mgr Jakub Hanc

ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNA OSÓB

WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

HISTORIA EWOLUCJI ODPOWIEDZIALNOŚCI
KARNEJ OSÓB WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

•

Pierwotna

koncepcja

odpowiedzialności

współdziałających,

występująca już w cywilizowanych rozwiązaniach normatywnych to –
tzw.

KONCEPCJA UDZIAŁU W CUDZYM PRZESTĘPSTWIE

(

WINY

AKCESORYJNEJ

). Pierwotna postać tej koncepcji sprowadzała się do

tezy, że wszyscy współdziałający są współodpowiedzialni za
popełnienie przestępstwa przez tego sprawcę, który własnoręcznie,
swoimi rękoma, swym czynem, wypełnił znamiona. Oni

partycypują,

uczestniczą w jego przestępstwie

. Nie popełniają samodzielnie,

przestępstwa, tylko ich przestępstwo jest pochodną przestępstwa
popełnionego przez osobę wypełniającą znamiona.

HISTORIA EWOLUCJI ODPOWIEDZIALNOŚCI
KARNEJ OSÓB WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

•

Ta koncepcja dość rychło zaowocowała komplikacjami. Naruszało
bowiem poczucie sprawiedliwości to, że brak przestępstwa po stronie
osoby wypełniającej znamiona, powodował bark przestępstwa po
stronie osób współdziałających. Np.

Podżegacz – podżegał, pomocnik

– pomógł osobie niepoczytalnej. Ta osoba wypełniła znamiona, ale z
powodu niepoczytalności nie popełnia przestępstwa. A zatem
podżegacz podżegał do czegoś co nie było przestępstwem, pomocnik
pomagał do czegoś co nie było przestępstwem. Zatem nie było
podstaw dla ich odpowiedzialności karnej.

HISTORIA EWOLUCJI ODPOWIEDZIALNOŚCI
KARNEJ OSÓB WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

•

Koncepcja

SPRAWSTWA POŚREDNIEGO

– sprawcą uznawano

podżegacza i pomocnika, co oparte było o założenie, że osoba
wypełniająca znamiona, stanowiła bezwolne narzędzie w ręku
podżegacza, czy pomocnika. Bezwolne – bo niezdolna była ta osoba
do zawinienia – niepoczytalna.

•

Konstrukcja sprawstwa pośredniego tak rozumianego, była niezwykle
niebezpieczna, zwłaszcza wówczas, kiedy stanowiła narzędzie
państwa totalitarnego, dlatego że wskazywanie tych osób, które
można byłoby uznać za sprawców pośrednich, było niczym
nieograniczone.

HISTORIA EWOLUCJI ODPOWIEDZIALNOŚCI
KARNEJ OSÓB WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

•

Pewnym rozwiązaniem, eliminującym podstawowe wady koncepcji
winy akcesoryjnej jest tzw. koncepcja

OGRANICZONEJ

AKSECORYJNOŚCI

, która przyjęta jest np. w ustawodawstwie

niemieckim. Nie mówi się tam o udziale w cudzym przestępstwie, tylko

o udziale w cudzym czynie zabronionym

. Te niedogodności

wynikające z poprzednich koncepcji – w ten sposób się eliminuje. A
zatem dla odpowiedzialności osób współdziałających nie jest
potrzebny byt przestępstwa, po stronie wypełniającego znamiona,
wystarczy by po jego stronie był czyn zabroniony.

HISTORIA EWOLUCJI ODPOWIEDZIALNOŚCI
KARNEJ OSÓB WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

•

Ale

– dalej nie stanowi to żadnego rozwiązania problemu

niewkroczenia osoby, która miała wypełnić znamiona, w karalne
stadium. Jeżeli np. podżegacz nakłonił, ale osoba nakłaniana była
niepodatna na wpływy i nie powzięła woli popełnienia czynu
zabronionego. Zatem po jej stronie nie ma czynu zabronionego, to i
podżegacz nie uczestniczy w czynie zabronionym, choć on wszystko
co miał wykonać – wykonał. A zatem ta „premia”, którą podżegacz, czy
pomocnik w takiej sytuacji uzyskuje, jest pewnym naruszeniem zasady
sprawiedliwości.

