoja alkoholiczna, choroba
Korsakowa

•

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 16 grudnia 2008 r. II AKa 374/08

1. Obowiązkiem sądu jest precyzyjne i jednoznaczne odniesienie się do prezentowanej przez

oskarżonego i jego obroocę w toku postępowania merytorycznego linii obrony, ze
szczególnym uwzględnieniem argumentów zgłoszonych w ostatnim słowie.

2. Jeżeli oskarżona tempore criminis działała w warunkach ograniczonej w stopniu znacznym

poczytalności, związanej ze stwierdzonym u niej organicznym zaburzeniem osobowości,
dawniej nazywanym zespołem psychoorganicznym u osoby uzależnionej od alkoholu, który to
stan cechuje wyraźne obniżenie krytycyzmu przy ocenie własnego zachowania i uaktywnia
zachowania nadmiernie przedwczesne, mało refleksyjne i słabo kontrolowane, a zatem
zaburzające wgląd w otaczającą rzeczywistośd i naruszające zdolnośd właściwej oceny zjawisk
oraz ludzi tworzących takie otoczenie sprawcy, to mimo że okolicznośd ta ma zasadnicze
znaczenie dla oceny stopnia zawinienia,

nie może byd pomijana w ustaleniach dotyczących

strony podmiotowej czynu, w szczególności związanych z udowodnieniem zamiaru
ewentualnego, jeśli przyjąd, że ta postad umyślności wymaga w pierwszej kolejności
wykazania strony intelektualnej.

Nie może bowiem budzid wątpliwości, że taki stan psychiczny

sprawcy może mied wpływ na możliwości przewidywania przez niego czynu, w tym
uświadomienia zaistnienia skutku tak dalece idącego, jakim jest śmierd człowie

ka.

•

LEX nr 487554, Biul.SAKa 2009/1/3, KZS 2009/3/38

•

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 30 października 2008 r. II AKa
130/08

.Skoro biegli uznali, że oskarżony miał zachowaną zdolnośd kierowania i rozumienia

znaczenia swojego działania i skoro potrafi on przewidywad skutki swojego
zachowania, to

sam fakt posiadania nieprawidłowej osobowości charakteryzującej

się łatwością podejmowania działao agresywnych, czy narastanie konfliktu z
pokrzywdzonym, mogą mied znaczenie jedynie dla oceny strony motywacyjnej

zachowania oskarżonego, żadną jednak miarą nie mogą byd podstawą oceny
zamiaru działania sprawcy.

•

LEX nr 508305

•

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2008 r. V KK 355/07

1. Jeden i ten sam mankament psychiki sprawcy występujący w chwili popełnienia czynu

przestępnego, nie może byd na jego korzyśd uwzględniony podwójnie, raz jako przesłanka
kwalifikacji prawnej czynu z art. 148 § 4 k.k., a po raz drugi jako podstawa do uznania, że
został on popełniony w warunkach art. 31 § 2 k.k. Przyjęcie, że sprawca zbrodni zabójstwa
dopuścił się w stanie silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami oraz w stanie
ograniczonej w stopniu znacznym poczytalności jest możliwe tylko wówczas, kiedy silne
wzburzenie wywołane zostało okolicznościami innymi od tych, które spowodowały stan
ograniczonej poczytalności w stopniu znacznym.

•

2. Silne wzburzenie usprawiedliwione okolicznościami to tylko takie, które w ocenach
społecznych może zasługiwad na pewne zrozumienie z punktu widzenia zasad moralnych. Jest
bowiem współmierne do wywołującej jej przyczyny, pochodzącej od pokrzywdzonego,
którego to zachowanie wywołało afektywną reakcję spełniającą znamiona czynu
zabronionego określonego w art. 148 § 4 k.k. Musi zatem zaistnied pewna adekwatnośd
pomiędzy czynem a tą krzywdą, którą odczuł sprawca, "rozsądna" proporcja pomiędzy nią, a
tym czego on dokonał. Przy tym ocena, czy silne wzburzenie było usprawiedliwione
okolicznościami, oparta na przesłankach moralnych, powinna odwoływad się do kryteriów
obiektywnych, a nie tylko bazowad na subiektywnych odczuciach sprawcy, które stan ten
miałyby tłumaczyd. O usprawiedliwieniu silnego wzburzenia nie decyduje to, jaką
odpornością psychiczną i przymiotami charakteru sprawca dysponuje, ale jaka jest przyczyna
silnego wzburzenia i czy z punktu widzenia powszechnie aprobowanych norm moralnych jest
ona - przynajmniej w pewnym zakresie - wybaczalna.

