19

Zasady, Kryteria i Wskaźniki Dobrej Gospodarki Leśnej w Polsce

Certyfikacja gospodarki leśnej pojawiła się w światowym leśnictwie, jako

wspomaganie i rozwijanie procesów trwałego i zrównoważonego rozwoju lasów. Certyfikacja

jest procesem w którym osoba trzecia, niezależna strona, udziela zapewnienia, że produkt

lub usługa spełnia specyficzne wymagania. W procesie certyfikacji uczestniczą trzy strony:

właściciele lasów, organizacje ustalające standardy certyfikacji oraz podmioty weryfikujące –

czy właściciele lasów spełniają ustanowione standardy. System certyfikacyjny dotyczy dwóch

obszarów – jeden obejmuje zasady gospodarowania, drugi związany jest z łańcuchem

dostaw, gdzie certyfikat ma zapewnić, ze dany produkt wykonany jest z materiałów

pochodzących z lasów certyfikowanych.

Obecnie na świecie funkcjonuje wiele systemów certyfikacji gospodarki leśnej: PEFC,

FSC CSA, SFI czy ISO. Zasięg oddziaływania tych systemów jest różny, podobnie jak

stopień szczegółowości i wartość merytoryczna. Pierwszym globalnym systemem

certyfikacyjnym stał się zaproponowany przez FSC (ang. Forest Stewardship Council).

System ten był skierowany głównie do dużych właścicieli lasów ze strefy tropikalnej. Główna

idea, jaka przyświecała powstaniu tego systemu – na początku lat 90. ub. wieku i

akredytowanego w Meksyku w 1993r. – to ochrona lasów tropikalnych w Ameryce

Południowej, Afryce i Azji przed zniszczeniem.

W Polsce, jak dotąd, lasy certyfikowane są według systemu FSC, czyli Rady Dobrej

Gospodarki Leśnej). Podstawowym założeniem systemu certyfikacyjnego FSC, bazującego

na certyfikacji ISO (Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej), jest fakt, że jest to

proces, w którym upoważniona, niezależna strona udziela pisemnego zapewnienia o

spełnieniu przez określony produkt bądź usługę określonych wymagań. Dotychczas na

świecie systemem certyfikacji gospodarki w ramach FSC objętych jest ponad 100 mln ha

lasów w 79 krajach świata.

Oprócz niezależnych, międzynarodowych jednostek akredytujących coraz większą

rolę w organizacji FSC mają, działające w poszczególnych krajach, tzw. Inicjatywy krajowe.

Jednym z przykładów jest, funkcjonujący od 2003r., Związek Stowarzyszeń „Grupa Robocza

FSC Polska”. W czerwcu 2008r., związek ten akredytowany został przez wspomnianą

jednostkę akredytującą ASI.

W Polsce system FSC funkcjonuje od 1996r. pierwszymi regionalnymi dyrekcjami

Lasów Państwowych, które poddały się procesowi certyfikacji były RDLP Gdańsk,

Szczecinek, Katowice.

Dotąd certyfikacja prowadzona była w Polsce przez dwa niezależne tzw. Programy

certyfikujące:

- Qualifor, którym posługuje się firma SGS Polska (siedziba dyrekcji tego programu

mieści się w Republice Południowej Afryki),

- Smart-Wood, którym posługuje się NEPCon (dyrekcja tej firmy mieści się w USA).

20

Aby uporządkować w Polsce proces certyfikacji gospodarki leśnej i łańcucha dostaw za

pomocą dwóch równorzędnych programów, w styczniu 2008r. dyrektor zarządu – rady

Dyrektorów FSC podjął decyzję, żeby w okresie przejściowym, a więc do czasu akredytacji

polskich standardów, wszystkie firmy certyfikujące, w tym SGS Polska oraz NEPCon,

posługiwały się tzw. Krajowym Projektem Wskaźników standardów FSC projekt dostępny

jest na polskich stronach internetowych FSC – www.fsc.pl

Dotychczas funkcjonujący w Polsce system certyfikacyjny doczekał się konkurencji.

Alternatywą jest certyfikacja gospodarki leśnej i łańcucha dostaw w systemie PEFC (ang.

Pan European Forest Certyfication Council – Rada ds. Paneuropejskiego Systemu

certyfikacji Lasów). System certyfikacji PEFC oparty jest na zasadach prowadzenia trwałej i

zrównoważonej gospodarki leśnej zapisanych w dokumentach Ministerialnej Konferencji na

temat Ochrony Lasów w Europie. Rada PEFC została założona w 1999r. przez 11

narodowych organizacji PEFC z krajów europejskich. Głównym celem jej powołania jest

promocja zrównoważonej gospodarki leśnej przez procesy certyfikacyjne, realizowane z

udziałem niezależnych wyspecjalizowanych jednostek. W ramach systemu PEFC

certyfikacją objęto już przeszło 51 mln ha lasów w 13 krajach Europy.

W Polsce prace nad stworzeniem krajowych struktur PEFC podjęto w 2003r. W skład

polskiej grupy inicjatywnej wchodzi 35 podmiotów oraz organizacji działających w obszarze

leśnictwa i przemysłu drzewnego. Inicjatorem procesu tworzenia krajowych standardów

PEFC są Lasy Państwowe oraz Rada PEFC Polska (jednostka ta, będąca od listopada

2003r. członkiem struktur międzynarodowych PEFC, wchodzi w skład Zarządu Głównego

SITLiD). Mimo iż w marcu 2008r. polskie standardy PEFC zostały uznane na forum

międzynarodowym, to oficjalna ich akredytacja nastąpiła w październiku 2008 r. w Canberze,

podczas Walnego Zgromadzenia Międzynarodowej rady PEFC.

Polskie kryteria i wskaźniki trwałego i zrównoważonego zagospodarowania lasów dla

potrzeb

certyfikacji

lasów

można

znaleźć

na

stronie

www.ibles.waw.pl/sitlid

→certyfikacja→kryteria i wskaźniki.

Standardy w procesie certyfikacji FSC zostały podzielone na 10 podstawowych grup

zagadnień:

1. Zgodność z prawem i zasadami gospodarki leśnej FSC.

2. Respektowanie praw i obowiązków wynikających z własności.

3. Prawa ludności miejscowej.

4. Współpraca ze społeczeństwem i prawa pracowników.

5. Korzyści z lasu.

6. Wpływ na środowisko.

7. Plany urządzenia lasu.

8. Monitorowanie i ocena.

9. Lasy o szczególnej wartości ochronnej.

21

10. Plantacje.

Szczegółowe standardy i kryteria FSC są rozwinięciem tych dziesięciu grup zagadnień.

W Polsce certyfikatem FSC legitymuje się obecnie ponad 300 firm. Są to zarówno

najmniejsze podmioty branży tartacznej, producenci palet, czy tzw. programów ogrodowych,

ale także największe zakłady, np. branży płytowej. Liczba ta świadczy o znaczeniu

umieszczonego na wyrobie znaku, potwierdzającego pochodzenie drewna, z którego został

on wyprodukowany. Tak więc certyfikacja gospodarki leśnej, a dalej certyfikat przynależności

do Chain of Custody (łańcuchu pochodzenia produktu) uzyskały bardzo istotne miejsce w

procesach rządzących rynkiem surowca drzewnego i wyrobów z drewna.

Jest bardzo prawdopodobne, że w naszym kraju będziemy mieli nie tylko jeden

system certyfikacji gospodarki leśnej. Oficjalna akredytacja polskich standardów PEFC

nastąpiła w październiku 2008r. Projekt polskich kryteriów i wskaźników trwałego trwałego

zrównoważonego zagospodarowania lasów zawiera 6 podstawowych kryteriów (lipiec

2007):

1. Utrzymanie, odpowiednie wzmocnienie oraz powiększanie i podnoszenie wartości

zasobów leśnych i ich udział w globalnym bilansie węgla.

2. Zachowanie i wzmocnienie zdrowia i witalności ekosystemów leśnych.

3. Utrzymanie i wzmocnienie produkcyjnych funkcji lasów.

4. Zachowanie, ochrona o odpowiednie wzbogacenie leśnej różnorodności biologicznej.

5. Utrzymanie i rozszerzenie ochronnych funkcji lasów zwłaszcza funkcji glebo- i

wodochronnych.

6. Utrzymanie i rozwój innych społeczno-ekonomicznych funkcji lasów.

Podobnie, jak w przypadku FSC, ostatnim etapem w procesie certyfikacji zgodnej z PEFC,

jest certyfikat, potwierdzający wykorzystanie do produkcji wyrobów z drewna, surowca

pochodzącego z właściwie zarządzanego, zgodnie z przyjętymi i weryfikowanymi kryteriami,

lasu – czyli Chain of Custody.

Czym różnią się powyższe systemy certyfikacji?

Zasadniczo można powiedzieć, że mają one wiele wspólnego. Nadrzędny cel jest

podobny – trwała i zrównoważona gospodarka leśna, prowadzona zgodnie z zasadą

równowagi pomiędzy jej aspektami ekologicznymi, ekonomicznymi i społecznymi. Zasada

niezależności i wiarygodności rady certyfikacji oraz przejrzystości stosowanych kryteriów i

standardów również jest czymś wspólnym. Oba systemy zakładają dostosowanie

standardów do lokalnych, krajowych, czy wręcz regionalnych warunków, tak przyrodniczych,

ekonomicznych, jak i społecznych. W obu przypadkach też proces certyfikacji jest procesem

dobrowolnym.

Do podstawowych różnic należy zapisać podejście do standardów gospodarki leśnej.

System FSC rozpoczyna od określonych zasad, jednakowych dla wszystkich lasów na

22

świecie, natomiast system PEFC opiera się na zbiorze narodowych standardów, opartych o

uznane procesy międzynarodowe, jak np. Ministerialna Konferencja Ochrony Lasów w

Europie. Ta różnica jednak zaczyna się zacierać poprzez uruchomienie w ramach systemu

FSC regionalnych i narodowych grup, dostosowujących główne założenia do warunków

miejscowych.

Istotną różnicą pomiędzy systemami PEFC i FSC jest również to, że system PEFC

dąży do tego, by certyfikacja leśnictwa miała w każdym kraju (podobnie jak na całym

świecie) status certyfikacji akredytowanej przez rządowe instytucje, powołane do

ustanawiania i kontroli systemów i procesów certyfikacji. W założeniu, ścisły związek

procedur PEFC z instytucjami akredytacyjnymi ma zapewnić większą wiarygodność.

Obecnie motorem napędowym certyfikacji leśnictwa w naszym kraju są dwa procesy.

Pierwszy związany jest z żądaniami zorganizowanych grup ekologicznych, które poprzez

różne formy nacisku dążą do wprowadzenia tych systemów. Sytuacja taka będzie się

niewątpliwie nasilać. Presja ta wynika z raportów o stanie globalnego środowiska oraz ze

zmieniających się preferencji społecznych. W wyniku tej presji właściciele i zarządcy lasów

muszą liczyć się zarówno z żądaniami przestawienia gospodarki leśnej na inne cele, jak

wręcz oddania części kontroli nad lasami przynajmniej na etapie planowania działań.