HISTORIA EWOLUCJI ODPOWIEDZIALNOŚCI
KARNEJ OSÓB WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

•

Po raz pierwszy w okresie międzywojennym twórca Kodeksu karnego
norweskiego – Berhard Getz, wymyślił po pierwsze koncepcje
akcentującą

PEŁNĄ NIEZALEŻNOŚĆ ODPOWIEDZIALNOŚCI

POSZCZEGÓLNYCH WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

. Zrealizował ją w ten

sposób, że w przepisach części szczególnej oprócz znamienia
czasownikowego brzmiącego np. „Kto zabija człowieka …”, następnie
umieszczał takie sformułowania: „lub do tego pomaga lub do tego
podżega lub jest współsprawcą”. Czyli poszczególne postacie
zjawiskowe, stanowiły element opisu istoty czynu zabronionego. To
było oczywiście kłopotliwe w praktyce.

HISTORIA EWOLUCJI ODPOWIEDZIALNOŚCI
KARNEJ OSÓB WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

•

Twórca polskiego Kodeksu karnego z 1932r. – prof. Juliusz Makarewicz
zrealizował tę samą myśl, tylko przenosząc rozwiązania do części ogólnej
Kodeksu karnego i tam wyraził tę zasadę niezależności odpowiedzialności
poszczególnych współdziałających.

•

I tak też jest w obowiązującej ustawie. Zarówno w Kodeksie karnym z 1969r.
jak i w Kodeksie karnym z 1997r. Przyjęta jest zasada

UNIEZALEŻNIENIA

ODPOWIEDZIALNOŚCI POSZCZEGÓLNYCH WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

.

•

Art. 20 k.k. przyjmuje zasadę niezależności odpowiedzialności
poszczególnych współdziałających. Każdy z nich odpowiada w granicach
swojej umyślności, czy nieumyślności. Kwestia odpowiedzialności
pozostałych współdziałających, w zasadzie nie determinuje sytuacji
pozostałych osób.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

•

Od zasady

NIEAKCESOWYJNOŚCI

, czyli niezależności są

WYJĄTKI

.

•

Ta zasada niezależności, koresponduje z zasadą indywidualizacji
odpowiedzialności (każdy odpowiada za swój czyn). Zasada ta
doznaje swoistego uszczegółowienia w art. 21 §1 k.k.

•

Nie tylko istotą indywidualizacji odpowiedzialności, jest to, że każdy
odpowiada za swój czyn, ale także to, że sytuacja prawna
poszczególnych współdziałających, zależy od ich właściwości, od ich
cech. Ustawa używa tu określenia „okoliczności osobiste” łagodzące
lub zaostrzające odpowiedzialność karną. Kształtują one tylko
sytuacje prawną osoby, u której występują.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

•

„

Okoliczności osobiste

” – takiego terminu używa ustawa. Są to de facto

pewne cechy sprawcy.

•

Wyodrębnić należy 2 rodzaje okoliczności osobistych:

I.

Pierwszy – o

charakterze przedmiotowo – podmiotowym

: to są pewne

cechy sprawcy, które występują także u innych ludzi. Zatem nie
charakteryzują tej indywidualności, tej jedności psychofizycznej, jaką jest
każdy z nas, tylko charakteryzują daną osobę, w pewnych kategoriach,
które charakterystyczne są także dla różnych ludzi. Te okoliczności mówią
o przynależności sprawcy do pewnego szerszego kręgu osób, do pewnej
grupy społecznej, zawodowej. A zatem okolicznością przedmiotowo –
podmiotową jest informacja o tym, że ktoś jest obywatelem polski, że jest
żołnierzem, że jest funkcjonariuszem publicznym, że jest matką.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

II.

