1

27.

F

ILEMON UCZY SIĘ BYĆ BRATEM SWEGO NIEWOLNIKA

O

NEZYMA

(F

LM

)

Cel

• analiza pragmatyczna Listu do Filemona
• interpretacja przykazania miłości bliźniego w świetle Flm

Metoda

• burza pytań
• czytanie powtarzając zdania
• analiza pragmatyczna
• list

Materiał

• kontekst kulturowy Flm (zał.27.1)
• formularz do analizy pragmatycznej (zał.27.2)

W

PROWADZENIE BIBLIJNE

Z tytułu listu można wnioskować, że został on napisany do jakiegoś zamożnego chrześcijanina w

Kolosach, noszącego imię Filemon. Z Pawłowego pozdrowienia „Kościoła gromadzącego się w
jego domu” (w.2) wynika, iż Filemon udostępnił swój dom wspólnocie wierzących w Chrystusa,
aby można było w Kolosach głosić Boże Słowo i sprawować Eucharystię.

Przyczyna powstania listu

Powodem do napisania listu przez Pawła było odesłanie Onezyma, niewolnika Filemona, który z

nieznanych nam bliżej motywów opuścił dom swego pana. Po oddaleniu się spotkał on Pawła, od
którego przyjął chrzest. Stał się chrześcijaninem, lecz jego status społeczny był nadal statusem
niewolnika. Dlatego też powrót do Filemona nie był prosty, gdyż prawo rzymskie traktowało
bardzo surowo zbiegłych niewolników. W razie ich schwytania wypalano im na czole piętno –
literę F (fugitivus) po inicjale imienia. Człowiek taki był zatem napiętnowany aż do śmierci, tracąc
możliwość ucieczki. Również do końca swoich dni musiał nosić na szyi żelazną obręcz.

Gdy powstaje list, Onezym jest przy Pawle, służąc mu swoja pomocą (w.13). Tradycyjnie

przyjmuje się, że Apostoł pisał ten list podczas swojego uwięzienia w Rzymie w latach 59-61.
Bardziej prawdopodobne jest jednak, że napisany został on wcześniej, gdy Paweł był uwięziony w
Efezie podczas podjętej tam w latach 52-54 działalności apostolskiej. Efez był stolicą rzymskiej
prowincji Azji, na terenie której, w odległości 120 km od Efezu, leżały Kolosy.

Pawłowa lekcja miłości braterskiej dla Filemona

Paweł w swoim liście do Filemona podejmuje zasadniczo tylko jeden problem – ucieczki i

powrotu zbiegłego niewolnika. Apostoł (czy też w ogóle chrześcijanie) respektuje instytucję
niewolnictwa tamtego czasu. Nie boi się przy tym ingerować w struktury społeczne. Pragnie je
jednak przemieniać poprzez odwołanie się do prawa Chrystusowej miłości, które staje się podstawą
do nowej relacji między niewolnikiem i panem.

Onezym ma wrócić jako niewolnik, lecz Filemon winien go przyjąć jako swego umiłowanego

brata (w.16). Jako wierzący w Chrystusa (w.5) Filemon musi odkryć więź braterską, jaka łączy go z
Onezymem, któremu powinien przebaczyć i na nowo zaufać. Również dlatego, że powraca do
niego jako pomocnik Pawła w jego apostolskich trudach dla Ewangelii (w.13). Onezym zaś winien
poddać się władzy swojego pana, służąc mu w Chrystusie tak samo, jak to czynił wobec Pawła (por.
ww.13.15).

2

Strategie retoryczne w Pawłowym liście

List do Filemona przyjmuje charakter listu polecającego, w którym Apostoł prosi o przychylną

decyzję Filemona w sprawie Onezyma. Zauważa się jednak w tym tekście szereg innych form
(typów) językowych charakterystycznych dla hellenistycznej epistolografii:

– typ przyjacielski (Paweł, mimo że nie zna Filemona, traktuje go jak przyjaciela),
– typ pochwalny (Apostoł wychwala dotychczasową postawę Filemona jako chrześcijanina,

zachęcając go do dalszego działania motywowanego wartościami chrześcijańskimi),

– typ doradczy (Paweł daje dobre rady w kwestii humanitarnego obchodzenia się z

podwładnymi),

– typ suplikacyjny (prosi Filemona o wybaczenie winy Onezymowi, a nawet uznaje swój błąd w

tym, że zatrzymał przy sobie Onezmyma),

– typ dziękczynny (chociaż zdaje się, że Paweł odwraca kierunek okazania wdzięczności – to

Filemon winien jest wdzięczność Pawłowi, por. w.19).