Drugi proces jest również efektem globalizacji i dotyczy nie tylko (nie przede

wszystkim) krajów rozwiniętych. Zasada działania tego procesu oparta jest głównie o

charakterystykę rynków zbytu. Wielkie koncerny światowe czy małe firmy (szczególnie w

krajach rozwiniętych) chcąc podnieść konkurencyjność swoich produktów, przykładają dużą

wagę do wizerunku firmy. Uczestnictwo w akcjach charytatywnych, sponsorowanie lokalnych

społeczności czy dbałość o stan środowiska stały się powszechnym elementem kampanii

promocyjnych.

Kraje rozwinięte konsumują 80% światowej produkcji, zatem sytuacja na tych rynkach

bezpośrednio jest odczuwalna na pozostałych rynkach. Jeśli popyt na towary certyfikowane

pojawia się na rynkach zbytu tych krajów, to oznacza, ze wszyscy producenci (również z

krajów rozwijających się) muszą takie towary produkować, bo rynek towarów

niecertyfikowanych będzie się kurczył.

W wyniku rozwoju tej tendencji dojdzie najprawdopodobniej do sytuacji, że

posiadanie certyfikatu nie będzie świadczyło o przewadze konkurencyjnej produktu, ale brak

certyfikatu wręcz wyeliminuje dostawcę z rynku.

O decyzji poddania się procesowi certyfikacji w znacznej mierze decyduje rynek. To

potrzeby konsumentów, ich świadomość, wpływa na wybór pomiędzy produktem

posiadającym logo, gwarantujące pochodzenie drewna, z którego zostało zrobione np.

krzesło, a produktem bez tego znaku, czyli zrobionym z drewna niewiadomego pochodzenia.

Certyfikacja stała się bardzo poważnym narzędziem rynkowym.

23

Komentarz do standardów „Zasady, Kryteria i Wskaźniki Dobrej Gospodarki Leśnej w

Polsce” FSC można znaleźć :

PGL LP Intranet →Gospodarka leśna→Komentarz do „Zasad, Kryteriów …….”

System certyfikacja FSC opiera się na 10 podstawowych zasadach. Każda z nich

wymaga spełnienia kilku kryteriów, które opisano przy pomocy różnych wskaźników.

1.Zgodność z prawem i zasadami gospodarki leśnej FSC.

W procesie gospodarowania lasem przestrzegane są wszystkie stosowne przepisy,

obowiązujące w danym kraju, traktaty międzynarodowe oraz umowy, których dany kraj jest

sygnatariuszem, jak również zasady i kryteria FSC.

2.Respektowanie praw i obowiązków wynikających z własności.

Prawo do długoterminowego posiadania i użytkowania ziemi oraz zasobów leśnych powinno

być jasno określone, udokumentowane i powinno posiadać moc prawną. Wstęp do lasu jest

prawnie zagwarantowany, podobnie jak zbiór jagód, grzybów, ziół.

3.Prawa ludności miejscowej.

Należy uznać i respektować normy prawne i zwyczajowe ludności rdzennej do posiadania,

użytkowania oraz gospodarowania własnością leśną oraz wszelkimi związanymi z nią

zasobami, produktami i wartościami. Podkreśla się istnienie prawa serwitutów. Istnieje

obowiązek ścisłej współpracy z miejscowym społeczeństwem w tym informowania go o

aktualnych i perspektywicznych planach gospodarczych.

4.Współpraca ze społeczeństwem i prawa pracowników.

Sprawdzenie przeszkolenia i wyposażenia osób zatrudnionych w lesie oraz sprawdzenie

respektowania praw pracowniczych, przestrzegania przepisów bhp przy pracach leśnych,

funkcjonowanie systemu udziału społeczeństwa przy rewizjach urządzeniowych.

5.Korzyści z lasu.

Gospodarka leśna powinna prowadzić do efektywnego wykorzystania produktów i użytków

leśnych, aby zapewnić korzyści ekonomiczne na równi z korzyściami środowiskowymi i

społecznymi. Sprawdzane jest pozostawianie w lesie opakowań olejów, z produktów

żywnościowych, zużytych części zamiennych, kaleczenie drzew przy pracach zrywkowych,

wykonywanie nowych systemów odwadniających. Decyzje dotyczące utrzymywania

systemów odwadniających muszą być podjęte na II KTG i odzwierciedlone w Operacie

urządzeniowym.

6.Wpływ na środowisko.

24

Gospodarka leśna powinna chronić różnorodność biologiczna i jej wartość, zasoby wodne,

unikatowe i wrażliwe ekosystemy i walory krajobrazowe, a dzięki tym działaniom utrzymywać

funkcje ekologiczne oraz integralność lasu.

(Zwiększanie areału odnowień naturalnych, wzbogacanie składu gatunkowego zakładanych

upraw, zachowanie torfowisk, mokradeł, bagien, utworów skalnych, skrajnie ubogich siedlisk,

polan śródleśnych, powierzchnie na których występują gatunki rzadkie i ginące, zarówno

fauny jak i flory; ocena oddziaływania na środowisko planowanych i prowadzonych prac

leśnych, uproszczona ocena oddziaływania na środowisko, procedura rozpoznania

występowania gatunków roślin i zwierząt z czerwonej listy przy planowaniu powierzchni do

wyprzedzającego przygotowania gleby do zalesień gruntów porolnych); wielkość zrębów

zupełnych, drzewa dziuplaste, ilość martwego drewna, zachowanie reprezentatywnych

ekosystemów, techniczne warunki szlaków zrywkowych, niszczenie gleby w trakcie

pozyskania drewna, strefy ochronne wzdłuż zbiorników i cieków wodnych, niechemiczne

metody kontroli szkodników, stosowanie pestycydów, środki chemiczne – składowanie,

gatunki obcego pochodzenia- kontrola i monitoring).

7. Plany urządzenia lasu.

Sporządzony i zatwierdzony plan ul winien być realizowany i bieżąco uaktualniany, co do

zakresu jak i intensywności gospodarowania.

8.Monitorowanie i ocena.

Należy prowadzić monitorowanie, stosownie do zakresu i intensywności gospodarki leśnej, w

celu dokonania oceny stanu, ilości pozyskiwanych produktów leśnych, kontroli pochodzenia

produktu, działań gospodarczych oraz ich wpływu społecznego i środowiskowego.

Sporządzanie inwentaryzacji i prowadzenie banku danych realizowane jest bez względu na

formę własności lasów, jako zadanie zlecone prze administrację rządową.

9.Lasy o szczególnej wartości ochronnej.

Gospodarowanie w lasach o wysokiej wartości powinno służyć zachowaniu i wzmacnianiu

cech charakterystycznych takiego lasu. Zasada zapobiegania musi stanowić zasadę wiodącą

w procesie podejmowania decyzji dotyczących lasów o szczególnej wartości (procedury

identyfikowania lasów o szczególnej wartości ochronne).

10.Plantacje.

Plantacje powinny uzupełniać proces gospodarowania lasami naturalnymi, odciążać je oraz

promować odnowę i ochronę lasów naturalnych. Prowadzenie plantacji nie zostało

uregulowane przepisami prawa.

25

Wraz ze wzrostem gospodarczym pojawiać się będzie coraz silniejsza presja na

rynek, związana z popytem na produkty certyfikowane. Obecne tendencje kampanii

marketingowych dużych firm o zasięgu globalnym kładą olbrzymi nacisk na aspekty

środowiskowe swojego funkcjonowania. Objawia się to również w podpisywaniu porozumień

z organizacjami ekologicznymi oraz certyfikacyjnymi na sprzedaż w dużych sieciach

handlowych

wyłącznie

produktów

certyfikowanych.

Proces

certyfikacji

będzie

najprawdopodobniej wspierany przez Unię Europejską również instrumentami prawnymi,

związanymi z dostępem towarów i usług do rynku europejskiego. Te działania mogą

doprowadzić do prawnego usankcjonowania (obligatoryjności) przeprowadzania certyfikacji

gospodarki nie tylko w Europie, ale i na świecie.

W krajach Unii Europejskiej rynek drewna certyfikowanego zwiększa się z roku na rok, a

certyfikacja staje się niezbędnym wymogiem zaistnienia na tym rynku. Polscy producenci

wyrobów opartych na drewnie również ubiegają się o dostawy certyfikowanego drewna, aby

móc uczestniczyć w tzw. Chain of Custody (łańcuchu pochodzenia produktu) – przejrzystym

systemie śledzenia pochodzenia drewna i produktów drewnopochodnych od sklepu aż do

lasu, z którego pochodzi przetwarzane drewno.

W społeczeństwach Europy Zachodniej alarmujący spadek jakości środowiska

naturalnego spowodował konieczność rygorystycznego egzekwowania takich metod kontroli

gospodarki leśnej, które będą skutecznie zapobiegać degradacji środowiska. Takim

mechanizmem kontrolującym wszystkie aspekty złożonego problemu jest system certyfikacji

drewna. Bardzo istotne znaczenie ma także wzrost świadomości społeczeństw, wyrażany

między innymi przez postawy konsumenckie i działalność organizacji ekologicznych.

26

WPROWADZANIE DOMIESZEK BIOCENTYCZNYCH I WPROWADZANIE
PODSADZEŃ PRZEBUDOWUJĄCYCH

DOMIESZKI BIOCENOTYCZNE
Ważną rolę w prawidłowym kształtowaniu ekosystemów leśnych, oprócz zabiegów

pielęgnowania drzewostanów, odgrywają zabiegi mające na celu pielęgnowanie

drzewostanów oraz działania mające na celu pielęgnowanie innych elementów biocenozy

leśnej siedlisk. Zabiegi te polegają na kształtowaniu dostosowanej do siedliska

różnorodności gatunkowej i warstwowej drzewostanów. Można to osiągnąć poprzez

wprowadzanie na siedliskach:

- najsłabszych - warstwy podszytowej

- oraz na żyźniejszych - drugiego piętra drzewiastego.

Zabiegi te służą wzbogaceniu biocenozy leśnej, korzystnie wpływają na siedlisko, a w

szczególności wpływają na poprawę warunków glebowych oraz kształtowanie klimatu

wewnątrz lasu.

