Okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną

Podział na:

• okoliczności, które wyłączają byt przestępstwa – powodują, że czyn nie jest przestępstwem;
  „nie popełnia przestępstwa…”, „nie stanowi przestępstwa…”

• okoliczności, które wyłączają jedynie karalność przestępstwa – odrębne od czynu, neutralizują potrzebę karania, np. czynny żal
  „nie podlega karze…”

1. Okoliczności wyłączające byt przestępstwa

Można wyróżnić takie okoliczności, które:

• wyłączają sam czyn

• wyłączają społeczną szkodliwość czynu (szkodliwości tej nie ma lub jest znikoma)

• wyłączają bezprawność czynu (kontratypy)

• wyłączające winę

Art. 28 § 1 – błąd co do ustawowego znamienia nie wyłącza winy, lecz wyklucza umyślny charakter czynu (mieści się wśród okoliczności wyłączających winę).

1. brak czynu

• przymus bezwzględny (vis absoluta)

• odruch bezwarunkowy

Brak czynu występuje wówczas, gdy mimo istnienia pewnych zewnętrznych pozorów aktywności (działanie lub zaniechanie) woli w istocie nie ma (jest wyłączona).
Z brakiem woli mamy do czynienia przede wszystkim w przypadkach wystąpienia tzw. przymusu bezwzględnego (vis absoluta) wyłączającego możliwość przejawienia woli. Nie uznaje się za czyn zachowania pod wpływem siły zewnętrznej, jeśli sprawca nie mógł się oprzeć tej sile.
np. fizyczne oddziaływanie mechaniczne na ciało w postaci nacisku tłumu, popchnięcie przez kogoś, szarpnięcie
Zaniechanie będzie brane pod uwagę, gdy bezruch wynika z fizycznej niemożliwości wykonania ruchu (paraliż) lub gdy zachodzi praktyczna niemożliwość wykonania działania (przekracza ono siły fizyczne człowieka).

Z brakiem czynu mamy do czynienia w przypadku odruchu bezwarunkowego. Może być wiązany z zaćmieniem świadomości (epilepsja, konwulsja), zachwianiem równowagi, gwałtownym bólem.
Np. idąc po oblodzonej nawierzchni tracimy równowagę i chwytamy się osoby obok, która również upada i łamie sobie nogę.
Od odruchu bezwarunkowego należy odróżnić tzw. czynności zautomatyzowane, wyuczone
(np. zmiana biegu w aucie).

Przymus bezwzględny należy odróżnić od przymusu względnego, zwanego też kompulsywnym
(vis compulsiva). Ma on miejsce, gdy za pomocą oddziaływania fizycznego (np. bicie, tortury) albo psychicznego (grożenie) przymusza się człowieka do przejawienia woli w określonym kierunku. Jego wola nie jest wyłączona w sposób bezwzględny. Ma tutaj miejsce czyn w rozumieniu prawnokarnym.
Osoba zmuszana w taki sposób niewątpliwie działa w anormalnej sytuacji motywacyjnej. Ewentualne wyłączenie jej odpowiedzialności karnej nie będzie miało miejsca z powodu braku czynu, ale ze względu na instytucję stanu wyższej konieczności.

Zachowanie osoby niepoczytalnej pozostaje czynem, gdyż stanowi wyraz jej woli i osobowości, aczkolwiek patologicznej. Niepoczytalność nie wyłącza czynu, lecz winę (jak przymus kompulsywny).

1. błąd co do faktu (ustawowego znamienia czynu zabronionego)

Art. 28 § 1 – błąd co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego.
Osoba pozostająca w takim błędzie nie popełnia umyślnie czynu zabronionego. Chodzi tutaj o znamię typu podstawowego. Błąd ten dekompletuje stronę podmiotową czynu zabronionego charakteryzującego się umyślnością.

Błąd co do ustawowego znamienia, wyłączając umyślny charakter czynu, nie przesądza o braku wszelkiej odpowiedzialności karnej, gdyż pozostawia otwartą sprawę ewentualnej odpowiedzialności za czyn popełniony nieumyślnie. Ale jest tak tylko wtedy, jeżeli ustawa przewiduje nieumyślność.
np. myśliwy strzelający do człowieka będący w błędnym przekonaniu, że to dzik nie odpowie za umyślne zabójstwo, może odpowiedzieć z art. 155 za nieumyślne spowodowanie śmierci człowieka;
zabranie cudzej rzeczy w błędnym przekonaniu, że to nasza rzecz nie jest karane, gdyż kradzież nie jest przewidziana w ustawie w postaci nieumyślnej

Wyłączenie umyślności charakteru czynu jest niezależne od tego czy błąd był usprawiedliwiony. Musi to być błąd włącznie co do okoliczności należącej do ustawowych znamion danego typu czynu (błąd istotny). Do ustawowych znamion przestępstwa zabójstwa z art. 148 należy to, że zabija się człowieka.
np. jeżeli sprawca zamierzał zabić osobę X, a przez pomyłkę zabił osobę Y, to działał w błędzie nieistotnym, gdyż chciał zrealizować (i zrealizował) abstrakcyjnie ujęte znamiona ustawowe czynu z art. 148 § 1; na tej samej zasadnie osoba planująca zabójstwo ambasadora, a zabijająca inną osobę nie odpowie z art. 136 § 1

Przy przestępstwach materialnych do przyjęcia odpowiedzialności za czyn popełniony umyślnie konieczna jest świadomość tego, że sprawca swoim zachowaniem doprowadza do powstania określonego w ustawie skutku.