Z tej różnorodności stylów w Liście do Filemona wynika, że Paweł szukał różnych dróg dotarcia

do Filemona. Swoją prośbę w sprawie Onezyma uzasadnia sięgając po różne środki perswazji

1

:

a) argumenty odwołujące się do autorytetu Pawła

– autorytet Pawła jako więźnia Chrystusa (w.1),
– władza Pawła jako apostoła (w.8.21),

b) argumenty emocjonalne, działające na uczucia

– Paweł zapewnia o swojej modlitwie za Filemona (w.4),
– mówi o swojej miłości wobec niego (ww.1.9),
– nazywa go swoim „bratem” (w.7) i „współpracownikiem” (w.1),
– wychwala jego zasługi dla Kościoła (ww.1.5.7),
– budzi w nim ojcowskie uczucia wobec Onezyma, podobne to tych, jakie żywił wobec niego
Paweł (ww.10.12.17),
– odwołuje się do jego wielkoduszności (ww.14.16.20.22),

c) argumenty teologiczne

– w sprawę Onezyma zaangażował się sam Bóg przez łaskę chrztu (ww.9-10.15),
– potrzeba rozpoznania w uczniach Chrystusa tego dobra, które widzi w nich i ukrył w nich
Chrystus (ww.6.11.16),
– jako uczniowie Jezusa jesteśmy dla siebie braćmi (w.16),

d) argumenty ekonomiczne

– uszanowane zostaje prawo własności, gdyż niewolnik powraca cały i zdrowy do swego pana
(w.15),
– Paweł przejmuje odpowiedzialność za wszelkie ewentualne szkody i długi Onezyma, ręcząc
własnoręcznym podpisem (ww.18-19),

e) argumenty moralne

– przejęte przez Pawła zobowiązania Onezyma względem Filemona są i tak mniejsze od
zobowiązań, jakie ma Onezym względem Pawła (ww.19-20).

K

ONSPEKT SPOTKANIA

I. Czy List do Filemona jest aktualny także dzisiaj?

• Wspólne odczytanie Listu
• Praca w grupach
• Metoda „burza pytań” – pytania do Filemona

1

Por. B. A

DAMCZEWSKI

, List do Filemona. List do Kolosan, NKB.NT XII, Częstochowa 2006, 42-44.

3

II. Piękno i mądrość Listu do Filemona

• Przedstawienie kontekstu kulturowego Listu (problem niewolnictwa)

• Praca w grupach

• Analiza pragmatyczna Listu: dlaczego i w jakim celu Paweł napisał list do Filemona?

III. Filemon odpowiada Pawłowi (nam)

• Napisanie listu w imieniu Filemona do Pawła

albo

• Filemon odpowiada listownie na pytania, które pojawiły się w burzy pytań

S

CENARIUSZ SPOTKANIA

I. Czy List do Filemona jest aktualny także dzisiaj?

• Wprowadzenie
ś

yjemy w kraju demokratycznym, mamy władzę parlamentarną, każdy ma zagwarantowane

konstytucją prawa obywatelskie. Czytając List do Filemona, stajemy się adresatami słów św. Pawła.
Dotyczą one sytuacji odmiennej kulturowo, ale jest to wciąż Boże Słowo, żywe i skuteczne. Czy ten
list jest pomocny także nam, chrześcijanom początku XXI wieku? Jakich problemów naszego życia
on dotyka?

• Głośna lektura Listu do Filemona (metoda „czytanie powtarzając zdania”)

• Praca w grupach
• Metoda „burza pytań”
Pracując w grupach, uczestnicy mają postawić wobec przeczytanego listu pytania, jakie im się

nasunęły w trakcie lektury. Adresatami tych pytań ma być Filemon.