WPROWADZANIE PODSZYTÓW
Podszytem nazywa się warstwę krzewiastą, występującą w lesie obok warstwy górnej

(drzewostanu) i warstw dolnych – runa oraz mchów. Może ona składać się zarówno z

gatunków krzewiastych, jak też drzewiastych, które wskutek zbyt ubogiej gleby lub

nadmiernego ocienienia, uległy zahamowaniu we wzroście. Korzyści z istnienia podszytu

zarówno z punktu widzenia ekologii lasu, jak i gospodarki leśnej, zdecydowanie przeważają

nad ewentualnymi stronami ujemnymi. Do najważniejszych pozytywów istnienia podszytu

można zaliczyć:

- wzbogacenie gleby w związki mineralne,

- przyspieszenie rozkładu substancji organicznej,

- łagodzenie klimatu leśnego, przez ograniczenie parowania wody oraz hamowanie

wiatru,

- przeciwdziałanie przyziemnym pożarom leśnym,

- ochronę gleby przed erozją, wyjałowieniem, stwardnieniem,

- wzrost różnorodności biologicznej poprzez tworzenie miejsc bytowania dla licznych

gatunków zwierząt,

- pośrednio: podnoszenie przyrostu drzewostanu,

- zapobieganie zadarnieniu gleby podczas cięć pielęgnacyjnych i odnowieniowych.

Do negatywów zalicza się występującą niekiedy, szczególnie na najuboższych siedliskach

konkurencję z drzewami o wodę i składniki mineralne (mniejszą jednak niż konkurencja

zwartej darni trawiastej), wypieranie przez krzewy roślinności runa oraz obserwowane w

wypadku niektórych gatunków, np. świerka, opóźnienie procesu próchnicowania, jeśli ten

gatunek zajmie w danym obiekcie zbyt dużą powierzchnię.

27

Podszyt można wprowadzać wiosną lub jesienią, na drodze podsiewów lub podsadzeń.

Sposób pierwszy jest tańszy i może być wykorzystywany na terenach dostatecznie

wilgotnych, a zarazem mało zachwaszczonych, w miejscach, gdzie nie zagraża zniszczenie

nasion przez zwierzynę. W praktyce trudno znaleźć miejsca spełniające równocześnie te

wszystkie warunki, więc przeważającą metodą pozostaje podsadzenie.

Gatunki drzew i krzewów przydatne do roli podszytu.

Do wprowadzenia w roli podszytu nadaje się większość gatunków drzew i krzewów leśnych

za wyjątkiem gatunków światłożądnych (sosna, modrzew, topola). Najlepiej spisują się w tej

roli gatunki cienioznośne lub umiarkowanie cienioznośne ( grab, lipa drobnolistna, buk, klon

zwyczajny, jawor, dąb szypułkowy lub bezszypułkowy) oraz krzewy – bez czarny i koralowy,

leszczyna, trzmielina brodawkowata. Przydatne w roli podszytu mogą być: jodła, daglezja i

świerk. Gatunki te zaliczone są do fitomelioracyjnych, czyli w znaczący sposób

poprawiających jakość siedliska. Na siedliskach najuboższych do wyboru pozostają gatunki

mniej wymagające, czyli: jałowiec, olsza szara, kruszyna, głóg dwuszyjkowy czy jarzębina.

Za najskuteczniejszy z racji oddziaływania na siedlisko uważa się grab, natomiast rola buka

może być mniej korzystna, zwłaszcza w wypadku niedoborów wapnia w glebie. Również

świerk sadzony w zbyt dużej ilości może negatywnie oddziaływać na glebę zakwaszając ją i

opóźniając proces rozkładu surowej próchnicy. Do grupy gatunków biocenotycznych zalicza

się gatunki ważne z punktu widzenia bytowania pożytecznych owadów lub ptaków oraz

nektarodajne. Wymienić tu można: brzozę brodawkowatą, wierzbę iwę, dąb bezszypułkowy,

jarzębinę, różę dziką i fałdzistolistną, kruszynę, głóg, trzmielinę brodawkowatą, bez czarny i

koralowy oraz czereśnię ptasią.

Sposób przygotowania gleby.

Sposób przygotowania gleby zależy od lokalnych warunków. W przypadku gleb pulchnych i

na powierzchniach nie zachwaszczonych można zrezygnować z tej czynności i sadzić w

jamkę bez przygotowania. W innym wypadku zaleca się zdzieranie pasów lub wykonanie

talerzy z ich spulchnieniem za pomocą narzędzi ręcznych, a w wypadku luźnych

drzewostanów – także sprzętu mechanicznego. Przy wprowadzaniu podszytów wzdłuż dróg i

linii oddziałowych, można zalecić wyoranie bruzd. Niemniej glebę należy przygotować w taki

sposób, aby w jak najmniejszym stopniu uszkodzić runo leśne, czyli:

- ręczne punktowe przygotowanie gleby (w talerze),

- pługiem talerzowym, ale tylko w płatach,

- mechaniczne przygotowanie /przy użyciu tylko samego spulchniacza/,

- wyoranie bruzd,

- bez przygotowania gleby, sadzenie pod łopatę.

Na siedliskach ubogich (bór suchy, bór świeży, zdegradowane fragmenty boru

mieszanego świeżego głównie w drzewostanach sosnowych) zalecane jest wprowadzenie

28

warstwy podszytowej z krzewów i drzew o szerokiej amplitudzie ekologicznej tworzących w

niekorzystnych warunkach siedliskowych, formy krzewiaste. Podszyty należy wykonywać w

drzewostanach II klasy wieku, najlepiej po drugim zabiegu trzebieży wczesnej uwzględniając

następujące zasady:

1.Powierzchnia wprowadzania podszytu powinna obejmować około 50% powierzchni

wydzielenia. Na siedliskach bardzo ubogich wprowadzanie podszytu należy ograniczyć do

fragmentów, gdzie istnieją realne szanse na powodzenie. Fragmenty te mogą ograniczać się

nawet tylko do 15-20% powierzchni. Podszyt wprowadza się w formie płatów o powierzchni

około 10 arów oraz nieco mniejszych kęp.

2. Pomiędzy płatami należy zostawić wolne przestrzenie do 10 m, które będą stanowiły

formę korytarzy ekologicznych, na których będzie się rozwijać runo leśne oraz ze względu na

lepsze warunki cieplne i świetlne korytarze te będą służyły jako miejsce pobytu i rozwoju

owadów pasożytniczych i drapieżnych.

W warunkach siedlisk najsłabszych (bór suchy) podszyty należy wprowadzać na podsypce z

dobrego kompostu lub torfu. Jeśli wykorzystuje się torf to należy dodać również nawozy

mineralne.

Ilość sadzonek wprowadzanych na tych siedliskach powinna wynosić około 2000 szt./ha

drzewek i krzewów łącznie (ilość sadzonek dotyczy powierzchni manipulacyjnej). Więźby nie

ustala się, gdyż wynika ona z ilości płatów. Na siedliskach najsłabszych można zastosować

następujące gatunki:

- drzew: olszę szarą, jarząb pospolity,

- krzewów: jałowiec pospolity, kruszynę pospolitą, żarnowiec miotlasty, różę dziką,

śnieguliczkę białą.

Do sadzenia należy używać sadzonek wyrośniętych i żywotnych, w wypadku podszytu nie

muszą one jednak spełniać wysokich norm jakościowych.

W przypadku skrajnie niekorzystnych warunków oraz dodatkowo występującej presji

zwierzyny, należy rozważyć zastosowanie wariantu pośredniego pomiędzy wprowadzaniem

podszytów, a zakładaniem ognisk biocenotycznych. W takim przypadku działanie może

polegać na wybraniu fragmentów drzewostanu naturalnie przerzedzonych, wykonaniu

przygotowania gleby wraz z zastosowaniem podsypek torfowo-gliniastych i ogrodzeniu

powierzchni. Dzięki ogrodzeniu można pozwolić sobie na wprowadzenie nieco szerszego

wachlarza gatunków aniżeli wynika to z właściwości siedliska. Takie działania, ze względu na

wysokie koszty, mogą mieć tylko ograniczone zastosowanie.

W podszytach na siedlisku boru świeżego i zdegradowanych fragmentach boru

mieszanego świeżego listę gatunków można rozszerzyć wprowadzając, oprócz wcześniej

wspomnianych gatunków, dąb bezszypułkowy, buk zwyczajny, lipę drobnolistną oraz

trzmielinę brodawkowatą, głóg jednoszyjkowy, różę dziką i fałdzistolistną, tawułę

jarzębolistną.

29

Płaty mogą zajmować nieco więcej niż 50% powierzchni, a ilość wysadzanych sadzonek

można zwiększyć do 2500 szt./ha. Na siedliskach Bśw i BMśw nie należy wysadzać

sadzonek bez przygotowania gleby ze względu na bardzo obfite runo.

Na jednym płacie należy wysadzać albo warstwę krzewiastą, albo warstwę drzewiastą. W

przypadku gatunków drzewiastych może to być :

- jeden płat i jeden gatunek,

- na jednym płacie kilka gatunków.

Na siedlisku boru suchego na jednym płacie mogą rosnąć zarówno drzewka (przyjmą formę

krzewiastą) jak i krzewy.

Przy wprowadzaniu podszytu więźba nie musi być regularna, ponieważ stojące drzewa

uniemożliwiają zachowanie równomiernych odstępów sadzenia a ponadto powinien być

przestrzegany postulat lokowania podszytu w miejscach, w których jest najpilniej potrzebny,

Konieczność wkroczenia w warstwę podszytową zachodzi wtedy, kiedy występujące w nim

cenne gatunki drzew i krzewów, mające duże znaczenie pielęgnacyjne lub użytkowe, są

głuszone przez inne, mniej wartościowe lub zgoła niepotrzebne. Również zbyt silne

zagęszczenie podszytu nie jest pożądane i to ze względu na wzajemne przytłumianie się, jak

i z powodu niekorzystnego wpływu na glebę lub drzewostan.

WPROWADZANIE DRUGIEGO PIĘTRA

Świadome i celowe wprowadzanie drugiego piętra wymaga pewnej modyfikacji

postępowania w stosunku do reguł obowiązujących przy wprowadzaniu podszytu zwłaszcza,

gdy bierze się pod uwagę możliwość zastąpienia w przyszłości głównego drzewostanu przez

jego dolne piętro.

Poczynając od BMśw, w drzewostanach jednopiętrowych i w zasadzie jednogatunkowych lub

o ubogim składzie gatunkowym należy wprowadzać drugie piętro, które będzie pełniło rolę

biocenotyczną a także przyczyni się do budowy warstwowej drzewostanu jak również będzie

spełniało rolę produkcyjną.

Termin wprowadzania drugiego piętra jest podobny do terminu wprowadzania

podszytu – po pierwszej lub drugiej trzebieży wczesnej (łatwiej wkroczyć z mechanicznym

przygotowaniem gleby pod sadzenie).nasilenie zabiegu trzebieży przed wprowadzeniem II

piętra powinno być nieco silniejsze niż w przypadku zakładania podszytów, ponieważ należy

stworzyć lepsze warunki rozwoju wprowadzonym sadzonkom, które mają w przyszłości

pełnić również rolę produkcyjną.