Błąd co do znamienia z natury rzeczy nie może dotyczyć strony podmiotowej – sprawca nie może błądzić co do własnej umyślności czy też co do tego, że działa pod wpływem współczucia (przy eutanazji).

1. znikomość społecznej szkodliwości

Art. 1 § 2 – klauzula znikomości społecznej szkodliwości.
Nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma.
Zasadniczą funkcją tej klauzuli jest eliminacja spraw drobnych, błahych, w których angażowanie wymiaru sprawiedliwości byłoby społecznie i ekonomicznie nieopłacalne.

Aby móc przyjąć znikomość stopnia społecznej szkodliwości należy kierować się kryteriami przedmiotowymi i podmiotowymi wymienionymi enumeratywnie w art. 115 § 2. W ich ocenie uwzględnia się okoliczności, które są związane z czynem, nie bierze się pod uwagę okoliczności związanych wyłącznie z osobą sprawcy, np. jego sytuacja rodzinna, wykształcenie, zawód, a także takich okoliczności, jak recydywa, nagminność czy naprawienie szkody.

1. brak bezprawności (KONTRATYPY)

Kontratypy – okoliczności wyłączające bezprawność czynu. Kontratyp usprawiedliwia wypełnienie znamion czynu zabronionego.
Aby dane zachowanie mogło być uznane za bezprawne, musi się ono mieścić zarówno w zakresie normowania, jak i w zakresie zastosowania określonej normy sankcjonowanej. Zakres zastosowania jest węższy od zakresu normowania, gdyż ograniczaj go różne okoliczności, w których norma sankcjonowana nie znajduje zastosowania, np. norma „nie zabijaj” nie znajduje zastosowania w warunkach obrony koniecznej.

Założenia kontratypizacji – charakteryzują istotę kontratypów

• kolizja dóbr prawnych – np. przy obronie koniecznej dobro napastnika nie jest pozbawione ochrony prawnej, zabicie go jest naruszeniem dobra prawnego, które wymaga usprawiedliwienia koniecznością ochrony innego dobra prawnego

• niemożliwość utrzymania obu kolidujących dóbr i konieczność poświęcenia jednego z nich

• społeczna opłacalność poświęcenia danego dobra prawnego

Kontratypy ustawowe

• obrona konieczna – art. 25

Prawo człowieka do ochrony dóbr własnych, dóbr innych osób oraz dóbr publicznych przed bezprawnymi na nie zamachami. Dwa uzasadnienia:
- naturalne, przeyrodzone prawo każdego człowieka do ochrony swych dóbr przed bezprawnymi atakami (systemy liberalne)
- prawo nie powinno ustępować przed bezprawiem (systemy komunitarne)

Dwa podstawowe elementy: zamach i obrona.
Zamach – zachowanie człowieka godzące w dobro chronione prawem. Musi charakteryzować się 3 cechami: bezpośredni, bezprawny i rzeczywisty (zachodzi realnie, nie tylko w świadomości broniącego się).
np. ktoś zabija „napastnika” jedynie żartującego z napadu, to wyłączenie jego odpowiedzialności karnej nie nastąpi na podstawie kontratypu obrony koniecznej, lecz błędu co do kontratypu, pod warunkiem, że błąd ten jest usprawiedliwiony (art. 29)
Bezpośredniość zamachu oznacza, że ma on stanowić konkretne i aktualne niebezpieczeństwo dla dobra chronionego prawem. Nie jest konieczne rozpoczęcie samego ataku. Warunek ten nie jest spełniony w tych sytuacjach, w których działania obronne zagrażające dobru ewentualnego napastnika stosowane są „na wszelki wypadek”, np. przez podłączenie prądu do ogrodzenia mającego porazić włamywacza.
Związek czasowy między zamachem a obroną – zamach bezpośredni trwa tak długo, jak długo zachowanie napastnika stwarza niebezpieczeństwo dla konkretnego dobra prawnego.
np. można odebrać rzecz uciekającemu złodziejowi, ale pobicie go po upływie kilku dni od kradzieży byłoby przestępstwem, podobnie jak zaatakowanie osoby, o której wiemy, że nosi się tylko z zamiarem dokonania zamachu
Warunek bezprawności zamachu – zachowanie człowieka sprzeczne z porządkiem prawnym, co nie oznacza, że musi realizować znamiona czynu karalnego. Nie może to być jednak zachowanie naruszające wyłącznie normy moralne. Napastnik może być niepoczytalny albo nieletni.
Warunek ten przesądza o niedopuszczalności obrony koniecznej przeciwko działaniom przedstawicieli władz wypełniających swe obowiązki służbowe. Inaczej jest, gdy czynność podjęta przez funkcjonariusza w ogóle nie mieści się w ramach jego kompetencji albo gdy czynność funkcjonariusza stanowi oczywiste naruszenie jego kompetencji – wtedy przysługuje obrona konieczna.
Obrona konieczna jest niedopuszczalna w bójce, w której każdy uczestnik jest jednocześnie atakującym i broniącym się. W obronie koniecznej działa osoba próbująca zlikwidować bójkę.
Obrona (odparcie zamachu) – działanie obronne musi być skierowane wyłącznie przeciwko dobru napastnika, musi być motywowane odparciem zamachu, gdyż przypadkowe uniemożliwienie zamachu nie może zostać uznane za obronę konieczną (np. nieumyślne spowodowanie zderzenia z bandytami uciekającymi z miejsca napadu, co doprowadza do ich ujęcia). Musi być konieczna w sensie technicznym – muszą zostać użyte środki i sposoby konieczne do odparcia ataku, jednak broniący się nie musi używać identycznego narzędzia lub sposobu jak napastnik (wymóg dostosowania sposobu obrony do niebezpieczeństwa zamachu).
np. staruszek na wózku broniący swoich jabłek przed złodziejem za pomocą broni palnej nie skorzysta z obrony koniecznej, która nie jest w tej sytuacji konieczna w sensie społecznym