LEX nr 370303, Biul.PK 2008/8/33, Prok.i Pr.-wkł. 2008/9/5

•

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 31 marca 2005 r. II AKa 52/05

•

Ograniczenie rozpoznania znaczenia czynu wpływa tylko na stopieo winy, nie zaś
na jej rodzaj. Ustalenie tego ograniczenia oznacza, że na skutek którejś z przesłanek
ograniczenia poczytalności sprawca nie pojmuje w należytym stopniu znaczenia
swego czynu, lecz jedynie w sensie aksjologicznym, to jest tego, że czyn stanowi
naruszenie porządku etycznego i prawnego. Zakłócenie to dotyczy procesów
psychicznych, nie musi jednak wykluczad świadomości sprawcy w zakresie
zachodzących związków przyczynowych. Umniejszona poczytalnośd ma więc wpływ
na oznaczenie stopnia winy, a w konsekwencji na wysokośd kary.

•

KZS 2005/5/34

•

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 14 stycznia 2005 r. II AKa 109/05

1. Kwalifikacja z art. 148 § 4 k.k. w zw. z art. 31 § 2 k.k. jest wprawdzie możliwa, ale tylko i

wyłącznie w takiej sytuacji, gdy niezależnie od siebie wystąpiły u sprawcy oba te stany, a
zatem podlegał on dwojakim uwarunkowaniom - tj. z jednej strony, u podstaw znacznego
ograniczenia poczytalności leżał stan patologiczny, a z drugiej, niezależnie od tego, sprawca
działał nadto w stanie silnego wzburzenia, wynikłego z usprawiedliwiających go okoliczności
zdarzenia.

2. Możliwe jest zastosowanie art. 148 § 4 k.k. wobec osoby działającej w stanie nietrzeźwości,

ale tylko wówczas, gdy silne wzburzenie usprawiedliwione okolicznościami mogłoby powstad
również bez odurzenia alkoholowego.

3. Silne wzburzenie (afekt) usprawiedliwione okolicznościami, to swoiste pojęcie prawne, a nie

leżące wyłącznie w sferze psychiki sprawcy, zatem dla stwierdzenia jego wystąpienia,
powołany jest przede wszystkim Sąd, bowiem kryteria oceny, czy silne wzburzenie jest
usprawiedliwione konkretnymi okolicznościami danej sprawy, czy też nie, wywodzą się z
przesłanek, nie tylko psychologicznych, ile moralnych, czy też zasad współżycia społecznego,
które winien Sąd każdorazowo ustalid, jako podstawę do przypisania sprawcy zabójstwa w
postaci uprzywilejowanej.

LEX nr 156336, KZS 2005/7-8/115

II AKa 82/01

wyrok s.apel.

w Gdaosku, 2001-03-29

Prok.i Pr.-wkł. 2001/12/26...
•

Nieuzasadnione jest oczekiwanie, by sprawcom działającym w warunkach art. 31 § 2 k.k. zawsze (a chodby
tylko w zasadzie) wymierzad kary w najniższym ustawowym wymiarze, bądź nawet kary nadzwyczajnie
złagodzone. Przy wymiarze kary różnica między sprawcą ułomnym a pełnowartościowym psychicznie
polega na tym, że owa ułomnośd uzasadnia jedynie wydatne złagodzenie kary na tle całokształtu
uwzględnionych okoliczności, a więc wymierzenie kary łagodniejszej, niżby ją orzeczono, gdyby okolicznośd
ta nie zachodziła. (...)