Gatunkami, które nadają się do tworzenia drugiego piętra są: buk, dąb szypułkowy i

bezszypułkowy, lipa drobnolistna oraz jodła, świerk, grab, klon. Liczba wprowadzanych

sadzonek na 1 ha powinna wynosić 4 – 6 tys. szt./ha, gdy stosuje się grupową i kępową

formę zmieszania. Zgodnie z Zasadami Hodowli Lasu przy wprowadzaniu drugiego piętra

należy preferować formę płatów, które powinny być rozmieszczone stosownie do

mikrosiedllisk i stopnia przerzedzenia drzewostanu. Należy jednak zmierzać do tego, aby

30

płaty z sadzonkami obejmowały około 70% powierzchni, a przerwy między nimi wynosiły

około 8 m (pasy manipulacyjne). Jest to niezbędne do obalania drzew w kolejnych

trzebieżach i do zrywki drewna.

Zakres prac dotyczących przygotowania gleby należy dostosować do konkretnych

warunków. Przy braku konkurencyjnej pokrywy gleby można wykonać sadzenie bez

dodatkowych czynności. Wskazane jest zrezygnowanie ze spulchniania gleby w rzędach

sadzenia, ponieważ może to spowodować uszkodzenia korzeni prowadzące u sosny do

zwiększenia zagrożenia ze strony patogenów grzybowych. Odległość między rzędami

podsadzenia uwarunkowana jest więźbą sadzenia sosny odnawianej sztucznie i wynosi

najczęściej około 1,5 m. Odpowiednią liczbę sadzonek należy regulować odstępami drzewek

w rzędzie (1.5-2,5 m).

Wymagania świetlne podsadzenia – w zależności od gatunku – wraz z wiekiem

rosną, co powoduje potrzebę przeprowadzenia intensywniejszych zabiegów trzebieżowych w

drzewostanie panującym.

W pewnym momencie może powstać dylemat: czy spełniać potrzeby świetlne podsadzenia,

czy należycie dbać o jakość drzewostanu głównego poprzez utrzymywanie zwarcia

zapewniającego wzrost na wysokość oraz prawidłowe oczyszczanie. To, czy potraktować

drugie piętro jako element przyszłego drzewostanu zależy od siedliska oraz od gatunku i

jakości hodowlanej podsadzenia.

Zarówno wprowadzane podszyty, jak też drugie piętro stanowią wyjątkowo atrakcyjną

bazę żerową dla zwierzyny. Należy przyjąć zasadę ochrony tych nasadzeń skutecznymi, ale

racjonalnymi metodami. Przy większych stanach zwierzyny przedsięwzięcie tak ważne z

punktu widzenia hodowlanego nie ma szans powodzenia.

PRZEBUDOWA DRZEWOSTANÓW

Specjalnym wariantem wprowadzania drugiego piętra jest przebudowa drzewostanów

przerzedzonych, porolnych, której celem jest zastąpienie dotychczasowego drzewostanu

wraz ze zmianą składu gatunkowego.

Przebudowa drzewostanu polega na dostosowaniu jego składu gatunkowego do

właściwości siedliska, zmianie jego budowy pionowej i formy zmieszania. Założeniem

przebudowy

jest

uzyskanie

drzewostanu

o

składzie

gatunkowym

optymalnie

wykorzystującym możliwości produkcyjne siedliska, o właściwej strukturze przestrzennej i

odpowiedniej formie zmieszania.

Podstawą prawną wszelkich przedsięwzięć gospodarczych są odpowiednie ustawy i

rozporządzenia, wydawane na mocy tych ustaw. Przebudowa drzewostanów jest

przedsięwzięciem z zakresu gospodarki leśnej, a gospodarkę leśną prowadzi się na

podstawie ustawy o lasach. Zgodnie z ustawą o lasach, w lasach stanowiących własność

Skarbu Państwa jak i nie stanowiących własności Skarbu Państwa, prowadzi się trwale

31

zrównoważoną gospodarkę leśną. Właściciele lasów są obowiązani do trwałego

utrzymywania lasów i zapewnienia ciągłości ich użytkowania, w tym m.in. do przebudowy

drzewostanów, które nie zapewniają osiągnięcia celów gospodarki leśnej. Do przebudowy

kwalifikują się drzewostany w przypadku:

- niezgodności składu gatunkowego z siedliskiem,

- niskiej produkcyjności,

- niskiej stabilności,

- oddziaływania niekorzystnych czynników biotycznych, abiotycznych i

antropogenicznych (zwłaszcza emisja przemysłowych).

Pilność przebudowy zależy od występowania wymienionych okoliczności. W

pierwszej kolejności podlegają jej drzewostany zagrożone rozpadem. Ze względu na pilność

można wyróżnić trzy rodzaje przebudowy:

- przebudowa interwencyjna (wymuszona),

- przebudowa konieczna ( obligatoryjna),

- przebudowa zalecana (fakultatywna).

Pierwsza sytuacja dotyczy drzewostanów rozpadających się, z zachwaszczającym

się dnem lasu, przy braku naturalnego odnowienia. Druga dotyczy obiektów, gdzie występuje

osłabienie i zagrożenie przez czynniki zewnętrzne. Trzecia grupa – to drzewostany o

niewłaściwym składzie gatunkowym, mogące doprowadzić do degradacji siedliska, ale bez

widocznych oznak zamierania.

Inna klasyfikacja metod przebudowy lasu uwzględniająca sposób jej prowadzenia,

wyróżnia przebudowę całkowitą (pełną) i częściową.

Przebudowa całkowita polega na wymianie obecnego pokolenia drzew na nowe z

jednoczesną zmianą składu gatunkowego. Może to nastąpić jednorazowo przy zastosowaniu

rębni zupełnej lub w dłuższym okresie – rębniami złożonymi. Potrzeba przebudowy

całkowitej w lasach niepaństwowych najczęściej dotyczy sytuacji, gdy dochodzi do

zniszczenia lasu w wyniku zjawisk klęskowych.

Przebudowa częściowa polega na zmianie składu gatunkowego części drzewostanu.

Nowe gatunki są tu wprowadzane stopniowo, pod okapem starego drzewostanu, usuwanego

przy zastosowaniu cięć pielęgnacyjnych, sanitarnych oraz rębni o długim okresie

odnowienia. Spotykane często w lasach niepaństwowych, lukowate i przerzedzone

drzewostany o ubogim składzie gatunkowym mogą być poddawane przebudowie częściowej.

Można tu z powodzeniem wykorzystać każdy obsiew gatunkiem z docelowego składu,

wprowadzanie sztucznych uzupełnień i podsadzeń innym gatunkiem. Przebudowa

częściowa może również złagodzić skutki występowania chorób grzybowych w

drzewostanie. Uzyskuje się to w wyniku stosowania odpowiednich zabiegów hodowlanych –

poprawek, uzupełnień, wprowadzanie drugiego piętra, dolesienia luk i przerzedzeń w

drzewostanach młodszych, zdolnych do przetrwania, wprowadzania podszytów oraz cięć

32

przekształceniowych, pozwalających zmieniać drzewostan i przygotowywać go do fazy

odnowienia.

Wybór jednej z tych metod zależy od stanu zdrowotnego i sanitarnego lasu, a także

od wymagań ekologicznych gatunków przewidzianych w przyszłym składzie gatunkowym.

Przy określaniu potrzeb przebudowy Instrukcja urządzania lasu przewiduje wzięcie

pod uwagę następujących elementów:

1. stopień zgodności składu gatunkowego z siedliskiem,

2. stopień uszkodzenia drzewostanu, przy czym do pilnej przebudowy kierowane są

drzewostany uszkodzone w stopniu 3, za wyjątkiem pożądanych zbiorowisk

zastępczych, szczególnie na glebach skażonych i zdewastowanych,

3. stopień zadrzewienia i jakość techniczną, przy czym drzewostany o niskim

zadrzewieniu i niskiej jakości technicznej, powinny być planowane do pilnej

przebudowy w wypadku, gdy spełnione będą kryteria 1 i 2.

Kwalifikowanie drzewostanów do przebudowy. Instrukcja urządzania lasu przewiduje

3 stopnie zgodności składu gatunkowego z siedliskiem:

1 - zgodny,

2 - częściowo zgodny

3 - niezgodny

określane osobno dla upraw i młodników oraz dla pozostałych drzewostanów. W pierwszym

wypadku (uprawy i młodniki) skład rzeczywisty porównuje się z orientacyjnym składem

gatunkowym z poprzedniego urządzania, w drugim (pozostałe drzewostany) – z

gospodarczymi typami drzewostanów ustalonymi podczas KTG.

Uprawy i młodniki uznaje się za zgodne z GTD, jeśli gatunek główny GTD jest gatunkiem

panującym, a jego udział różni się od wzorca nie więcej niż o 30% w wypadku odnowień

naturalnych lub 20% w wypadku odnowień sztucznych.

Częściowa zgodność (stopień 2) zachodzi wtedy, gdy analogiczna różnica nie przekracza

odpowiednio 50% dla odnowień naturalnych i 40% dla odnowień sztucznych. Większe

różnice kwalifikują uprawę lub młodnik do uznania za niezgodne z siedliskiem (stopień 3).

W starszych drzewostanach – stopień 1 drzewostan zgodny – ma miejsce, gdy gatunek

główny GTD jest głównym gatunkiem także w drzewostanie, a jeśli GTD przewiduje więcej

gatunków, pozostałe gatunki muszą również występować w składzie. Częściowa zgodność

zachodzi, gdy gatunek główny wraz z pozostałymi gatunkami GTD (uwzględniając

proporcjonalnie także podrost i II piętro) stanowi, co najmniej 50% składu gatunkowego.

Pozostałe drzewostany uznaje się za niezgodne z siedliskiem.

Wyjątek – jeśli miejsce pożądanych gatunków głównych zajmują inne cenne gatunki główne

lub domieszkowe (zwłaszcza liściaste), wówczas zamiast uznać skład gatunkowy za

niezgodny z siedliskiem, określa się jako częściowo zgodny.

33

Aktualnie największy udział w drzewostanach niezgodnych z siedliskiem mają

drzewostany sosnowe (a także brzozowe) rosnące na siedliskach lasu świeżego i lasu

mieszanego świeżego oraz lite drzewostany świerkowe położone w strefie regla dolnego.

Najwięcej drzewostanów o składzie gatunkowym niezgodnym z siedliskiem znajduje się w

klasach wieku II b i IIIa. Do przebudowy w najbliższym 10-leciu należy zakwalifikować w

pierwszej kolejności te spośród nich, które oprócz niezgodności składu gatunkowego z

siedliskiem, charakteryzują się również złym stanem zdrowotnym, niską stabilnością i

jakością techniczną lub wykazują wyraźne objawy zamierania.

Określanie jakości, stabilności i stopnia uszkodzenia. Do niedawna (2002r.) przy

podejmowaniu decyzji o przebudowie, stosowano zbiorczą kategorię „drzewostanów źle

produkujących”, na podstawie zadrzewienia, jakości hodowlanej i technicznej. Zaliczano tu

drzewostany o zadrzewieniu poniżej 0,5 (za wyjątkiem KO i KDO) oraz drzewostany o

zadrzewieniu wyższym, ale złej jakości hodowlanej. Obecnie, mimo braku tego pojęcia,

jakość pozostaje ważnym kryterium oceny pilności przebudowy. Stwierdzona niska jakość

hodowlana i techniczna stanowi argument za włączeniem drzewostanu w plan przebudowy.