Drugi – o charakterze

stricte podmiotowym

, które charakteryzują

tego konkretnego człowieka, jako odrębny byt. Np. życiorys, w tym

zwłaszcza dotychczasowe dokonania w zakresie popełniania

przestępstw, odzwierciedlone w karcie karnej, co może stanowić

podstawę przypisania recydywy. To jest już okoliczność, która

charakteryzuje tego konkretnego człowieka, to on ma takie oto

sukcesy życiowe, że oto jego karta karalności składa się aż z trzech

doklejek. To samo dotyczy pojęcia niepoczytalności, wynikające z

określonych stanów psychicznych tego człowieka – jemu właściwych

objawów. To jest okoliczność w pełni subiektywna, w pełni

podmiotowa, wyznaczająca tylko jego osobę, przeżycia psychiczne,

emocje, poziom intelektualny. Są to zatem cechy w pełni

zindywidualizowanej osoby.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

•

Zasada indywidualizacji odpowiedzialności oznacza, że

okoliczności

osobiste w obydwu znaczeniach determinują sytuację prawną u osoby u
której występują, a nie osoby innej

. Taka jest reguła,

ale

od niej są

WYJĄTKI

,

co oznacza, że od zasady nieakcesoryjności, czyli zasady niezależności
odpowiedzialności poszczególnych współdziałających są wyjątki.

•

Pierwszy z tych wyjątków wyraża art. 21 §2 k.k. To jest przepis, odnoszący
się do pewnych tylko okoliczności osobistych, a mianowicie tych, które są
uwzględnione w typizacji czynu, czyli w opisie istoty czynu zabronionego,
zawartym w części szczególnej Kodeksu karnego (i to nie wszystkich
okoliczności osobistych). Tylko tych, które ustawa określa mianem
„

wpływających chociażby tylko na wyższą karalność

”

ODPOWIEDZIALNOŚĆ WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

•

Rodzi się problem jak rozumieć owo sformułowanie „

okoliczności wpływające

chociażby tylko na wyższą karalność

”?

•

Odwołać się tu trzeba do podziału przestępstw na powszechne i

indywidualne, a indywidulanych na właściwe i niewłaściwe.

•

Przestępstwa

indywidualne właściwe

, to takie w przypadku których, cecha

sprawcy (teraz powiemy – okoliczność osobista) powoduje, że pewien rodzaj

zachowania, jest czynem zabronionym. Podjęcie tego samego zachowania

przez osobę, która takiej okoliczności osobistej nie wykazuje, nie stanowi

czynu zabronionego.

•

Przestępstwa

indywidualne niewłaściwe

, to takie w przypadku których,

realizacja czynu zabronionego przez osobę, wykazującą pewne okoliczności

osobiste, powoduje, że osoba ta nie odpowiada za typ podstawowy

przestępstwa, tylko za typ uprzywilejowany albo typ kwalifikowany.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

•

Mając to na uwadze, powracamy do zwrotu „

wpływających chociażby

tylko na wyższą karalność

”. Zatem na pewno (i to nie budzi żadnych

wątpliwości), ten zwrot odnosi się do takich okoliczności osobistych,

które powodują, odpowiedzialność za

typ kwalifikowany

przestępstwa.

•

Ale

używając argumentu a minore ad maius, dojdziemy do wniosku,

że ten zwrot odnosi się także do tej sytuacji, gdy cecha sprawcy

decyduje o bycie przestępstwa, a zatem ten zwrot swym zakresem

obejmuje także przestępstwa

indywidualne właściwe

.

•

Innymi słowy, ów wyjątek odnosi się zarówno do tych okoliczności,

osobistych które statuują przestępstwo indywidualne właściwe, jak i

tych okoliczności osobistych, które statuują przestępstwo

indywidualne niewłaściwe.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

•

Na czymże ten wyjątek, odnoszący się do kategorii tych dwóch
przestępstw przewidzianych w art. 21 §2 k.k. polega?