• Prezentacja pytań
Z zaproponowanych przez siebie pytań grupy mają wybrać tylko trzy, ich zdaniem

najważniejsze, a następnie swój wybór uzasadnić i zastanowić się, w jaki sposób postawione przez
nich pytanie jest aktualne dzisiaj.

• Podsumowanie
List do Filemona powstał w zupełnie innym kontekście kulturowym, społecznym i politycznym.

A jednak jest wciąż aktualny, bo podejmuje problem miłości braterskiej, przebaczenia bratu, który
zawinił i praktycznego zastosowania przykazania miłości bliźniego.

II. Piękno i mądrość Listu do Filemona

• Przedstawienie kontekstu kulturowego listu (zał.27.1)

Przed przystąpieniem do analizy pragmatycznej, należy zapoznać uczestników z instytucją

niewolnictwa, która znajduje się w tle problemu podnoszonego przez Apostoła w liście.

Instytucja niewolnictwa w społeczności grecko-rzymskiej

W starożytności najbardziej radykalną formą poddaństwa było niewolnictwo, czyli

legalne posiadanie jako własności jednej osoby przez drugą i używanie jej według swojej
woli. Szczególnie Rzymianie rozwinęli typ społeczeństwa niewolniczego, w którym ok.
35% populacji była niewolnikami. Tak znaczny procent niewolników był przede wszystkim
rezultatem ujarzmiania wielkiej liczby pokonanych wrogów, a nie zabijania ich. Niewolnicy
ci byli zarządcami i robotnikami rolnymi, dominując w produkcji na dużą skalę i przynosząc
swoim właścicielom główne dochody. Wypracowane przez nich środki pozwalały ich

4

właścicielom utrzymywać wielką liczbę niewolników domowych, np. kucharzy, służących,
nauczycieli, lekarzy i muzyków, którzy nie tylko wykonywali różnego rodzaju posługi, ale
też świadczyli o statusie społecznym ich właścicieli.

Bycie niewolnikiem rzymskim oznaczało „śmierć społeczną”, odcięcie niewolnika od

jego rodziny, domu i własności materialnej. Los niewolnika zależał całkowicie od jego
właściciela. Mógł on pozbawić życia swojego niewolnika, gdyby zaś sam został
zamordowany przez któregoś z nich, wszyscy niewolnicy winni zostać straceni. Poza
pewnymi ograniczeniami właściciel mógł swojego niewolnika sprzedać, uwolnić, ukarać lub
wynagrodzić według własnego upodobania.

Niewolnicy, szczególnie mężczyźni wykwalifikowani w rzemiośle lub posiadający

wykształcenie, byli często wysyłani w charakterze gońców i zaufanych przedstawicieli,
którym powierzano dobra ich panów. Niewolnicy tacy mogli czasami pokątnie zarobić
wystarczającą ilość pieniędzy, by kupić sobie wolność. Niektórzy z nich wykorzystywali
okazję, jaka stwarzała misja posłańca, by uciec. Ponieważ powodzenie ucieczki wymagało,
by dotrzeć do miejsca znacznie oddalonego od domu właściciela, zdarzało się, że zabierali
ze sobą część pieniędzy należących do pana. Taka sytuacja zdaje się zachodzić w przypadku
Onezyma, na co wskazywałaby wyrażona przez Pawła gotowość pokrycia wszystkich szkód,
jakie mógł Onezym wyrządzić Filomenowi. Być może jednak Paweł uznaje, zgodnie z
prawodawstwem rzymskim, zatrzymanie przy sobie zbiega za przywłaszczenie cudzej
własności i zgadza się na wyrównanie strat, jakie poniósł Filemon na skutek utraty
Onezyma.

Decyzja o odesłaniu Onezyma nie była dla Pawła łatwa, ale nie miał on w tej sytuacji

ż

adnego wyboru. Prawo rzymskie nakazywało bowiem bezwzględny zwrot zbiegłego

niewolnika jego właścicielowi. Przetrzymywanie zbiega mogło być natomiast potraktowane
jako kradzież cudzej własności i zostać surowo ukarane. Perspektywa powrotu do domu
pana niosła też poważne niebezpieczeństwo dla Onezyma, gdyż prawo rzymskie traktowało
bardzo surowo zbiegłych niewolników. W razie ich schwytania wypalano im na czole piętno
– literę F (fugitivus) po inicjale imienia. Człowiek taki był zatem napiętnowany aż do
ś

mierci, tracąc możliwość ucieczki. Również do końca swoich dni musiał nosić na szyi

ż

elazną obręcz.