Stabilność mechaniczna drzewostanu jest pojęciem złożonym i obejmuje odporność

na czynniki biotyczne, jak i abiotyczne. Odporność na czynniki biotyczne jest w znacznym

stopniu związana z dostosowaniem składu gatunkowego do siedliska. Natomiast odporność

na czynniki abiotyczne jest w dużej mierze pochodną postępowania hodowlanego.

Drzewostany zaniedbane pielęgnacyjnie charakteryzują się wysokim współczynnikiem

smukłości (h/d). Drzewostany (zwłaszcza iglaste) o współczynniku smukłości poniżej 80,

określa się jako stabilne. Jeżeli wartość tego współczynnika waha się między 80 a 100,

drzewostan określa się jako labilny. Natomiast przy wartościach powyżej 100 – jako

drzewostan krytyczny. Smukłość jest jedną z cech, oprócz której należy uwzględnić również

zwarcie drzewostanu, jego lukowatość oraz zagrożenie przez czynniki destrukcyjne i

choroby.

Drzewostany określone jako krytyczne, wymagają pilnej przebudowy. Dotyczy to

drzewostanów dojrzewających i dojrzałych, bowiem wzrost smukłości w okresie tyczkowiny

jest zjawiskiem przejściowym a czas przebywania w fazie labilnej lub krytycznej może być

istotnie skrócony przez prowadzone w tym okresie regularne trzebieże.

Najmniej pilna jest konieczność przebudowy drzewostanów niezgodnych z

siedliskiem, ale dobrze produkujących. Powinny być one przebudowywane po osiągnięciu

dojrzałości rębnej.

Przebudowa lasów górskich. W pasmach górskich we wschodniej części kraju na plan

pierwszy wysuwa się przebudowa drzewostanów przedplonowych olszy szarej. W Beskidzie

Śląskim i Beskidzie Żywieckim problemem jest przebudowa litych świerczyn, często obcego

pochodzenia, rosnących na zbyt żyznych siedliskach leśnych. Decydującym czynnikiem przy

ocenie pilności przebudowy jest stan sanitarny drzewostanu. Jeśli jest on zły to należy

34

skrócić okres przebudowy. Istotą przebudowy w warunkach górskich jest zastąpienie

starszych generacji młodszym pokoleniem podokapowym. Z uwagi na ochronne funkcje lasu

na terenach górskich, nie wchodzi w grę przebudowa całkowita. Nie jest ona jednak

wykluczona w warunkach rozpadu na skutek procesów chorobowych.

Rębnie służące przebudowie drzewostanów. W przypadku przebudowy częściowej, kiedy nie

zachodzi konieczność bardzo szybkich działań, cel przebudowy może być osiągnięty

normalnymi zabiegami hodowlanymi w trakcie wzrostu drzewostanu (intensywniejsze

trzebieże, podsadzenia). W ten sposób można przebudowywać monolityczne drzewostany

sosnowe lub świerkowe, wprowadzając drugie piętro złożone z gatunków liściastych – buka,

lipy, czasami dębu. W sprzyjających warunkach siedliskowych, gatunki te mogą wejść w

skład drzewostanu głównego. Skład gatunkowy zostaje osiągnięty bez potrzeby uciekania

się do cięć rębnych.

Najmniejsze pole manewru istnieje w drzewostanach rozpadających się, opanowanych przez

owady lub choroby grzybowe, których dłuższe pozostawienie na pniu grozi deprecjacją

surowca drzewnego oraz rozprzestrzenieniem chorób i gradacji na nowe obszary lasu. Do

wyboru pozostają wówczas różne warianty rębni zupełnej (Ic, Ib, Ia).

W celu przebudowy drzewostanów polegającej na zwiększeniu udziału gatunków

domieszkowych (występujących z niewielkim udziałem w drzewostanie macierzystym)

można stosować rębnie częściowe – częściową pasową IIb lub częściową gniazdową II d.

Szerokie zastosowanie w przebudowie drzewostanów mają rębnie gniazdowe – gniazdowa

zupełna IIIa oraz gniazdowa częściowa IIIb. Celem rębni IIIa jest zmiana składu

gatunkowego litych drzewostanów (sosnowych, brzozowych, bukowych, osikowych,

grabowych) na dwugatunkowe, o kępowej i wielkokępowej formie zmieszania. Podstawą

rębni jest odnowienie sztuczne, wykonywane po cięciach zupełnych. Ma zastosowanie w

sytuacji, gdy odnowienie samosiewne jest niecelowe lub niemożliwe do osiągnięcia.

Najkorzystniejsze efekty uzyskuje się wprowadzając dąb na gniazdach wielkości 0.15 ha, a

buk i jodłę – do 0.10 ha. Rębnia ta stosowana jest do przebudowy litych przedplonów olszy

szarej w Bieszczadach, w których na gniazdach o wielkości ok. 10 ar odnawia się sztucznie

jodłę i buka.

Rębnia IIIb może być stosowana w wypadku, gdy gatunek tworzący dotychczasowy

drzewostan jest cienioznośny i łatwo odnawia się z samosiewu. Wówczas w pierwszym

etapie wykonuje się cięcia zupełne na gniazdach oraz częściowe na powierzchni

międzygniazdowej. Na gniazdach odnawia się sztucznie gatunek, którego udział planuje się

zwiększyć (buk, dąb i inne).

W bardziej skomplikowanych warunkach przebudowy, zwłaszcza na żyznych siedliskach,

gdzie celem jest uzyskanie struktury wielogatunkowej i wielopiętrowej, przydatne są rębnie

stopniowe, zwłaszcza stopniowa gniazdowa udoskonalona IVd. Przydatność tej rębni w

procesie przebudowy drzewostanów wynika z możliwości kombinacji odnowienia

35

naturalnego i sztucznego oraz stosowania różnych rodzajów cięć, dostosowanych do potrzeb

poszczególnych gatunków drzew.

Technika odnowienia przy przebudowie lasu. Sposób przygotowania gleby zależy od

rodzaju przebudowy. W wypadku przebudowy częściowej (w zależności od warunków)

najczęściej stosuje się przygotowanie w talerze lub wyorywanie bruzd. Podczas podsadzeń

na ubogich siedliskach, na terenach nie zachwaszczających się, z cienką warstwą gleby

mineralnej dopuszczalne, a nawet celowe jest sadzenie bez przygotowania gleby. Podczas

przebudowy całkowitej możliwa jest większa mechanizacja prac związanych z

przygotowaniem gleby.

Dobór sadzonek i więźby sadzenia. Wzrost upraw zakładanych w ramach przebudowy

drzewostanów odbywa się przeważnie w warunkach relatywnie trudniejszych aniżeli

przeciętne. Konsekwencją czego jest stosowanie większych wymagań wobec sadzonek

używanych podczas przebudowy. Sadzonki sosny, nieszkółkowane jednolatki (1/0) mogą

być dopuszczone tylko na najsłabszych siedliskach (Bs, Bśw). Na żyźniejszych siedliskach

powinny być zastąpione przez sadzonki dwuletnie (2/0 lub 1/1) a w najtrudniejszych

warunkach nawet 3/0 z podcinanym systemem korzeniowym. Świerk w każdym przypadku

powinien być szkółkowany ( 1,5/1,5). Modrzew i gatunki liściaste – sadzonki dwuletnie (2/0)

lub trzyletnie (3/0).

Aktualne Zasady Hodowli Lasu zalecają sadzenie w odnowieniach i zalesieniach

zmniejszonej liczny sadzonek na ha w stosunku do stosowanych w przeszłości. Biorąc pod

uwagę trudne na ogół warunki odnowienia podczas przebudowy, należy przyjąć górne liczby

z dopuszczonych przedziałów, czyli dla sosny i dębu 10 tys. szt./ha, dla modrzewia 2 tys.,

dla świerka 5 tys., dla buka 8 tys., dla pozostałych liściastych 6 tys. szt. W przypadku

stosowania materiału sadzeniowego z zakrytym systemem korzeniowym, liczy te mogą być

zmniejszone o 40%. Nie powinno się zmniejszać liczby sadzonek u gatunków mających

tendencję, szczególnie w rozluźnionych uprawach i młodnikach, to tworzenia rozpieraczy

(sosna, dąb, buk).

Możliwości przebudowy samosiewów. W powstałych z samosiewów młodnikach

brzozowych, sosnowych, sosnowo-brzozowych należy przeprowadzić zabieg czyszczeń

późnych oraz zadecydować o dalszym postępowaniu. Obserwacje wskazują, że

drzewostany powstałe w wyniku sukcesji naturalnej na gruntach porolnych są o wiele

zdrowsze od założonych sztucznie. Głównie są bardziej odporne na rozwój chorób

grzybowych, co przemawia za dalszą hodowlą takich drzewostanów. Dlatego można je:

traktować jako drzewostany przedplonowe

albo

wzbogacić ich skład gatunkowy i doprowadzić aż do wieku rębności.

36

Samosiewy brzozowe na etapie młodnika należałoby przygotować do wprowadzenia dolnej

warstwy, która na lepszych siedliskach stworzy drugie piętro drzewostanu na słabszych –

warstwę podszytu. Dlatego też między 8 a 15 rokiem życia, kiedy samosiew brzozowy jest w

fazie młodnika, należy przeprowadzić dwa zabiegi pielęgnacyjne, pozostawiając około 2,5-3

tys. sztuk na 1 ha drzew najlepiej rozwiniętych. Na tym etapie można przystąpić do

podsadzeń lub też z zabiegiem poczekać do pierwszej trzebieży wczesnej (około 20 roku

życia). W zależności od naturalnego zasięgu drzew, można w dolnej warstwie wprowadzić:

buk, świerk, lipę drobnolistną, jodłę, klon a jeśli dokona się silniejszego przerzedzenia –

również dąb bezszypułkowy.

Samosiewy sosnowe – jeśli nadają się do dalszej hodowli, w zależności od wieku, w

przegęszczonych partiach należy wykonać zabieg czyszczeń wczesnych lub późnych, a

większe naturalne luki, w zależności od jakości gleby, należy podsadzić bukiem, świerkiem,

lipą drobnolistną, jodłą, klonem. Jeśli siedlisko będzie niezbyt żyzne, gatunki te będą służyły

ochronie gleby i ewentualnej pielęgnacji sąsiednich drzewek sosny, niż tworzyły przyszły

drzewostan.

W stosunkowo rzadkich samosiewach sosnowych, na żyźniejszym siedlisku, po wejściu w

okres młodnika należy dokonać przerzedzenia z pozostawieniem drzew najgrubszych i

najwyższych w ilości 1-3 tys. sztuk na 1 ha. Pozwoli to uzyskać biogrupy złożone z

najsilniejszych osobników. Natomiast przerwy między grupami należy wypełnić gatunkami

znoszącymi ocienienie.