•

Otóż ustawodawca w tym przepisie powiada tak: użyjmy przykładu
współsprawców. Jeśli dwie osoby we współsprawstwie realizują
określone zachowanie, a więc pod względem fizycznym ich
zachowanie jest tożsame,

ale

jedna z nich wykazuje się taką

okolicznością osobistą, a druga nie, to pomimo to,

osoba która tej

okoliczności osobistej nie wykazuje, odpowie tak jakby ją posiadała, o
ile o tej okoliczności osobistej, u współsprawcy wiedziała

.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

•

Przykład

: art. 160 §2 k.k. W §1 opisany jest typ podstawowy przestępstwa narażenia

człowieka na niebezpieczeństwo. W §2 opisany jest typ kwalifikowany – przestępstwo

indywidualne niewłaściwe, a tym znamieniem zwiększającym poziom społecznej

szkodliwości, jest właśnie okoliczność osobista, a mianowicie – to że na sprawcy

spoczywa szczególny obowiązek – obowiązek sprawowania pieczy nad pokrzywdzonym.

•

Stan faktyczny

: Pielęgniarka w szpitalu, do której obowiązku należy wykonywanie

pewnych czynności co jakiś czas, względem pacjenta będącego w ciężkim stanie, bo od

tego zależy jego powrót do zdrowia. Ale ona rozmawia z narzeczonym przez telefon i w

pewnym momencie informuje go: „Słuchaj, muszę kończyć, bo czas na moją interwencję

względem takiego, a takiego pacjenta (albo pacjenta, który wymaga takiej, a takiej

czynności).” Na co narzeczony odpowiada: „Daj spokój, co się będziesz nim przejmowała.

My tu mamy takie ważne rzeczy do omówienia!” – nakłania ją do tego, by nie podjęła tej

czynności. Otóż jeśli w rezultacie, tego zachowania, życie czy zdrowie tego pacjenta

zostanie narażone na niebezpieczeństwo, to ów narzeczony odpowie za podżeganie do

typu kwalifikowanego z art. 160 §2 k.k., choć sam w żaden sposób zobowiązany do

sprawowania pieczy nad pacjentem nie jest. Dlaczego? Dlatego, że obowiązku

narzeczonej – pielęgniarki wiedział.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

•

Inny przykład

: przestępstwo z art. 228 k.k. – przestępstwo łapownictwa biernego.

Sprawca tego przestępstwa może być tylko osoba pełniąca funkcję publiczną.

•

Stan faktyczny

: zmodyfikowany kazus posła Pęczaka. Jeden ze znanych

funkcjonariuszy publicznych – poseł Pęczak, w związku z lobbowaniem na rzecz

określonych rozwiązań w Sejmie przyjął korzyść majątkową w postaci

luksusowego samochodu. Załóżmy, że Pani Pęczakowa odegrała w tym

procederze dochodzenia do posiadania tego samochodu istotną rolę, nakłaniając

męża, aby ten uległ: „Mamy już stary samochód. Wstyd jeździć czymś takim!

Oferują Ci w zamiana za niewielką usługę takie wspaniałe auto – weź je!” Jeśli

Pani Pęczakowa jest żoną przy mężu – w żadnym razie nie jest osobą pełniącą

funkcję publiczną, to z uwagi na to, że ma pełną świadomość, funkcji jaką

sprawuje mąż, choć nie mogłaby być sprawcą tego przestępstwa (bo sama

funkcji publicznej nie pełni), to jednak na mocy przepisu art. 21 §2 k.k. odpowie

za podżeganie do przestępstwa indywidualnego właściwego.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

•

„

okoliczność osobista stanowiąca znamię czynu zabronionego wpływająca

chociażby tylko na wyższą karalność

”, a zatem poza zakresem tego

sformułowania pozostają przestępstwa indywidualne niewłaściwe będące

typami uprzywilejowanymi.