Eksces – przekroczenie granic obrony koniecznej, pozbawia obronę waloru działania prawnego, aczkolwiek wina osoby przekraczającej granice obrony koniecznej jest mniejsza niż osoby, która popełniłaby podobny czyn niezwiązany z obroną konieczną.

• eksces intensywny – polega na zastosowaniu sposobu obrony koniecznej niewspółmiernego do niebezpieczeństwa zamachu

• eksces ekstensywny – polega na podjęcie obrony przedwczesnej lub spóźnionej, czyli na niespełnieniu wymogu bezpośredniości zamachu

Art. 25 § 2 – sąd w takich sytuacjach (szczególnie w tej pierwszej) może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.
Art. 25 § 3 – broniący się, który dopuścił się ekscesu nie podlega karze, jeżeli przekroczenie granic obrony koniecznej było wynikiem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu, a ustalenie tego powinno być oparte na obiektywnych przesłankach.
Art. 25 § 4 i 5 – osoba, która w obronie koniecznej odpiera zamach na jakiekolwiek cudze dobro chronione prawem, chroniąc bezpieczeństwo lub porządek publiczny, korzysta z ochrony prawnej przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych, z wyjątkiem sytuacji, gdy czyn sprawcy zamachu skierowanego przeciwko osobie odpierającej zamach godzi wyłącznie w cześć lub godność tej osoby.

• stan wyższej konieczności – art. 26

Dwie postaci stanu wyższej konieczności:
- art. 26 § 1 – jako okoliczność wyłączająca bezprawność
- art. 26 § 2 – jako okoliczność wyłączająca winę
Podział ze względu na inne proporcje kolidujących dóbr (poświęcanego i ratowanego) i różnice poglądów w kwestii uzasadnienia stanu wyższej konieczności. Obie postaci łączą jednak wspólne przesłanki i wspólny historyczny rodowód.

Warunki kontratypu stanu wyższej konieczności wyłączające bezprawność czynu:

1. bezpośrednie niebezpieczeństwo grożące jakiemukolwiek dobru chronionemu prawem

2. niemożliwość uniknięcia niebezpieczeństwa w inny sposób niż przez poświęcenie jakiegoś dobra – ten warunek streszcza zasadę subsydiarności

3. działanie znamienne celem uchylenia niebezpieczeństwa

4. odpowiednia proporcja dóbr wyrażająca się w przewadze wartości dobra ratowanego nad wartość dobra poświęconego

Niebezpieczeństwo jest pojęciem szerszym od zamachu. Jego źródłem może być nie tylko czyn człowieka, lecz także działanie sił przyrody czy zachowanie zwierząt. Niebezpieczeństwo oznacza sytuację, w której zachodzi obiektywne prawdopodobieństwo ujemnego skutku dla jakiegoś dobra prawnego.

Kryteria oceny bezpośredniości niebezpieczeństwa:

• bliskość czasowa – gdy ujemny skutek ma nastąpić w najbliższej chwili

• prawdopodobieństwo – taki układ zjawisk, w którym istnieje bardzo wysokie prawdopodobieństwo nastąpienia skutku ujemnego

• tzw. wystarczająca przyczynowość – jest to ostatni, najwyższy stopień zagrożenia dobra (brak ogniw pośrednich)

• nieuchronność – gdy groźba ujemnego skutku nie jest natychmiastowa, lecz jest nieuchronna, a zwłoka w podjęciu decyzji może jedynie pogłębić niebezpieczeństwo i utrudnić jego odwrócenie

Nieuchronność względna – skutek ujemny nastąpi, jeżeli nie zostaną natychmiast podjęte środki zapobiegawcze.
Nieuchronność absolutna – nastąpienie skutku ujemnego jest pewne, a wszelkie ewentualne przeciwdziałanie bezskuteczne.
Jeżeli sprawca mylnie sądzi, że uchylenie niebezpieczeństwa jest realnie możliwe, wówczas przechodzimy na płaszczyznę błędu co do okoliczności uchylającej odpowiedzialność karną.