Młode drzewostany brzozowe są bardzo podatne na przebudowę, którą można prowadzić w

następujący sposób:

1. Przebudowa w sposób naturalny, który polega na tym, że w litych samosiewach

brzozowych na żyznych siedliskach, jeśli położone są w sąsiedztwie drzewostanów,

grup drzew lub nasadzeń zadrzewieniowych gatunków innych niż brzoza (klon, jawor,

lipa, jesion, świerk), poprzez intensywne cięcia pielęgnacyjne należy stworzyć

warunki do powstania podokapowych odnowień naturalnych. Powstałe odnowienie

naturalne po kolejnych cięciach pielęgnacyjnych w górnym piętrze, staje się

podrostem a później drugim piętrem. W wieku około 50 lat może stać się gatunkiem

współpanującym.

2. Przebudowa poprzez podsadzenie gatunków dobrze znoszących ocienienie (świerk,

daglezja, jodła /w granicach naturalnego zasięgu/, buk, dąb, lipa, klon, jawor).

Wprowadzanie podsadzeń można rozpocząć już po przeprowadzeniu drugiego etapu

czyszczeń późnych lub pierwszego zabiegu trzebieży wczesnej. Poprzez

systematyczne trzebieże, których intensywność uzależniona jest od wymagań

świetlnych oraz rozwoju podsadzanych gatunków, można gatunki te wprowadzić do

górnego piętra drzewostanu.

37

Podsadzenia należy wykonywać wykorzystując inne gatunki aniżeli powstały samosiew, co

wpływa na urozmaicenie składu gatunkowego drzewostanu.

Postępowanie hodowlane w drzewostanach brzozowych powstałych na żyznych siedliskach.

W powstałych drzewostanach brzozowych na żyznych siedliskach odpowiadających typowi

siedliskowemu las mieszany świeży, las świeży powinno się przyjąć następujący sposób

postępowania:

1. drzewostany brzozowe I klasy wieku – po ostatnim zabiegu czyszczeń późnych lub

pierwszym trzebieży wczesnej należy dokonać podsadzeń gatunków cienioznośnych, a

następnie przez odpowiednie cięcie brzozy prowadzić je jako gatunki współpanujące lub

tworzące drugie piętro.

2. w drzewostanach II klasy wieku – w litych drzewostanach brzozowych po intensywnej

trzebieży wczesnej należy dokonać podsadzeń buka, dębu bezszypułkowego, lipy

drobnolistnej, świerka a następnie zabiegi pielęgnacyjne prowadzić pod kątem stworzenia

odpowiednich warunków rozwoju dla podsadzeń.

3. w drzewostanach III klasy wieku – należy rozpocząć przebudowę przygotowując

powierzchnię dla nowych pokoleń (gniazda), składających się z docelowych gatunków.

Drzewostany starsze dobrej jakości należy utrzymywać do wieku dojrzałości a następnie

przy zastosowaniu rębni gniazdowej prowadzić przebudowę.

Pojawiające się na gruncie porolnym samosiewy gatunków lekkonasiennych, głównie

brzozy, można wykorzystać jako pierwsze pokolenie drzew na gruncie, drzew o charakterze

przedplonowym. Przedplonowy model zalesień rezygnuje z wprowadzania sosny jako

gatunku pierwszej generacji. Zakłada uzyskiwanie znacznej produkcji drewna w krótkiej kolei

rębu (50 lat). Model polega na tworzeniu dolnych warstw drzewostanu przez sadzenie w

odpowiednim zagęszczeniu odpowiednich w danych warunkach siedliskowych gatunków

drzew i krzewów i tworzeniu dolnego piętra drzewostanu lub wprowadzaniu podszytów.

Cięcia przekształceniowe. Szczególnym przypadkiem cięć pielęgnacyjnych są cięcia

przekształceniowe. Cięcia przekszatłceniowe zwane też trzebieżami przekształceniowymi,

mają zastosowanie w drzewostanach średniowiekowych wymagających, ze względu na

skład gatunkowy niezgodny z siedliskiem, przebudowy częściowej. Cięcia pielęgnacyjne o

charakterze przekształceniowym obejmują szereg zabiegów hodowlanych łączących

pielęgnowanie istniejącego drzewostanu ze stopniową przebudową jego składu

gatunkowego oraz struktury wiekowej i warstwowej. Celem tych cięć jest stopniowe

osiąganie zgodności z typem gospodarczym drzewostanu w ramach trzebieży oraz

dolesiania luk i przerzedzeń lub wprowadzania II piętra drzew. Powinno to doprowadzić do

38

uzyskania drzewostanu zróżnicowanego gatunkowo i wiekowo lub drzewostanu mieszanego

o budowie piętrowej.

Cięcia przekształceniowe można również wykorzystać do przebudowy całkowitej

drzewostanu. Dotyczy to szczególnie drzewostanów zupełnie niezgodnych z celem

hodowlanym np. brzozowych, olszowych odroślowych, a czasami sosnowych o bardzo

niskiej jakości technicznej. W takich drzewostanach trzebieże nie mają charakteru typowej

selekcji pozytywnej, ale mają pewne cechy tego zabiegu – popieranie drzew najlepszych i

prowadzenie ich do momentu uzyskania przez drzewostan biologicznej samodzielności. W

tej grupie drzewostanów mogą znaleźć się drzewostany brzozowe na gruntach porolnych,

które można traktować jako przedplonowi i zamiast stosować cięcia odnowieniowe, wykonuje

się cięcia przekształceniowe. Nie utrzymując drzewostanu do wieku rębności, można z niego

uzyskać znaczną masę drewna w użytkach przedrębnych. Cięcia przekształceniowe w

przebudowywanych drzewostanach zwłaszcza, gdy zamierza się wprowadzić II piętro, są

bardziej intensywne niż normalna trzebież. W efekcie tego zabiegu do dna lasu dochodzi

większa ilość światła i wody, a konkurencja korzeniowa zmniejsza się. Zmiana warunków

ekologicznych pozwala na wprowadzenie gatunków znoszących ocienienie. Kolejne nawroty

trzebieży mają na celu poprawienie warunków wzrostu młodych drzew, a także intensyfikację

przyrostu drzew górnego piętra. Zabieg powinien mieć umiarkowaną intensywność, nawroty

w TW co 3-5 lat, a w TP co 7-8 lat.

W

przypadku

prowadzenia

cięć

przekształceniowych

obowiązuje

zasada

elastyczności postępowania w dostosowaniu do konkretnej sytuacji siedliskowej,

drzewostanowej i warunków środowiska na danym obszarze. Należy wziąć pod uwagę

również zmienność cech biologicznych i wymagań ekologicznych poszczególnych gatunków

drzew w różnych fazach ich wzrostu i rozwoju. Istotne jest również uwzględnienie

zapotrzebowania na światło, ciepło i wodę jak też podatność na choroby i szkodniki w

poszczególnych okresach życia poszczególnych gatunków drzew.

Przykładowe postępowanie hodowlane w różnego rodzaju drzewostanach

zubożonych gatunkowo lub strukturalnie z wykorzystaniem cięć pielęgnacyjnych o

charakterze przekształceniowym:

1.Postępowanie hodowlane w monolitach sosnowych na siedliskach borowych

W takich drzewostanach celem cięć przekształceniowych jest wzbogacenie ich składu

gatunkowego o takie gatunki jak: brzoza, olsza, dąb bezszypułkowy, lipa drobnolistna, jarząb

w piętrze drzew w ilości do 20% oraz tworzenie warunków (świetlnych, cieplnych,

wilgotnościowych) do wprowadzenia właściwych podszytów liściastych w formie kęp, które

powinny zająć 30-50% powierzchni wydzielenia pamiętając o ewentualnym wykorzystaniu

mikrosiedlisk. W takich drzewostanach należałoby również mieć na uwadze zróżnicowanie

39

zwarcia celem umożliwienia rozwoju roślinności runa (borówki czernicy i brusznicy, wrzosu)

stanowiącej pokarm dla pożytecznej fauny leśnej.

2.Postępowanie hodowlane w drzewostanach sosnowych na siedliskach borów mieszanych

Na tym siedlisku istnieją możliwości zwiększenia udziału gatunków liściastych:

- w warstwie drzew do ok. 30-40%, gdzie można wykorzystać następujące gatunki

domieszkowe: dąb bezszypułkowy, dąb szypułkowy, lipę drobnolistną, brzozę, olszę, grab;

natomiast w warstwie podszytu lub II piętra – dąb, lipa, grab;

- w warstwie krzewów do ok. 50% - cały wachlarz rodzimych krzewów leśnych z

pierwszeństwem dla gatunków nektarodajnych i owocodajnych.

Gatunki domieszkowe i współprodukcyjne należy wprowadzać w luki i przerzedzenia

drzewostanu. Cięcia pielęgnacyjne powinny stopniowo zwiększać dostęp światła, ciepła i

wilgoci do wprowadzanych nasadzeń i przybierać formę zbliżoną do cięć gniazdowych (małe

gniazda) ze stopniowym ich poszerzaniem i tworzeniem nowych gniazd.

3.Postępowanie hodowlane w drzewostanach sosnowych na siedliskach lasowych

Na siedlisku lasu mieszanego powinna być utrzymywana względna równowaga udziału

gatunków iglastych i liściastych z możliwością niewielkiej przewagi gatunków, które w danych

warunkach przyrodniczych zapewniają najwyższą produkcyjność. Na siedliskach nizinnych i

wyżynnych od lasu świeżego przewagę powinny mieć gatunki liściaste takie jak: dąb

szypułkowy, buk, jesion, wiąz. Na żyznych siedliskach lasowych sosna nie powinna

wchodzić w skład drzewostanu panującego.

Proces przebudowy składu gatunkowego i tworzenia piętrowej struktury drzewostanu należy

rozpoczynać od wykonania cięć pielęgnacyjnych o nieco zwiększonej intensywności i

wprowadzenia podsadzeń właściwych gatunków cienioznośnych – jodła, buk, grab, a w

miarę wykonywania kolejnych cięć i przerzedzania okapu drzewostanu głównego, powinny

być wprowadzane gatunki półcieniste – dąb, klon, lipa, świerk, natomiast w lukach i

przerzedzeniach mogą być równocześnie wprowadzane gatunki światłożądne – modrzew,

brzoza, olsza a także w miarę potrzeby sosna.

Warunkiem udanej przebudowy drzewostanu jest ochrona podsadzeń przed zwierzyną.

Wyniki przeprowadzonych badań (IBL) wskazują, że rozwój drzewostanu sosnowego

nie powoduje w konsekwencji pinetyzacji fitocenozy, ani też degradacji jej siedliska.

Zakwaszający wpływ sosny jest równoważony, a nawet przewyższany wpływem innych

procesów związanych z regeneracją fitocenozy, w tym szybko odbudowującego się piętra

grabowego. Lite drzewostany sosnowe na żyznych siedliskach lasowych, w świetle

cytowanych wyników badań nie w każdym przypadku powinny podlegać przebudowie.