•

Przykład

: Zabójstwo noworodków, bezpośrednio po ich urodzeniu, przez

rodziców. Bezpośrednio po urodzeniu – ojciec i matka dusili noworodki,

potem umieszczali ich ciałka w beczce po kapuście. To z uwagi na to, że

okoliczność osobista, jaką jest pozostawania w czasie i pod wpływem porodu

w art. 149 k.k. powoduje, przesunięcie odpowiedzialności ku typowi

uprzywilejowanemu, to na mocy przepisu art. 21 §2 k.k., ta okoliczność

osobista nie będzie oddziaływała na sytuację prawną męża (ojca), ponieważ

jest to okoliczność osobista uprzywilejowująca, a nie wpływająca chociażby

tylko na wyższą karalność. Zatem matka odpowie za dzieciobójstwo z art.

149 k.k., a ojciec odpowie za zabójstwo w typie podstawowym z art. 148 k.k.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

•

Ten wyjątek od niezależności odpowiedzialności poszczególnych współdziałających

odnosi się tylko do przestępstw indywidualnych właściwych i przestępstw indywidualnych

niewłaściwych będących typami kwalifikowanymi.

•

Ustawa karna na równi stawia wszystkich współdziałających,

ale

są tez postanowienia

odnoszące się wyłącznie do podżegaczy i pomocników.

•

Idzie o to – jaki był rezultat podżegania, czy pomocnictwa.

•

Jeśli po stronie wypełniających znamiona doszło

tylko do usiłowania

, to pomimo, że

podżegacz, czy pomocnik wszystkie swoje czynności zrealizowali (a więc można mówić o

dokonaniu podżegania, czy pomocnictwa) to jednak na mocy art. 22 §1 k.k. taki

podżegacz, czy pomocnik odpowiedzą

jak za usiłowanie

. To „

jak

” ma swoją przyczynę

właśnie w tym, że przecież podżegacz i pomocnik nie usiłowali podżegania czy

pomocnictwa, tylko zrealizowali istotę podżegania czy pomocnictwa, a mimo to

odpowiedzą

jak za usiłowanie

(czyli z zastosowaniem instytucji usiłowania). Ma to

znaczenie przede wszystkim dla kwalifikacji prawnej i wymiaru kary dlatego, że

najczęściej wymiar kary w praktyce za usiłowanie jest łagodniejszy niż za dokonanie, a

już w przypadku usiłowania nieudolnego – ustawa przewiduje mechanizm

nadzwyczajnego łagodzenia kary.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

•

W przypadku podżegacza, czy pomocnika może się zdarzyć, także i

to, że osoba nakłaniana lub osoba, której udzielano pomocy

nawet nie

podjęła usiłowania

. I oczywiście w tym przypadku podżegacz, czy

pomocnik na mocy §1 art. 22 k.k. odpowiadają jak za usiłowanie, choć

wszystkie swe czynności zrealizowali, a nad to ustawa przewiduje

możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary, a nawet odstąpienie od

jej wymierzenia.

•

Czyli – na sytuację podżegacza i pomocnika wpływa to co cechuje

sprawcę wypełniającego znamiona – mianowicie to czy doszło do

usiłowania, a także to, że nawet do usiłowania nie doszło. Jest to

zatem kolejny wyjątek od zasady uniezależnienia odpowiedzialności,

odnoszący się wszakże tylko do podżegaczy i pomocników.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

•

I na koniec – przepis, który odnosi się

tylko do podżegaczy

.

•

Przykład

: motyw z filmu Juliusza Machulskiego „Vabank”. Główny bohater

znalazł się w więzieniu (z którego właśnie wychodzi), na skutek donosu
konkurenta w świecie zasług przestępczych. I postanawia się zemścić. Jak
to czyni? Kreśli swojemu wrogowi, perspektywę niezwykle korzystnego
skoku na bank. I tenże konkurent daje się napuścić. Podejmuje działanie
zmierzające już bezpośrednio do realizacji tego zamysłu, ale główny bohater
pałający rządzą zemsty doniósł Policji i ten skok na bank uniemożliwił.