•

Negatywna (ujemna) wymowa (znaczenie) okoliczności obciążających nie zmniejsza się, jeżeli mają one
nawet ścisły związek z psychopatycznymi cechami osobowości oskarżonego, który popełniając
przestępstwo miał zachowaną pełną poczytalnośd.

•

Jeżeli natomiast poczytalnośd sprawcy była w znacznym stopniu ograniczona, to zmniejsza to (łagodzi)
wpływ na surowośd (zaostrzenie) kary tych okoliczności obciążających, które pozostawały w ścisłym
związku z defektami psychicznymi oskarżonego w czasie jego przestępnego działania. Stopieo tego wpływu
powinien byd tym mniejszy, im większy jest ciężar gatunkowy występujących w danej sprawie okoliczności
obciążających. (...)

2.a. błąd co do oceny prawnej czynu (art.30 k.k.)

Art. 30 k.k.

Nie popełnia przestępstwa, kto dopuszcza się czynu

zabronionego w usprawiedliwionej nieświadomości

jego bezprawności; jeżeli błąd sprawcy jest

nieusprawiedliwiony, sąd może zastosowad

nadzwyczajne złagodzenie kary.

- usprawiedliwiony błąd co do oceny prawnej czynu

stanowi podstawę braku przestępstwa z uwagi na

brak

winy,

-

błąd

nieusprawiedliwiony

daje

podstawy

do

nadzwyczajnego złagodzenia kary

.

•

Teoretycznie rzecz biorąc, błąd co do prawa może wystąpid w dwóch postaciach, tzn. w
postaci nieświadomości bezprawności (ściślej zaś - powstałego na kanwie owej
nieświadomości mylnego wyobrażenia, że podejmowane zachowanie jest zgodne z
prawem), jak również w postaci tzw. urojenia bezprawności (ściślej - jego mylnego
wyobrażenia).

•

Mylne wyobrażenie sprzeczności z prawem podejmowanego zachowania jest
prawnokarnie irrelewantne i samo w sobie nie może prowadzid do popełnienia
przestępstwa.

•

Żaden czyn nie staje się bowiem przestępstwem tylko dlatego, że sprawca, na skutek swej
nieznajomości prawa, tak go właśnie ocenia. Dla bytu przestępstwa niezbędna jest jego
ustawowa typizacja, której istnienia nie może wszak zastąpid mylne wyobrażenie sprawcy w
tym zakresie.

•

Dopuszczając konstrukcję tzw. przestępstwa urojonego (delictum putativum),
naruszylibyśmy tym samym konstytucyjną zasadę nullum crimen sine lege. Z tego też
powodu prawnokarnie relewantna jest jedynie nieświadomośd bezprawności, a - mówiąc
nieco ściślej - odpowiadające istocie błędu mylne wyobrażenie zgodności z prawem
podejmowanego zachowania.

•

Powstaje w tym miejscu zasadnicze pytanie, w jakich sytuacjach błąd co do prawa w postaci
nieświadomości bezprawności jest pojęciowo w ogóle możliwy, czyli - innymi słowy - kiedy bezprawnośd
może pozostad dla sprawcy nierozpoznawalna. Odpowiedź na to pytanie wymaga przypomnienia znanego
w dogmatyce prawa karnego podziału przestępstw na mala per se oraz mala prohibita.

•

Świadomośd bezprawności nie oznacza bynajmniej, że sprawca, aby zdawad sobie sprawę z oceny
prawnej podejmowanego zachowania, musi myśled językiem ustawy. Przedmiotem świadomości
sprawcy nie ma byd bowiem konkretny przepis karny, zapisany w ustawie. Dla przyjęcia bezprawności
czynu nie jest więc konieczne ustalenie, że sprawca znał treśd ustawowych znamion czynu zabronionego,
gdyż wystarczy ustalenie, że uświadamiał sobie, iż czynem swym naruszył przewidzianą regułę
postępowania, do której przestrzegania był zobowiązany.