Właściwym kierunkiem zagospodarowania tego typu drzewostanów jest odpowiednio

wczesne wprowadzanie II piętra. Drzewostany sosny powinny być w drugiej klasie wieku

40

podsadzane lub podsiewane (również z wykorzystaniem naturalnego obsiewu)

cienioznośnymi gatunkami liściastymi lub świerkiem, w celu wyhodowania drzewostanów

dwupiętrowych.

4.Postępowanie hodowlane w monolitach świerkowych na siedliskach lasowych

Monokultury świerkowe z uwagi na negatywne oddziaływanie na glebę, podatność na szkody

od zwierzyny, owadów, grzybów patogenicznych, huraganowych, wiatrów i suszy –

wymagają pilnej przebudowy. Z uwagi na zagrożenie świerczyn szkodami od wiatrów

wywalających, ich przebudowa powinna przebiegać ostrożnie i w dłuższym okresie czasu.

Dlatego też zaleca się postępowanie na pasach (smugach) o szerokości 30-40 m

rozpoczynając od strony zawietrznej i idąc pod wiatr – prostopadle do kierunku panujących

wiatrów. Należy dążyć do nierównomiernego rozluźniania zwarcia a intensywność w jednym

zabiegu powinna oscylować w granicach 15-20%.

Do przebudowy świerczyn w północnej części Polski powinno się wykorzystywać buk z

domieszką dębu, lipy i grabu. Natomiast w części południowej – jodła z bukiem z domieszką

dębu, klonu, jaworu, lipy i grabu.

5.Postępowanie hodowlane w drzewostanach liściastych niedostosowanych do charakteru
siedlisk

Zwarte zapusty brzozowe, olszowe, osikowe i drzewostany mieszane z przewagą

tych gatunków, występujące na bogatych lub średnio bogatych siedliskach, jeśli zapewniają

wysoką produkcyjność, mogą i powinny być też przebudowywane w ramach cięć

pielęgnacyjnych o charakterze przekształceniowym. Najlepszą formą postępowania

hodowlanego będzie tu intensywne cięcie pielęgnacyjne i dolesianie luk i przerzedzeń

gatunkami cienioznośnymi w pierwszym zabiegu oraz stopniowe poszerzanie ośrodków

odnowienia cięciami zbliżonymi do cięć gniazdowych. Trzebieże przekształceniowe mające

na celu całkowitą zmianę składu gatunkowego, szczególnie w drzewostanach brzozowych,

należy rozpoczynać jak najwcześniej. Pierwszą trzebież, którą dla Brz można prowadzić już

około 20 roku życia, wykonuje się z natężeniem pozwalającym na dostęp światła, co

umożliwi rozwój wprowadzanych pod okapem gatunków: Św, Bk, Jd (dąb należy wprowadzić

nieco później, a dostęp światła powinien być większy; natężenie zabiegu musiałoby być

silniejsze.)

W kolejnych zabiegach pielęgnacyjnych (trzebieżowych) zaleca się stopniowe, lecz

nierównomierne rozluźnianie zwarcia w okapie i dalsze wprowadzanie gatunków cienistych i

półcienistych, aż do uzyskania pożądanego ich udziału na danym siedlisku, z utrzymaniem

reszty drzewostanu osłonowego do wieku jego rębności. Wiek ten, w miarę potrzeby, może

być odpowiednio skrócony w zależności od wymagań podsadzonych gatunków głównych dla

danego siedliska.

41

Lite drzewostany brzozowe oraz z przewagą brzozy stanowią pokaźną rezerwę powierzchni

drzewostanów przeznaczonych do przebudowy. W wielu przypadkach jej podejmowanie

przed osiągnięciem przez brzozę wieku rębności jest nieuzasadnione. W starszych i

zdrowych drzewostanach brzozowych dobrze produkujących należy rozważyć przetrzymanie

do wieku rębności, bez podejmowania przebudowy. Za najbardziej zasadne jest

prowadzenie przebudowy drzewostanów brzozowych w I i II klasie wieku. Starsze

drzewostany, o ile znajdują się w dobrej kondycji zdrowotnej i charakteryzują się dobrą

jakością, powinny być przetrzymane do wieku rębności.

Głównym kryterium celowości rozpoczęcia przebudowy drzewostanów, jej pilności,

jest ich poziom odporności na szkodliwe działanie czynników biotycznych, abiotycznych i

antropogenicznych, który determinuje także produkcyjność drzewostanów, możliwość

pełnienia przez nie funkcji ochronnych i społecznych oraz sprzyja zachowaniu sprawności

siedliska. Działania z zakresu przebudowy litych drzewostanów sosnowych i świerkowych na

bogatych siedliskach muszą być pozbawione schematyzmu, z uwzględnieniem kontekstu

przyrodniczego jak i społeczno-ekonomicznego.

Możliwości przebudowy drzewostanów w różnych fazach rozwojowych drzewostanu

1.faza uprawy i nalotu

Korektę składu gatunkowego można wykonać poprzez wprowadzenie poprawek gatunkami

wyznaczonymi celem hodowlanym lub też przez czyszczenia wczesne, w ramach których

dokonuje się redukcji gatunku występującego w nadmiarze. Poprawę składu gatunkowego w

uprawach powstałych w wyniku sukcesji naturalnej na gruntach porolnych, obsianych brzozą

lub sosną, w ramach poprawek uzupełnić i zapełnić luki przez podsadzenie gatunkami, które

zbliżyłyby stan gatunkowy samosiewu do pożądanego.

2.faza młodnika i podrostu

W okresie młodnika przebudowę można realizować przez dokonywanie uzupełnień, jak i

przez cięcia pielęgnacyjne. Uzupełniać należy te młodniki, których stopień pokrycia (zwarcia)

jest niezadowalający, i w których występują liczne luki i przerzedzenia. Dobór gatunków w

uzupełnieniach powinien wspomagać osiągnięcie pożądanego składu gatunkowego

drzewostanu. W mniejszych lukach i przerzedzeniach należy wprowadzać gatunki

biocenotyczne zarówno drzewiaste, jak i krzewiaste. Szczególnie dotyczy to młodników na

najsłabszych siedliskach. Przed przystąpieniem do uzupełnień należy wykonać zabieg

czyszczeń w ramach którego należy usunąć wszystkie drzewka chore, uszkodzone i

zdeformowane oraz skorygować skład poprzez usunięcie części drzewek gatunków

będących w nadmiarze. Umożliwi to wprowadzenie w to miejsce w ramach uzupełnień

gatunków pożądanych.

3.faza dojrzewania drzewostanu

42

Przebudowę drzewostanów monolitycznych oraz całkowicie i częściowo niezgodnych ze

składem docelowym można prowadzić już od drugiej klasy wieku. Jest to dobry okres

szczególnie dla wprowadzenia drugiego piętra oraz podszytów. Proces zmiany składu

gatunkowego rozpoczyna się wykonaniem pierwszej trzebieży selekcyjnej. Następnie, po

około 12-15 latach, wykonuje się drugą trzebież, mającą również charakter trzebieży

selekcyjnej, ale o większym nasileniu (około 20%). Po czym dokonuje się podsadzeń.

Przebudowa drzewostanów w młodszych klasach wieku przez podsadzenie dotyczy

drzewostanów sosnowych, litych dębin, drzewostanów brzozowych i grabowych, jeśli proces

ten nie został w nich rozpoczęty wcześniej.

Formą przebudowy drzewostanów sosnowych na najsłabszych siedliskach (Bs, Bśw,

Bw oraz słabszy BMśw) jest wprowadzenie podszytów.

Działaniem, które przy przebudowie drzewostanów w młodszych klasach wieku może

mieć trwały skutek, jest dolesianie luk i przerzedzeń gatunkami cienioznośnymi. Dolesienie

dotyczy głównie drzewostanów sosnowych zaatakowanych przez hubę korzeniową, ale

także drzewostanów, w których na skutek działania grzybów pasożytniczych, owadów oraz

szkód od okiści lub wiatrów nastąpiło przerwanie zwarcia. W miarę powstawania luk lub

przerzedzeń należy dokonywać podsadzeń gatunkami głównie cienioznośnymi. Dobór

gatunków uzależniony jest od żyzności gleby, wymagań świetlnych, a na gruntach porolnych

– odporności na choroby grzybowe. Jeśli w większych lukach pojawiają się samosiewy

brzozowe (najczęściej na gruntach porolnych), klonowe i gdy występują w wystarczającej

ilości, należy je traktować jako pożądany element, uznając lukę za odnowioną. Przed

odnowieniem luk wskazane jest wyrównanie granic i usunięcie drzew z objawami

chorobowymi.

4.faza drzewostanu dojrzałego

W tym okresie podstawowym zabiegiem hodowlanym dla przebudowy będą cięcia

przekształceniowe. Cięcia te powinny być rozpoczynane w III klasie wieku. Przebudowie w

tej fazie rozwoju mogą podlegać drzewostany o dużej żywotności. Mogą to być lite

drzewostany sosnowe, dębowe, bukowe, świerkowe. W tej fazie rozwoju należy z

przebudowy wykluczyć drzewostany brzozowe, olszy szarej i osiki.

W drzewostanach o składzie gatunkowym całkowicie niezgodnym z typem gospodarczym

drzewostanu należy stosować cięcia przekształceniowe o większej intensywności, usuwając

20-30% miąższości w dziesięcioleciu. W drzewostanach częściowo niezgodnych

intensywność nie powinna przekraczać 15-20% w dziesięcioleciu.

Przebudowę przez cięcia przekształceniowe należy rozpoczynać od wprowadzenia

gatunków lepiej znoszących ocienienie:

- buka do drzewostanów sosnowych i świerkowych,

- lipy do drzewostanów sosnowych, świerkowych, dębowych, do których należy wprowadzić

również gatunki pielęgnacyjne,

43

- jodły (w jej granicach zasięgu) do drzewostanów sosnowych i bukowych.

Pod koniec III lub na początku IV klasy wieku należy wprowadzać dąb, który wprowadzony w

tym okresie będzie pełnił głównie rolę gatunku pielęgnacyjnego.

Wykonując cięcia przekształceniowe należy pamiętać o wykorzystaniu odnowienia

naturalnego do zmiany składu gatunkowego.

W lasach niepaństwowych dobór form prowadzenia przebudowy powinien

uwzględniać różnorodne uwarunkowania oraz sposób prowadzenia gospodarki leśnej przez

właścicieli. Oceniana powinna być także możliwość prowadzenia przebudowy całkowitej przy

rozproszonej własności leśnej. W praktyce lasów niepaństwowych potrzeba przebudowy

całkowitej z reguły dotyczy sytuacji, gdy dochodzi do zniszczenia lasu w wyniku zjawisk

klęskowych. Najlepsze warunki wykonania przebudowy istnieją w obiektach należących do

jednego właściciela (np. wspólnota leśna). W sytuacji znacznego rozproszenia własności

leśnej w obiekcie należy liczyć się z problemami w egzekwowaniu prac. Nie można jednak

wykluczyć sytuacji, że efektem działania będzie skład gatunkowy realizujący ustalony cel

przebudowy.