Zasada subsydiarności wymaga, aby podjęte działanie było jedynym możliwym spośród skutecznych środków w celu uniknięcia grożącego niebezpieczeństwa. Działanie w stanie wyższej konieczności jest ostateczne, nie ma innego sposobu uniknięcia niebezpieczeństwa.

Warunkiem podmiotowym stanu wyższej konieczności jest działanie w celu uchylenia niebezpieczeństwa. Chodzi tu o świadomość niebezpieczeństwa i wolę jego uchylenia.
np. włamywacz wybijający okno i ratujący w ten sposób rodzinę przed zaczadzeniem – brak stanu wyższej konieczności

Proporcja dóbr przy stanie wyższej konieczności wyłączającym bezprawność (kontratypowym) ma być tego rodzaju, że dobro poświęcone powinno przedstawiać wartość niższą niż dobro ratowane. Ustawa nie podaje żadnych kryteriów oceny tej proporcji, odsyła zatem do ocen pozaprawnych. Ważenia proporcji należy dokonać na podstawie kryteriów obiektywnych, a nie subiektywnych.
Na ocenę nie powinno wpłynąć jakieś szczególne przywiązanie danej osoby do pewnego przedmiotu lub zwierzęcia.

Życie ludzkie jest dobrem szczególnym i zajmuje szczególne miejsce w większości współczesnych systemów etycznych.
np. użycie cudzego samochodu (bez jego zgody lub wbrew jego woli) do przewiezienie osoby rannej do szpitala, kiedy nie ma możliwości wezwania pogotowia
Nie można tutaj jednak stosować kryterium ilościowego w tym sensie, że życie wielu ludzi nie jest dobrem wyższej wartości niż życie jednego człowieka. Należy przyjąć, że następuje kolizja dóbr o równej wartości. Każde życie jest także równocenne – np. zbrodniarza i prawego człowieka.

Art. 26 § 3 – w razie przekroczenia granic stanu wyższej konieczności sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

Art. 26 § 4 – wyłączenie możliwości powołania się na stan wyższej konieczności wyłączający winę przez osoby poświęcające dobro, które mają szczególny obowiązek chronić (np. strażacy, policjanci, personel medyczny). Osoby takie mogą się powołać na stan wyższej konieczności wyłączający bezprawność.
Art. 26 § 5 – kolizja obowiązków, przepis ten nakazuje odpowiednie stosowanie przepisów o stanie wyższej konieczności zarówno wyłączającym bezprawność, jak i wyłączającym winę, a także przepisu o konsekwencjach przekroczenia granic stanu wyższej konieczności do wypadków, gdy ciążących na sprawcy obowiązków tylko jeden może być spełniony.
np. akcja ratownicza, w której niemożliwe jest uratowanie wszystkich oczekujących pomocy
W sytuacji równej wartości dóbr, w stosunku do których obowiązki miały być wykonane, powinno decydować porównanie szans na uratowanie tych dóbr.

• dozwolone ryzyko nowatorskie

Ryzyko dnia codziennego – ryzyko, którego stopień nie przekracza określonego poziomu, łączy się z normalnym, zgodnym z regułami zachowaniem wobec danego dobra prawnego.
np. ryzyko związane z prowadzeniem samochodu

Art. 27 – kontratyp ryzyka nowatorskiego związanego z eksperymentem, różni się on od pozostałych kontratypów charakterem sytuacji kolizyjnej, dobru prawnemu nie grozi niebezpieczeństwo, kolizja zachodzi między dobrem prawnie chronionym, któremu dopiero będzie zagrażać eksperymentalne działanie, a potrzebą uzyskania spodziewanych korzyści z eksperymentu; bez eksperymentu osiągnięcie tych korzyści nie jest możliwe.

Warunki dozwolenia ryzyka nowatorskiego:

• spodziewana korzyść musi mieć istotne znaczenie poznawcze, medyczne lub gospodarcze

• oczekiwanie osiągnięcia spodziewanej korzyści musi być zasadne w świetle aktualnego stanu wiedzy

• celowość eksperymentu ma być uzasadniona w świetle dotychczasowego stanu wiedzy; ważna jest tutaj wartość spodziewanej korzyści i wartość możliwej szkody

• sposób przeprowadzenia eksperymentu także musi być zasadny w świetle aktualnego stanu wiedzy

• działający musi kierować się celem przeprowadzenia eksperymentu; nieświadome przeprowadzenie eksperymentu nie jest objęte omawianym kontratypem

• uczestnik, na którym eksperymenty ma być przeprowadzony, musi wyrazić zgodę
  (art. 39 Konstytucji) – świadomą skuteczną zgodę może wyrazić tylko osoba pełnoletnia zdolna do czynności prawnych

Warunkiem zgody uczestnika eksperymentu jest należyte poinformowanie go o spodziewanych korzyściach i grożących mu ujemnych skutkach oraz prawdopodobieństwie ich powstania, jak również o możliwości odstąpienia od udziału w eksperymencie na każdym jego etapie.

Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty rozróżnia:
- eksperyment leczniczy – wprowadzenie przez lekarza nowych lub tylko częściowo wypróbowanych metod diagnostycznych, leczniczych lub profilaktycznych w celu osiągnięcia bezpośredniej korzyści dla zdrowia osoby leczonej
- eksperyment badawczy – ma na celu przede wszystkim rozszerzenie wiedzy medycznej; może być przeprowadzany na osobach chorych i zdrowych

• pozostałe kontratypy ujęte w Kodeksie karnym

Art. 213 – kontratyp dozwolonej krytyki
Art. 319 – kontratyp tzw. ostatecznej potrzeby

• kontratypy pozakodeksowe

Czynności urzędowe – największe znaczenie mają przepisy określające uprawnienia organów państwowych do stosowania środków przymusu, zatrzymania osoby, tymczasowego aresztowania, wykonania kary pozbawienia wolności, wypełniania obowiązków komornika sądowego lub skarbowego, przepisy wyłączające odpowiedzialność za prowokację w celu wykrywania przestępstw i ścigania ich sprawców, przepisy zezwalające funkcjonariuszom na używanie w tymże celu fałszywych dokumentów itp.

Art. 243 KPK – każdy ma prawo ujęcia sprawcy przestępstwa schwytanego na gorącym uczynku lub w bezpośrednim pościgu.
Art. 343 § 2 i 432 KC – dozwolona samopomoc.

Przerwanie ciąży – uważany za szczególny kontratyp uregulowany w ustawie o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerwania ciąży. Czy jest to w ogóle kontratyp? W art. 152 KK użyto znamienia „z naruszeniem przepisów ustawy”, a więc można bronić poglądu, że aborcja dokonana w zgodzie z przepisami ustawy oznacza brak realizacji znamion czynu zabronionego. Uzasadnienie aborcji w przyczynach:
- medycznych (zagrożenie, jakie niesie ciąża dla życia i zdrowia kobiety, ciężkie i nieodwracalne upośledzenie płodu lub nieuleczalna choroba zagrażająca jego życiu)
- kryminalnych (ciąża jako wynik czynu zabronionego, np. gwałtu czy kazirodztwa)
- społecznych (trudna sytuacja życiowa lub osobista osoby ciężarnej).

Kontratyp czynności leczniczych – muszą być dokonywane za zgodą chorego, w celu leczniczym i zgodnie z zasadami sztuki medycznej (lege artis), a także wyłącznie przez uprawnioną osobę.

Kontratypy pozaustawowe

• zgoda uprawnionego - w żadnym razie jednostka nie ma prawa swobodnie dysponować swoim życiem ani zdrowiem w istotnym zakresie. Przy eutanazji ani zgoda, ani żądanie nie może wyłączyć bezprawności czynu. Warunki zgody jako kontratypu:
  - osoba udzielająca zgody musi być zdolna do składania oświadczenia woli w myśl prawa cywilnego
  - zgoda musi być wyraźna
  - musi dotyczyć konkretnego czynu
  - musi istnieć w chwili jego popełnienia
  - nie może być sprzeczna z zasadami współżycia społecznego

• prawo karcenia

Uznaje się, że prawo karcenia wynika z władzy rodzicielskiej względem małoletnich dzieci. Prawo to przysługuje wyłącznie rodzicom i prawnym opiekunom dziecka i musi być wykonywane tylko w celu wychowawczym i w granicach intensywności wyznaczonych przez troskę o dobro dziecka, zwłaszcza jego fizyczny i duchowy rozwój.
Przemoc w rodzinie (wg. ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie) – jednorazowe albo powtarzające się umyśle działania lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste członka rodziny, w szczególności narażające go na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszającego jego godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody w zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienie i krzywdy moralne u osoby dotkniętej przemocą.

• zwyczaj – pewne utrwalone i powtarzające się zachowanie, które wszakże może ulec zmianie; jeżeli do zwyczaju dochodzi norma powinnościowa, wówczas mówimy o obyczaju

Kontratypowy charakter zwyczaju przyjmuje się w 2 sytuacjach:
- naruszenie nietykalności cielesnej w ramach takich zwyczajów, jak śmigus-dyngus
- zwyczajowe upominki wręczane przy różnych okazjach osobom pełniącym rozmaite funkcje publiczne i traktowanych jako kontratyp w stosunku do łapownictwa.

• ryzyko sportowe

Trzy warunki kontratypowego ryzyka sportowego:

• dozwolenie danej dyscypliny sportu

• sportowy cel działania

• przestrzeganie reguł danej dyscypliny mających na celu bezpieczeństwo

1. Okoliczności wyłączające i umniejszające winę

Spór w doktrynie – czy dopuszczać pozaustawowe okoliczności wyłączające winę?

