Okoliczności wyłączające winę:
- nieletniość – nie osiągnięcie wieku od którego zaczyna się ponoszenie odpowiedzialności karnej
-niepoczytalność
-błąd:
-co do znamion
-co do bezprawności
-stan wyższej konieczności wyłączający winę
-rozkaz
-szczególna sytuacja motywacyjna wyłączająca winę np. działanie z obawy przed grożącą odpowiedzialnością karną
Kontratyp – okoliczność wyłączająca karną bezprawność czynu. Zaistnienie kontratypu powoduje, że zachowanie wypełniające znamiona czynu zabronionego nie jest przestępstwem. Innymi słowami – postępowanie, które w normalnych warunkach jest bezprawne, staje się prawnie dozwolone ze względu na zaistnienie określonych przesłanek.
Rodzaje kontratypów
Podstawowe rodzaje
działanie w ramach uprawnienia
Inne rodzaje
dopuszczalne ryzyko sportowe (np. w sportach walki)
zgoda dysponenta dobrem ("chcącemu nie dzieje się krzywda")
czynności lecznicze
przerwanie ciąży zgodnie w warunkach dopuszczonych w ustawie
rozkaz przełożonego
Pozakodeksowe
karcenie małoletnich - według prof. Kazimierza Buchały muszą zostać spełnione następujące przesłanki:
karcenie musi mieć cel wychowawczy,
karcenie musi być wykonywane przez rodziców lub prawnych opiekunów dziecka,
karcenie nie może przekraczać pewnego stopnia intensywności.
zwyczaj
ryzyko sportowe
działanie w celu sportowym
uprawianie danej dyscypliny nie jest zabronione
działanie zgodne z regułami danej dyscypliny
Należy zastrzec, że podany katalog zawiera także takie kontratypy, których istnienie jest w literaturze prawa karnego negowane. Niektóre z nich (jak np. czynności lecznicze i zgoda dysponenta dobrem) są przez część doktryny uważane za wypadki, kiedy ustawowe znamiona czynu zabronionego nie są wypełnione. Istnienie innych (takich, jak karcenie małoletnich i zwyczaj) jest przez niektórych autorów całkowicie negowane.
Kontratypy klasyfikuje się na:
kontratypy kodeksowe – określone w kodeksie karnym
pozakodeksowe – nie wynikają z kodeksu karnego
ustawowe – określone wprost w przepisach ustawy (niekoniecznie musi nią być kodeks karny)
pozaustawowe – nie wynikają wprost z przepisów ustawy, lecz ich istnienie jest efektem interpretacji systemowej (według niektórych autorów także ze zwyczaju). Ta grupa kontratypów jest negowana przez część doktryny.
ogólne – wyłączają karną bezprawność wszystkich czynów zabronionych
szczególne – wyłączają karną bezprawność jedynie niektórych czynów zabronionych
bezwzględne – uchylają każdą bezprawność, nie tylko karną. Czyn popełniony w ramach kontratypu bezwzględnego nie tylko nie jest przestępstwem, lecz nie jest także bezprawny na gruncie prawa cywilnego i prawa administracyjnego
względne – uchylają tylko karną bezprawność czynu. Kwestia odpowiedzialności cywilnej lub administracyjnej pozostaje otwarta.
Formy popełniania przestępstw
Oprócz zwykłego sprawstwa wyróżnia się mianowicie współsprawstwo, sprawstwo kierownicze, podżeganie i pomocnictwo. Te formy naruszenia prawa karnego przyjęło się nazywać formami zjawiskowymi.
Współsprawstwo (art. 18 § 1 k.k.) polega na wykonaniu przestępstwa z inną osobą (osobami). Oznacza to, że działania dwóch lub więcej osób objęte są ich porozumieniem i są pewnym działaniem wspólnym.
Za sprawstwo kierownicze odpowiada, według art. 18 § 1 k.k., ten, „kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę lub wykorzystując uzależnienie innej osoby, poleca jej wykonanie takiego czynu”.
Podżeganie polega na nakłanianiu innej osoby do popełnienia czynu zabronionego
Pomocnictwo polega na ułatwianiu innej osobie popełnienia czynu zabronionego przez dostarczenie jej narzędzi, środka przewozu, udzielenie rady lub informacji
Poza tym wyróżnia się formy stadialne, wskazując, że obok dokonania przestępstwa może być ono popełnione w formie przygotowania i usiłowania.
Zasadniczą formą popełnienia przestępstwa jest jego dokonanie. W tej formie ujęte są przeważnie typy przestępstw, które znajdujemy w poszczególnych rozdziałach kodeksu karnego i w innych ustawach karnych. Z przepisów części ogólnej kodeksu karnego wynika jednak, że odpowiedzialność karną ponieść może również ten, kto dopuszcza się usiłowania, a w niektórych przypadkach ten, kto dopuszcza się przygotowania przestępstwa.
Przygotowanie zdefiniowane jest w art. 15 § 2 k.k. Przepis ten przewiduje dwie formy przygotowania:
przygotowanie w sensie ścisłym – polega na podjęciu czynności mających stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do dokonania czynu zabronionego, w szczególności na uzyskiwaniu lub przysposabianiu środków, zbieraniu informacji, lub sporządzaniu planu działania. W definicji tej wylicza się przykładowo najbardziej typowe w praktyce formy przygotowania. Nie jest to jednak katalog zamknięty
wejście w porozumienie w celu dokonania czynu zabronionego. Może to być porozumienie dwóch lub więcej osób, polegające na uzgodnieniu zamiaru popełnienia konkretnego przestępstwa.
Przygotowanie do przestępstwa jest karalne tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi (art. 16 § 2 k.k.). Ogólną zasadą jest więc bezkarność przygotowania. Wyjątki od tej zasady są w polskim prawie karnym dość nieliczne. Karalne jest przede wszystkim przygotowanie do niektórych przestępstw przeciwko pokojowi i przeciwko ludzkości (wojna napastnicza, ludobójstwo), przeciwko państwu np. zdrady głównej i zamachu stanu, przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu wymienionych w art. 168 k.k. Ponadto kodeks karny przewiduje m.in. karalność przygotowania do fałszowania pieniędzy (art. 310 § 4 k.k.), do fałszowania dokumentu (art. 270 § 3 k.k.) i dezercji (art. 339 § 4 k.k.).
Według definicji zawartej w art. 13 § 1 k.k., usiłowanie charakteryzuje występowanie trzech elementów. Są to:
zamiar popełnienia czynu zabronionego;
zachowanie się zmierzające bezpośrednio ku dokonaniu;
brak dokonania.
Usiłowanie zagrożone jest taką samą karą jak przestępstwo dokonane (art. 14 § 1 k.k.). W praktyce, kary wymierzane za usiłowanie w konkretnych sprawach są z reguły niższe niż kary wymierzane za dokonanie przestępstwa. Podstawę do takiej praktyki daje treść art. 53 § 2 k.k., według którego sąd wymierzając karę uwzględnia „rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa”. W wypadku usiłowania następstwa takie najczęściej nie występują lub są mniejsze niż przy dokonaniu.
Odmianą usiłowania jest usiłowanie nieudolne (art. 13 § 2 k.k.). Zachodzi ono wtedy, gdy usiłujący nie uświadamia sobie, że dokonanie jest niemożliwe. Istotą usiłowania nieudolnego jest to, że zachowanie się sprawcy obiektywnie nie zagraża dobru prawnemu i nie prowadzi do dokonania, natomiast sprawca błędnie sądzi, że jest inaczej.