Paweł był dzieckiem swego czasu. Nie był anarchistą i nie protestował przeciwko

instytucji niewolnictwa jako takiej (nie czynił zresztą tego też Jezus). W liście do Filemona
nie żąda wyzwolenia dla Onezyma, ale domaga się, by Filemon zapewnił Onezymowi status
„już nie niewolnika, lecz więcej niż niewolnika, brata umiłowanego” (w.16). Zatem na
najistotniejszej życiowo płaszczyźnie wiary w Chrystusa, pomimo różnic społecznych, są
sobie braćmi.

• Wprowadzenie do analizy pragmatycznej
List do Filemona jest uważany za perełkę sztuki epistolarnej tamtego czasu. Swoją formą nie

odbiega wprawdzie od prywatnej korespondencji znanej nam z I wieku po Chrystusie, ale po
przeczytaniu go, pozostaje się długo pod wrażeniem uczuć, jakie Paweł zawarł w każdym zdaniu
tego listu, jego umiejętności argumentowania (retoryki), jego szacunku dla Filemona, którego
stawia w absolutnej wolności co do rozwiązania problemu Onezyma. Wszyscy stajemy się
uczestnikami dramatu Pawła, Filemona i Onezyma.

By móc ten list współtworzyć przez utożsamienie się z którąś z postaci dramatu,

przeprowadzona zostanie w grupach analiza pragmatyczna tego listu. Jej zadaniem jest znalezienie
odpowiedzi na pytanie: dlaczego i w jakim celu Paweł napisał ten list do Filemona?

• Praca w grupach
• Formularz do analizy pragmatycznej (zał.27.2)
Odpowiedzi na poszczególne pytania zostały zawarte we wprowadzeniu biblijnym do spotkania.

5

Formularz do analizy pragmatycznej Flm

a) Kontekst listu

Kim jest Filemon, adresat listu?
W jakiej sytuacji znalazł się Onezym, Paweł i Filemon?
Co przewidywało prawo w takiej sytuacji?

b) Cel listu

Co chce osiągnąć Paweł swoim listem?
Jakie wartości przedstawia w nim Paweł Filemonowi?
Jakie rozwiązanie mu sugeruje?

c) Strategia listu

Jakie akty językowe znajdujemy w liście Pawła? (wybierz z podanej niżej listy
lub wskaż inne)
Paweł: – opisuje, referuje, stwierdza, opowiada, itd.

– ujawnia, objaśnia, wyjawia, itd.

– zakłada, zgaduje, przypuszcza, itd.

– rozkazuje, zachęca, prosi, wymaga, grozi, radzi, pociesza, itd.

– pozdrawia, raduje się, dziękuje, itd.

Jakich środków perswazji (argumentów) używa Paweł?
Znajdź wypowiedzi, w których pojawiają się:

– argumenty odwołujące się do autorytetu Pawła;
– argumenty emocjonalne, działające na uczucia;
– argumenty teologiczne;
– argumenty ekonomiczne;
– argumenty moralne.

• Prezentacja wyników analizy pragmatycznej
Grupy przedstawiają odpowiedzi na kolejne pytania, które są przedmiotem wspólnej debaty.

III. Filemon odpowiada Pawłowi/nam

W zależności od czasu, którym dysponujemy, można zaproponować dwa alternatywne działania:
• Pisanie listu do Pawła w imieniu Filemona
Próba identyfikacji z postacią Filemona, który pisze do Apostoła o swoich przemyśleniach

związanych z przykazaniem miłości bliźniego, które zrodziły się w nim na kanwie argumentów
wysuniętych przez Pawła w liście.

• Filemon odpowiada na nasze pytania
Filemon w swoim liście ustosunkowuje się wobec pytań, jakie zostały skierowane do niego na

początku spotkania podczas „burzy pytań”.