•

błąd (nieświadomośd) bezprawności nie jest okolicznością dotyczącą zamiaru popełnienia czynu
zabronionego (czyli jego strony podmiotowej), gdyż zamiar taki równie dobrze może towarzyszyd sprawcy
nieuświadamiającemu sobie oceny prawnej swego zachowania. W związku z tym nieświadomośd
bezprawności sama przez się nie eliminuje umyślności zachowania sprawcy. Tego rodzaju błąd wpływa
natomiast na zarzucalnośd podejmowanego czynu.

•

jeżeli w związku z działalnością zawodową, społeczną itp. sprawcy, ciążył na nim obowiązek zaznajomienia
się z odpowiednimi przepisami i sprawca w sposób zawiniony obowiązku tego nie wypełnił, to
nieświadomośd bezprawności będzie nieusprawiedliwiona. Nie można skutecznie powoływad się na
niezawinioną nieznajomośd prawa, jeżeli z ustalonych faktów wynika, że sprawca nie tylko nie starał się w
sposób należyty zapoznad z obowiązującym uregulowaniem, chod miał możnośd to uczynid u
przedstawicieli właściwych organów, ale wręcz w sposób wyraźny z takiej możliwości zrezygnował *wyrok
SN z dnia 3 lutego 1997 r., OSNKW 1997, II KKN 124/96, z. 5-6, poz. 46].

Konsekwencje błędu co do oceny prawnej czynu

• Usprawiedliwiona nieświadomośd

wyłącza winę sprawcy

czynu bezprawnego i tym samym wyłącza przestępnośd
takiego czynu. Kryteria usprawiedliwienia, tak samo jak w
wypadku art. 29 k.k., mają

charakter obiektywno-

subiektywny.

• w razie

nieusprawiedliwionej nieświadomości

bezprawności

czyn stanowi

przestępstwo

. Jednakże ze względu na to, że

zakaz prawny nie motywuje sprawcy w kierunku
powstrzymania się od naruszenia normy, należy przyjąd, że ma
miejsce

okolicznośd zmniejszająca winę

•

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 lipca 2001 r. V KKN 153/01

1. Nie można błędu co do prawa (nieświadomości bezprawności czynu) usprawiedliwiad

okolicznościami mającymi znaczenie dla oceny poczytalności sprawcy.

2. Nieporozumieniem jest utożsamianie błędu co do okoliczności stanowiącej znamię czynu

zabronionego z brakiem umiejętności właściwej wykładni treści przepisu (poprawnej
interpretacji znaczenia zwrotów określających znamiona czynu).

LEX nr 51846

•

sytuacja cudzoziemca

przebywającego w obcym paostwie jest, z punktu widzenia przestrzegania

obowiązującego w nim ustawodawstwa karnego, znacznie trudniejsza niż sytuacja obywateli danego
paostwa i to nie tylko ze względu na istniejącą barierę językową. Trudno byłoby oczywiście podzielid
pogląd, iż nieświadom bezprawności swego zachowania cudzoziemiec w każdym przypadku powinien byd
zwolniony z wszelkiej odpowiedzialności karnej. Z drugiej jednak strony wskazany jest tutaj znacznie dalej
idący liberalizm niż w przypadku obywatela polskiego, przy czym należałoby uwzględnid przede wszystkim
wpływające na percepcję cudzoziemca odmienności kulturowe dotyczące systemu społeczno-prawnego (w
tym również w zakresie obowiązującego prawa zwyczajowego), a także wcześniejszą częstotliwośd oraz
intensywnośd kontaktów cudzoziemca z polskim systemem prawnym. Nie bez znaczenia powinien byd np.
fakt prowadzenia działalności gospodarczej na terenie Polski, obligujący wszak do znajomości prawa w
zasadzie nie mniejszej od tej, jakiej oczekuje się od obywatela naszego kraju.