• większość – przeciwnicy
  - to ustawodawca określa granice winy i to on decyduje kiedy ona występuje
  - przy braku ewidentnej społecznej opłacalności (która cechuje kontratypy) oraz niejasności kryteriów wyłączenia winy ten sam czyn w takich samych okolicznościach może zostać uznany przez jeden sąd za zawiniony, a przez inny nie (sędzia będzie się opierać na osobistym stosunku do określonego dobra prawnego naruszonego czynem)
  - naruszenie proporcji podziału władzy, a także zasady równości wobec prawa

• zwolennicy
  - w uzasadnieniu projektu KK z 1997 r. istnieje taka możliwość, wywodzona z klauzuli winy (z art. 1 § 3), która jakoby otwiera ten katalog
  - prawo karne będzie dzięki temu elastyczne, a jednocześnie wyrozumiałe dla różnych nietypowych okoliczności (niebezpieczeństwo nadużyć?)

Anormalna sytuacja motywacyjna – najczęściej podawany przykład pozaustawowej okoliczności wyłączającej winę.

• nieletniość – art. 10

A raczej „niedojrzałość psychiczna i społeczna nieletnich”. Ukończenie 17 lat stwarza domniemanie zdatności do zawinienia. Nieletni – sprawca, który nie ukończył 17 lat, a w konsekwencji niezdatny do ponoszenia winy.
Ustawodawca zdaje sobie sprawę z różnic indywidualnych w rozwoju osobniczym, dlatego w pewnych przypadkach zezwala na obniżenie granicy odpowiedzialności karnej do 15 lat, a w innych przypadkach na potraktowanie tak jak nieletniego sprawcę, który popełnił czyn po ukończeniu 17, lecz przed ukończeniem 18 lat życia.

Art. 10 § 2 – przesłanki karnej odpowiedzialności nieletniego, który ukończył lat 15:

1. czyn zarzucany nieletniemu musi spełniać znamiona jednego z wymienionych w tym przepisie przestępstw, ich katalog jest zamknięty; wspólną cechą tych przestępstw jest to, że są to przestępstwa o charakterze kryminalnym lub terrorystycznym, popełnione umyślnie z użyciem przemocy lub sprowadzeniem powszechnego niebezpieczeństwa

2. okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste mogą przemawiać za pociągnięciem go jako nieletniego do odpowiedzialności karnej

3. bezskuteczność dotychczas stosowanych wobec tego nieletniego środków wychowawczych lub poprawczych (nie jest to jednak warunek konieczny wymierzenia nieletniemu kary)

Odpowiedzialność karna w myśl tego paragrafu ma zawsze charakter fakultatywny.
Kara orzeczona wobec nieletnie wg tego przepisu nie może przekraczać 2/3 ustawowego zagrożenia przewidzianego za dane przestępstwo przypisane nieletniemu, przy możliwości zastosowania także nadzwyczajnego złagodzenia kary.

Wobec sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast katy stosuje środki wychowawcze, lecznicze lub poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają (art. 10 § 4).

• niepoczytalność – art. 31

Dwa aspekty:
- źródeł (genezy) niepoczytalności
Powiązanie niepoczytalności z samymi tylko pewnymi stanami psychicznymi (choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe czy inne zakłócenia czynności psychicznych), bez uwzględnienia następstw tych stanów - metoda psychiatryczna. Prowadzi do tego, że samo ustalenie np. choroby psychicznej przesądza o przyjęciu niepoczytalności. Sprzeciw, gdyż są to zjawiska dynamiczne o różnym natężeniu w różnych okresach.
- następstw (przejawów) niepoczytalności
Poprzestanie tylko na przejawach niepoczytalności (niemożność rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem), bez ich powiązania ze źródłami – metoda psychologiczna. Sąd nie miałby żadnych wskazówek co do tego, z jakimi przyczynami należy powiązać wyłączenie odpowiedzialności karnej, a przyczynami tymi powinny być przecież tylko pewne poważne zburzenia psychiki.

Art. 31 § 1 – ustawodawca określa niepoczytalność za pomocą metody mieszanej (psychiatryczno-psychologicznej), eliminując w ten sposób wady obu metod wziętych z osobna i łącząc ich zalety.

Niepoczytalność – zachodzi wówczas, gdy sprawca z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem.

Niemożność rozpoznania znaczenia czynu może polegać na tym, że sprawca nie zdaje sobie sprawy z tego co robi, nie jest w stanie ocenić społecznego znaczenia swego czynu, gdyż nie rozumie społecznego sensu takich wartości jak życie, własność czy wolność, nie jest też w stanie dokonać prawidłowej moralnej oceny zachowań naruszających te dobra. Brak rozpoznania czynu będzie zawsze pociągać zawsze brak możliwości pokierowania swoim postępowaniem, ale nie odwrotnie.
Z niemożnością pokierowania swoim postępowaniem przy zachowanej zdolności rozpoznawania znaczenia czynu będziemy mieli do czynienia np. w przypadku pedofilów czy kleptomanów.

Konsekwencją niepoczytalności występującej w czasie czynu jest wyłączenie winy sprawcy, wobec którego mogą być stosowane tylko środki zabezpieczające.
Czyn niepoczytalnego pozostaje bezprawny, lecz niezawiniony, a czyn sprawcy o poczytalności ograniczonej w stopniu znacznym jest nie tylko bezprawny, lecz także zawiniony, tyle że w mniejszym stopniu.