•

Otóż w filmie zaprzysiężony wróg trafia do kryminału. W obecnym stanie
prawnym byłoby to niemożliwe, bo art. 24 k.k. stoi temu na przeszkodzie, by
takie porachunki w świecie przestępczym mogły być realizowane.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

•

Jeśliby przepisu art. 24 k.k. nie było, to zaiste ten kto najpierw nakreślił
propozycję napadu na bank, a potem doniósł Policji, sam nie ponosiłby
odpowiedzialności za podżeganie, bo zapobiegł dokonaniu. Taka jest
bowiem funkcja

czynnego żalu

przy współdziałaniu. Art. 23 k.k. przewiduje

czynny żal współdziałających, z premią w postaci niepodlegania karze, a
mianowicie ten kto wystąpił jako współsprawca, sprawca kierowniczy,
sprawca poleceniowy, podżegacz, czy pomocnik, który następnie

skutecznie

zapobiegł dokonaniu – ten uzyskuje premię w postaci niepodlegania karze.

•

A zatem główny bohater powyższego kazusu, gdyby nie wyjątek od tego
rozwiązania miałby zapewnioną bezkarność. Ale właśnie art. 24 k.k. stoi na
przeszkodzie takim porachunkom w świecie sprawców przestępstw, z
zaangażowaniem wymiaru sprawiedliwości.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

•

Przepis art. 24 k.k. stanowi, że ten kto nakłania inną osobę do popełnienia czynu

zabronionego, po to by przeciwko niej skierować postępowanie karne, ten z

przepisu o czynnym żalu nie korzysta. Mówiąc kolokwialnie „jedzie na tym

samym wózku”. Czyli w powyższym kazusie obydwaj wylądowaliby w kryminale.

•

Kodeks karny odbiera

PROWOKATOROWI

prawo do premii związanej z

czynnym żalem. Ta osoba, która nakłania inną osobę do popełnienia czynu

zabronionego, po to by przeciwko niej skierować postępowanie karne to

prowokator.

•

Nazwa PROWOKATOR występuje w Kodeksie karnym także w innym znaczeniu.

Są bowiem niektóre typizacje, w przypadku których przewidziano tzw.

prowokację i

RETORSJĘ

. Np. art. 216 k.k. – to jest przestępstwo zniewagi i w §3

jest mowa właśnie o prowokacji lub retorsji. W tym przypadku nazwa prowokacja

odnosi się do zachowania pokrzywdzonego, które było wyzywające i w pewnym

sensie spowodowało zniewagę sprawcy. Na równi w tym przepisie postawiono

retorsję – czyli odpowiedź tym samym (a więc gdy znieważony pokrzywdzony –

w odpowiedzi na zniewagę sprawcy, także znieważył).

ODPOWIEDZIALNOŚĆ WSPÓŁDZIAŁAJĄCYCH

•

Dwojakie znaczenie terminu PROWOKATOR: idzie o prowokatora w

rozumieniu art. 24 k.k., ale także jako prowokatora w znaczeniu osoby, która

swoim wyzywającym zachowaniem, spowodowała określony czyn

zabroniony.

•

O prowokacji jest mowa w przypadku zniewagi, naruszenie nietykalności

cielesnej (art. 217 k.k.), ale także ona odnosi się także do naruszenia

nietykalności cielesnej funkcjonariusza publicznego, o czym mowa w art. 222

k.k., ale w tym przypadku ustawa nie używa nazwy prowokacja, tylko

„niewłaściwe zachowanie funkcjonariusza” (Dlaczego tak się dzieje? Trudno

odpowiedzieć; w istocie we wszystkich przypadkach chodzi o to samo).

Przepis art. 222 §2 k.k. tyczy sytuacji, kiedy funkcjonariusz publiczny

zachował się arogancko, niegrzecznie, niewłaściwie i z tego powodu jest

poniekąd odpowiedzialny za to, że petent nie wytrzymał i naruszył jego

nietykalność cielesną.