wyrok s.apel. w Katowicach, II AKa 96/06, 2006-11-29

•

KZS 2007/5/72

•

Skoro oskarżony, posiadający niekontrowersyjną wiedzę menadżerską i medyczną, nie będąc prawnikiem,
konsultował z zespołem prawnym funkcjonującym w ramach podmiotu, którym kierował i składającym się
z osób należycie przygotowanych do wykonywania tego zawodu, którym miał prawo ufad, określony
problem prawny (czy sprzedaż powierzchni reklamowej na rewersie elektronicznej karty ubezpieczenia
zdrowotnego w drodze odrębnego przetargu, stanowi niedopuszczalną ustawowo dla Kasy Chorych
działalnośd gospodarczą), uzyskując błędną, chociażby wyrażoną ustnie, opinię opartą na chybionej
wykładni przepisu art. 4 ust. 7 ustawy z dnia 6.02.1997 roku o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym, a
nadto problem ten rozważał w trakcie rozmów z przedstawicielami organów centralnych i innych,
podobnych jednostek organizacyjnych, którzy ugruntowali go w przekonaniu ukształtowanym przez radców
prawnych, co miało determinujące znaczenie dla podjęcia późniejszych decyzji o charakterze
gospodarczym, to niewątpliwy błąd co do prawa w jego zachowaniu, nie sposób uznad za
nieusprawiedliwiony w rozumieniu art. 30 k.k., co uwalniało go tym samym od odpowiedzialności z art.
296 § 1 i 3 k.k.

•

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 2005 r. WA 11/05

•

Nie można skutecznie powoływad się na niezawinioną nieznajomośd prawa, jeżeli z ustalonych faktów
wynika, że sprawca

nie tylko nie starał się w sposób należyty zapoznad z obowiązującym uregulowaniem,

chod miał możnośd to uczynid u przedstawicieli właściwych organów, ale wręcz w sposób wyraźny z takiej
możliwości zrezygnował.

•

Sprawca

nie starał się zapoznad z obowiązującymi uregulowaniami

, chod miał możnośd to uczynid w

jednostkach, w których pełnił służbę, a jednocześnie w oparciu o te akty prawne ubiegał się o korzyści
finansowe. W tej sytuacji nie można jego zachowania uznad za działanie w usprawiedliwionej
nieświadomości bezprawności czynu zabronionego.

•

OSNwSK 2005/1/948

•

IV KKN 591/98

postanow. SN

2002-04-10

•

LEX nr 53342

•

1. Nieświadomośd oskarżonych co do treści nakazu zawartego w art. 72 § 1 pkt 1 ustawy z 1991 r. - Prawo o
publicznym obrocie papierami wartościowymi... niewątpliwie zaistniała, jednakże oskarżeni mieli pełne,
obiektywnie oceniane możliwości rozpoznania treści obowiązujących ich nakazów. Wynika to zarówno z
faktu poświadczenia przez nich stosownymi oświadczeniami zaznajomienia się z treścią prospektu
emisyjnego, zawierającego pouczenie o obowiązkach wynikających z treści art. 72 § 1 pkt 1 ustawy, jak też
przesądza o tym sam charakter decyzji o nabyciu znacznej ilości akcji podjętej przez oskarżonych w ramach
ich działalności zawodowej.

•

Tego rodzaju decyzja nakładała na nich obowiązek zaznajomienia się z odpowiednimi przepisami , co przy
nieograniczonych możliwościach uzyskania stosownej porady prawnej z uwagi na pełnione funkcje
wyklucza możliwośd uznania nieświadomości bezprawności czynu za usprawiedliwioną.

•

2. Zaniechanie rozpoznania ciążących na oskarżonych ustawowych powinności, przy uwzględnieniu ich
wykształcenia, poziomu intelektualnego, doświadczenia w podejmowaniu decyzji gospodarczych w różnych
dziedzinach związanych z funkcjonowaniem zarządzanej przez nich spółki oraz waga decyzji o nabyciu akcji,
angażującej poważne środki finansowe tejże spółki, uzasadniają przypisanie im umyślności w postaci
zamiaru ewentualnego.

•

Stan taki dowodzi bowiem przewidywania możliwości niezachowania wymogów ustawowych w sytuacji
zaniechania ich poznania, a przejawiony brak aktywności był wyrazem zgody na ewentualne niesprostanie
tym wymogom.