Często spotykane w lasach niepaństwowych lukowate lub przerzedzone drzewostany

o ubogim składzie gatunkowym mogą być z powodzeniem poddawane przebudowie

częściowej. W warunkach rozdrobnionej własności ważne jest to, że w ramach przebudowy

częściowej drzewostanów można wykorzystać każdy obsiew gatunkiem z docelowego

składu (przebudowa z wykorzystaniem sił natury), nie wykluczając wprowadzenia uzupełnień

sztucznych i podsadzeń innymi gatunkami. Przebudowa częściowa może również złagodzić

skutki występowania chorób grzybowych w drzewostanie, sprzyjając wykorzystaniu przez

właścicieli lasu fragmentów nieopanowanych przez chorobę. Realizacja wspomnianego celu

przebudowy następuje poprzez cięcia pielęgnacyjne i wprowadzanie odpowiednio dobranych

gatunków.

Na glebach żyźniejszych przebudowa będzie polegała na systematycznym

wprowadzaniu odpowiednich gatunków drzew (podsadzenia produkcyjne, wprowadzanie

drugiego piętra), a następnie prowadzeniu intensywnych cięć, ukierunkowanych na

zapewnienie żywotności i stabilności drzew, ze szczególnym zwróceniem uwagi na warunki

wzrostu drzew konkurencyjnie słabszych.

Na siedliskach słabszych pielęgnowanie ekosystemów leśnych dotyczyć będzie

wprowadzania gatunków biocenotycznych oraz dolesiania luk i przerzedzeń.

Odrębną sprawą jest prowadzenie pożądanych przekształceń drzewostanów

niewykazujących objawów chorobowych, lecz charakteryzujących się zbyt ubogim składem

gatunkowym. W tej sytuacji trudno będzie przekonać właścicieli lasów niepaństwowych do

celowości takiego działania.

44

Art. 13 punkt 4 ustawy o lasach (właściciele lasów zobowiązanie są w szczególności do;

przebudowy drzewostanu, który nie zapewnia osiągnięcia celów gospodarki leśnej, zawartych w

planie urządzania lasu, uproszczonym planie urządzenia lasu lub decyzji) uzasadnia egzekwowanie

od

właścicieli

lasów

niepaństwowych

obowiązku

przebudowy

drzewostanów

niezapewniających możliwości realizacji trwałej, zrównoważonej i wielofunkcyjnej gospodarki

leśnej, i dlatego też należy odpowiednio zorganizować wykonanie tego zadania. Czynnikiem,

który przemawia za prowadzeniem tych prac jest to, że mamy tu do czynienia z

zasobniejszymi siedliskami leśnymi. Dlatego też wszelkie prowadzone cięcia muszą być

prowadzone pod kątem nie dopuszczenia do gwałtownego odsłonięcia gleby (np. na skutek

zrębu zupełnego). Mogą mieć tutaj zastosowanie rębnie złożone lub cięcia pielęgnacyjne o

charakterze przeksztłceniowym.

Przebudowa drzewostanów w terenach górskich. W terenach górskich przebudowy

wymagają następujące drzewostany:

- jednogatunkowe drzewostany świerkowe wzrastające na siedliskach LG, LMG i niekiedy

BMG,

- drzewostany przedplonowi założone jako drzewostany o charakterze przejściowym na

gruntach użytkowanych wcześniej jako uprawy rolne lub użytki zielone,

- niskoprodukcyjne drzewostany bukowe.

Przebudowa jednogatunkowych drzewostanów świerkowych. Drzewostany świerkowe

sztucznego pochodzenia występują głównie w Beskidach, w Tatrach oraz w Sudetach.

Powstały one w wyniku stosowania rębni zupełnych w drzewostanach wielogatunkowych

regla dolnego, odnawianych następnie sztucznie świerkiem. Celem przebudowy powinny być

drzewostany wielogatunkowe, kilkugeneracyjne o budowie kilkupiętrowej – grupowej i

kępowej. Wprowadzanie gatunków docelowych należy rozpocząć z chwilą zapewnienia

stabilności (współczynnik smukłości drzew 60-80 zapewnia odporność świerczyn na okiść).

Cięcia w ramach przebudowy, należy po okresie intensywnych trzebieży selekcyjnych,

prowadzić tak, aby do końcowych etapów przebudowy pozostały najcenniejsze drzewa, tzn.

drzewa najgrubsze, dobrej jakości o najdłuższych i w miarę pełnych koronach. Przebudowa

drzewostanów świerkowych może być realizowana we wszystkich fazach rozwojowych

drzewostanu. Im drzewostan starszy tym okres przebudowy będzie krótszy. W warunkach

górskich znajdują zastosowanie trzy metody postępowania w czasie przebudowy:

o

charakterystyczne dla rębni stopniowej gniazdowo-smugowej IVb,

o

wykorzystujące cięcia grupowe i gniazdowe – technika nawiązująca do rębni

stopniowej gniazdowej IVa lub stopniowej gniazdowej udoskonalonej IVd,

o

polegające na zakładaniu przestrzennie nieuporządkowanych upraw podokapowych

Przebudowa drzewostanów przedplonowych. Sztuczne drzewostany przedplonowi w reglu

dolnym Karpat są efektem zalesień znacznej powierzchni opuszczonych gruntów porolnych i

45

użytków zielonych. Drzewostany przedplonowe tworzą obecnie: sosna, modrzew i olsza

szara. Rzadziej spotyka się przedplony brzozowe i wierzby iwy.

Stabilne drzewostany sosnowe pochodzenia naturalnego obejmuje się przebudową, jeśli

zajmują znaczne powierzchnie siedlisk odpowiednich dla jodły czy buka. Zabieg rozpoczyna

się od usunięcia przygłuszonych świerków naturalnego pochodzenia lub okazów sosny złej

jakości i innych gatunków. Następnie przeprowadza się umiarkowaną trzebież selekcyjną

oraz potrzebne cięcia sanitarne. Po wykonaniu tych zabiegów i ustaleniu stałych szlaków

zrywkowych można przystąpić do wprowadzania jodły czy buka. Wprowadzanie

poszczególnych gatunków należy dostosować do warunków mikrosiedliskowych, w tym do

wielkości gniazd i stopnia przerzedzenia drzewostanu. Kolejno następujące cięcia w

przedplonie będą miały charakter złożony, łącząc w sobie pielęgnację warstwy przedplonu,

poszerzania istniejących i tworzenia nowych ośrodków przebudowy (odnowienia).

Drzewostany sosnowe sztucznego pochodzenia. W drzewostanach przerzedzonych należy

przyjąć metodę nieuporządkowanych upraw podokapowych, a w zwartych, stabilniejszych –

stosowanie techniki nawiązującej do rębni stopniowej. Zabiegi rozpoczyna się od wykonania

cięć sanitarnych, mających na celu uporządkowanie luk i przerzedzeń oraz od trzebieży

selekcyjnej w bardziej zwartych partiach drzewostanu. Następnie należy przystąpić do

wprowadzania sadzonek jodły, później buka oraz w niewielkim udziale świerka. Jodłę

wprowadza się około 10 lat wcześniej od buka. W zwartych fragmentach sośnin należy

prowadzić w ciągu całego okresu przebudowy trzebież selekcyjną, której celem jest

zwiększenie odporności na szkody abiotyczne.

Przebudowa drzewostanów modrzewiowych. Najżywotniejsze modrzewie powinny wejść w

skład drzewostanów docelowych, złożonych głównie z jodły oraz buka. Jodła powinna

tworzyć tło, w formie kęp i grup, sukcesywnie odsłanianych i poszerzanych. Buk powinien

być odnawiany w formie kęp o wielkościach docelowych 5-6 arów, odsłanianych cięciami

częściowymi. Natomiast jawor będzie stanowił domieszkę w skupieniach do 0.5 ara.

Powstałe ośrodki odnowieniowe powinno się odsłaniać i stopniowo poszerzać. W połączeniu

z cięciami pielęgnacyjnymi należy je kształtować, dążąc do wytworzenia stożków (dotyczy

przede wszystkim jodły). W trakcie realizacji przebudowy należy prowadzić selekcję głównie

wśród modrzewi, popierając okazy o długich koronach i stożkowatym zarysie wierzchołka.

Przebudowę, z uwagi na dużą stabilność modrzewia, można prowadzić przez około 50 lat.

Przebudowa drzewostanów olszowych. W terenach górskich spotyka się dwie grupy

zbiorowisk olsz szarej:

 o charakterze naturalnym: olszynka karpacka i olszynka bagienna; pełnią rolę

ochronną, nie podlegają przebudowie;

 zbiorowiska wtórne, które powstały drogą sukcesji naturalnej na dawnych gruntach

użytkowanych rolniczo. Olszyny tego typu występują głównie w Bieszczadach i w

mniejszym stopniu w Beskidzie Niskim. Ta grupa olszyn przedplonowych

46

(naturalnego i sztucznego pochodzenia) zajmuje żyzne gleby, głównie brunatne.

Wymagają one przebudowy na drzewostany z udziałem jodły i buka. Cechą

wskazującą na możliwość/potrzebę przebudowy jest obecność w runie roślin

charakterystycznych dla zbiorowisk leśnych. Późniejszy okres rozpoczęcia

przebudowy jest utrudniony ze względu na samoprzerzedzanie i związane z tym

zachwaszczenie.

Wprowadzanie

gatunków

docelowych

należy

poprzedzić

przygotowaniem drzewostanu, czyli wykonaniu cięć zmniejszających zagęszczenie

drzew do 25-30 sztuk na ar. Jodłę i buk powinno się wprowadzać przez sadzenie.

Jodłę jako gatunek dominujący powinno się wprowadzać grupowo i kępowo,

wykorzystując luki i przerzedzenia drzewostanie olszowym. Miejsca niezajęte przez

jodłę odnawia się pozostałymi gatunkami, stosownie do ich udziału, bukiem pod

osłoną, a jaworem i jesionem po usunięciu olszyn.

Przebudowa niskoprodukcyjnych drzewostanów bukowych. Do przebudowy rębnych lub

przeszłorębnych niskoprodukcyjnych i złej jakości buczyn w Bieszczadach i Beskidach

Zachodnich

potrzebne

jest

uporządkowanie

drzewostanów

poprzez

usunięcie

bezwartościowych (złej jakości i wielkości) grup podrostu oraz starych i mało wartościowych

drzew. Wskazane jest (zachowanie miejscowych ekotypów) wykorzystanie kęp

wartościowego podrostu oraz samosiewu drzew w drzewostanach o pożądanych cechach

hodowlanych. Pozostałą powierzchnię z wykorzystaniem osłony, należy odnowić jodłą i

świerkiem (w granicach zasięgu). Trwałym komponentem buczyn karpackich (szczególnie w

Bieszczadach) powinien być jawor, jako gatunek domieszkowy.