Problem traktowania osób, które wprawiły się w stan niepoczytalności lub ograniczonej poczytalności wskutek spożycia alkoholu lub używania środków odurzających.
Warunki konstrukcji przyjętej przez art. 31 § 3:
- świadome (tj. z zamiarem spożycia alkoholu lub przyjęcia środka odurzającego, a nie np. w wyniku podstępu)
- dobrowolne (a nie pod przymusem)
wprawienie się w stan nietrzeźwości lub odurzenia oraz przewidywanie lub przynajmniej możliwość przewidzenia wyłączenia albo ograniczenia poczytalności.
Domniemywa się, że każdej dorosłej osobie znany jest wpływ alkoholu na organizm ludzki.

Nie znajdzie on zastosowania gdy wyłączenie albo ograniczenia poczytalności było wynikiem nie tylko wprawienia się w stan nietrzeźwości lub odurzenia, lecz także innych czynników, np. zażywanych lekarstw, o których zażywający nie wiedział, w jaki sposób wchodzą one w interakcje z alkoholem. Może również nie zostać zastosowany w przypadku tzw. upojenia patologicznego wynikającego z chorobliwej nietolerancji na alkohol, o czym sprawca nie wiedział, z czego wynika, że na taką okoliczność można w zasadzie skutecznie się powołać tylko raz.

• błąd, jego rodzaje i funkcje

Błąd – niezgodne z rzeczywistością odbicie w świadomości człowieka; różnica między obiektywną rzeczywistością a jej odzwierciedleniem w świadomości człowieka.

• urojenie – różnica „na plus”, obraz rzeczywistości w świadomości człowieka jest bogatszy od obiektywnej rzeczywistości, gdyż zawiera obrazy, których w rzeczywistości nie ma

• nieświadomość – różnica „na minus”, obiektywna rzeczywistość jest bogatsza od jej odzwierciedlenia w świadomości człowieka, który pewnego jej elementu czy elementów nie uświadamia sobie, chociaż one obiektywnie istnieją

Podział błędu:

• błąd co do faktu (error facti) – błąd co do ustawowego znamienia czynu zabronionego

• błąd co do prawa (error iuris) – nieświadomość bezprawności czynu

Rodzaje błędów:

1. błąd co do okoliczności stanowiącej ustawowe znamię czynu (art. 28 § 1)

2. błąd co do okoliczności stanowiącej znamię typu uprzywilejowanego (art. 28 § 2)

3. błąd co do kontratypu lub okoliczności wyłączającej winę (art. 29)

4. błąd co do prawa (art. 30)

Pierwsza z kategorii błędu nie jest okolicznością wyłączającą winę. Powoduje tylko to, że czyn nie ma charakteru umyślnego, dotyczy zatem ustawowych znamion strony podmiotowej.

Błąd co do znamienia typu uprzywilejowanego – odpowiada na podstawie przepisu przewidującego łagodniejszą odpowiedzialność sprawca, który dopuszcza się czynu w usprawiedliwionym błędnym przekonaniu, że zachodzi okoliczność stanowiąca znamię czynu zabronionego, od której zależy taka łagodniejsza odpowiedzialność. Sprawca odpowiada więc nie za to, co faktycznie uczynił, ale za to, co obejmował swoją świadomością. Funkcją tego błędu jest umniejszenie winy.
np. dokonanie eutanazji na osobie, która tego nie żądała
Błąd taki musi być usprawiedliwiony, czyli niezawiniony, jego popełnienie nie może być zarzucalne.

Błąd co do okoliczności stanowiącej znamię kwalifikujące czynu zabronionego – może on przybrać postać urojenia znamienia kwalifikowanego, np. sprawca błędnie sądzi, że rzecz, którą sobie przywłaszcza, została mu powierzona. Wówczas odpowie za nieudolne usiłowanie kwalifikowanego typu przywłaszczenia z art. 284 § 2 lub za dokonanie podstawowego typu tego przestępstwa z
art. 284 § 1. W przypadku nieświadomości wspomnianej okoliczności kwalifikującej sprawca odpowie za tym podstawowy tego przestępstwa, gdyż okoliczności kwalifikujące muszą być objęte umyślnością na równi ze znamionami typu podstawowego. Przy przestępstwach kwalifikowanych przez następstwo wystarcza nieumyślność (zgodnie z art. 9 § 3).

Błąd co do okoliczności wyłączającej bezprawność albo winę – polega na błędnym przekonaniu sprawcy, że taka okoliczność zachodzi. Błąd taki musi być usprawiedliwiony, jeśli ma prowadzić do braku przestępstwa, jeżeli jest nieusprawiedliwiony – sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Przepis art. 29 odnosi się tylko do błędu co do okoliczności stanowiących znamiona kontratypu (np. sprawca błędnie sądzi, że ma do czynienia z zamachem na swoje dobro prawne), nie obejmuje błędu co do oceny, że jakaś prawidłowo odbierana przez sprawcę sytuacja stanowi kontratyp
(np. sprawca błędnie sądzi, że eutanazja jest kontratypem). Błąd taki może usprawiedliwić zrealizowanie znamion czynu zabronionego, czyli wyłącza winę. Jego zastosowanie ogranicza się w zasadzie do urojenia stanu wyższej konieczności wyłączającej winę lub co do wydania rozkazu w wojsku.