2.b. błąd co do okoliczności wyłączających

bezprawnośd czynu albo okoliczności wyłączających

winę

art. 29 k.k.

Nie popełnia przestępstwa, kto dopuszcza się

czynu zabronionego w usprawiedliwionym

błędnym przekonaniu, że zachodzi okolicznośd

wyłączająca bezprawnośd albo winę; jeżeli

błąd sprawcy jest nieusprawiedliwiony

, sąd

może zastosowad nadzwyczajne złagodzenie

kary.

Konsekwencje błędu co do okoliczności wyłączającej

bezprawnośd albo winę

• Przypisanie winy zależy od uznania, czy błędne przekonanie

sprawcy

o

zachodzeniu

okoliczności

wyłączających

bezprawnośd albo winę jest

usprawiedliwione

• w wypadku uznania, że błędne przekonanie jest

nieusprawiedliwione, wina zostaje przypisana i czyn stanowi
przestępstwo. Działanie jednak w wyniku błędnego
przekonania o zachodzeniu okoliczności wyłączających
bezprawnośd albo winę należy uznad za

anormalną sytuację

motywacyjną skutkującą zmniejszeniem winy

.

•

Mylne wyobrażenie, że zachodzi okolicznośd wyłączająca bezprawnośd, może się wiązad z
dwiema różnymi odmianami błędu dotyczącego kontratypowości danej sytuacji, a
mianowicie:

•

- z błędem co do znamion określających występujący w danym systemie prawa kontratyp -
sprawca trafnie postrzega określonego rodzaju sytuację, np. obronę konieczną, jako
kontratypową, błędnie przyjmując jednak, iż w konkretnym przypadku ona zaistniała;

•

- z błędem co do oceny, że określonego rodzaju sytuacja traktowana jest w danym systemie
prawa jako kontratypowa - sprawca błędnie przyjmuje, że np. eutanazja jest okolicznością
wyłączającą bezprawnośd zabójstwa.

•

Artykuł 29 dotyczy tylko pierwszej z wymienionych odmian błędu, czyli mylnego wyobrażenia
sprawcy, że w zaistniałej sytuacji zrealizowane zostały znamiona jakiegoś w danym systemie
prawa faktycznie występującego kontratypu. Druga natomiast odmiana błędu polega w
istocie na tym, że sprawca, świadomie naruszając dobro chronione prawem oraz mając pełne
rozeznanie co do okoliczności faktycznych tego naruszenia, mylnie jednak przyjmuje, iż
zachodząca sytuacja stanowi okolicznośd wyłączającą bezprawnośd jego zachowania. Ten
rodzaj błędu uregulowany został w art. 30 k.k. W tym przypadku mamy bowiem do czynienia
z klasycznym błędem co do bezprawności. Gdyby wszak istniał w systemie prawa mylnie
wyobrażony przez sprawcę kontratyp, to bezprawnośd jego zachowania na mocy tego właśnie
kontratypu musiałaby zostad wyłączona.

•

Wynikiem oczywistego nieporozumienia albo wręcz niezrozumienia przyjętej przez
ustawodawcę konstrukcji oraz funkcji błędu co do okoliczności wyłączającej winę są
pojawiające się niekiedy zarzuty, że ta postad błędu nie może się w ogóle zaktualizowad w
rzeczywistości, trudno bowiem wyobrazid sobie błąd co do błędu albo co do tego, że jest się
niepoczytalnym. Autorzy tego rodzaju zarzutów nie dostrzegają jednak, iż w kodeksie nie
jest powiedziane, że omawiany tutaj błąd musi dotyczyd wszystkich okoliczności
wyłączających winę. Z całą pewnością wchodzi on zaś w rachubę w przypadku stanu
wyższej konieczności, o którym mowa w art. 26 § 2 k.k. Pominięcie tego zagadnienia przez
ustawodawcę kolejny raz zaowocowałoby luką w kodeksowej regulacji problematyki błędu.

3. Inne okoliczności wyłączające winę

Okoliczności wyłączające winę opisane w

kodeksie

karnym

nie

są

katalogiem

zamkniętym