Błąd co do prawa – błąd co do bezprawności czynu, interesuje nas tylko nieświadomość bezprawności, a nie jej urojenie.
Przestępstwo urojone (delictym putativum) – np. osoba uprawiająca prostytucję błędnie sądzi, że popełnia przestępstwo, co oczywiście pozostaje poza sferą zainteresowania prawa karnego.
Trzy podejścia do nieświadomości prawa:

1. nieświadomość prawa zawsze szkodzi – ignorantia iuris semper nocet
   domniemanie, że przepisy prawa są znane wszystkim

2. nieznajomość prawa nie może szkodzić – ignorantia iuris non nocet
   dla bytu przestępstwa umyślnego konieczna jest świadomość bezprawności czynu

3. nieświadomość prawa szkodzi, ale nie zawsze

Teorie winy:

• teoria zamiaru – świadomość bezprawia należy do zamiaru (teoria psychologiczna)

• teoria winy – świadomość bezprawności nie należy do zamiaru, lecz jest przesłanką winy, wobec czego umyślność zachodzi także przy nieświadomości bezprawności (teoria normatywna)

Nasz KK opiera się na tej drugiej teorii.

Podział przestępstw:
- mala per se – „zło samo w sobie” naruszające pewne podstawowe wartości zakorzenione także w normach pozaprawnych (np. moralnych, obyczajowych); trudno sobie wyobrazić nieświadomość ich bezprawności
- mala prohibita – mamy do czynienia tylko z naruszeniem „porządkowym” czy też „administracyjnym” przy braku więzi między naruszonymi normami prawnymi a normami moralnymi czy obyczajowymi

Do przypisania winy wystarcza stwierdzenie, że sprawca mógł subiektywnie rozpoznać bezprawność swego zachowania. Wina nie zależy od wystąpienia aktualnej, lecz jedynie potencjalnej świadomości bezprawności. Błąd te nie eliminuje umyślności, wpływa jedynie na zarzucalność popełnionego czynu. Aby wyłączyć winę, nieświadomość bezprawności musi być usprawiedliwiona. Kryteria owego usprawiedliwienia powinny być nie tylko obiektywne, lecz także subiektywne.

• stan wyższej konieczności

Zasadnicza różnica między stanem wyższej konieczności wyłączającym bezprawność i wyłączającym winę tkwi w odmiennej proporcji dóbr, czego konsekwencją są różnice, jeśli chodzi o wyłączenia podmiotowe spod stanu wyższej konieczności. Ze stanem wyższej konieczności wyłączającym winę będziemy mieli do czynienia w sytuacji, gdy podczas ratowania jakiegoś dobra chronionego prawem poświęca się dobro, które nie przedstawia wartości oczywiści wyższej od dobra ratowanego.
Muszą być jednak spełnione warunki stanu wyższej konieczności – podmiotowe i przedmiotowe.

1. Okoliczności wyłączające karalność

Wynikają one z przepisów postanawiających, że w sytuacjach w nich określonych sprawca przestępstwa nie podlega karze. Charakter tych okoliczności jest zróżnicowany.

• okoliczności, które zachodzą dopiero po popełnieniu przestępstwa

Czynny żal – zachowanie sprawcy przestępstwa polegające na zaprzestaniu jego dalszej realizacji, odstąpieniu od niego, a także podjęciu działania o charakterze kontrakcji niweczącej skutki przestępczego zachowania oraz na ujawnieniu przestępstwa przed władzami.

• czynny żal przed dokonaniem – uregulowany w przepisach części ogólnej KK
  (np. art. 15 § 1, art. 17 § 1 czy art. 23 § 1), polega na odstąpieniu od dokonania lub zapobiegnięciu skutkowi

• czynny żal po dokonaniu – uregulowany w przepisach części szczególnej, może polegać na naprawieniu szkody oraz na współpracy z organami ścigania (np. art. 259, 296 § 5, 297 § 3, 298 § 2, 299 § 8)

Wymienione przejawy czynnego żalu występują we wskazanych przepisach jako warunki, od których spełnienia uzależnione jest dobrodziejstwo w postaci niepodlegania karze.
Dobrowolność – dla niepodlegania karze sprawca musi wypełnić określone warunki dobrowolne, jest to przesłanka czynnego żalu. Charakter motywów i pobudek sprawcy jest prawnie indyferentny (obojętny). Nie może jednak był wymuszony przez okoliczności zewnętrzne, niezależne od sprawcy.

• okoliczności, które istnieją już w chwili popełnienia przestępstwa

Są to pewnego rodzaju anormalne sytuacje motywacyjne. Są to okoliczności zbliżone do stanów wyższej konieczności. Są określane mianem „małych stanów konieczności”.
Sytuacje te mona zasadniczo sprowadzić do wspólnego mianownika, jakim jest obawa przed odpowiedzialnością karną grożącą sprawcy lub jego najbliższym.