Deklinacja mieszana (i formy nieregularne w odmianie rzeczowników)

Odmianę mieszaną mają:

1)

rzeczowniki męskie w lp. formalnie równe żeńskim

, tak samo jak one się

odmieniające, w liczbie mnogiej – jak męskie os. (typ mężczyzna, poeta, starosta);

2)

rzeczowniki męskie o odmianie przymiotnikowo-rzeczownikowej

typu

sędzia, hrabia (w lp. formy D. C. B. – przymiotnikowe: sędziego, sędziemu,
hrabiego, hrabiemu, w M. N. Msc. i W. lp. – rzecz., w lmn. – rzeczownikowe mos.);

3)

rzeczowniki męskie – nazwiska na –o

typu Sanguszko, Kościuszko (w lp.

odmiana – jak rzecz. żeńskie, w lmn. – jak męskie os.);

4)

rzeczowniki męskie typu księża, bracia (w lp. odmiana regularna, w lmn. –

odmiana nietypowa – dawne formy rzeczownika zbiorowego);

5)

rzeczowniki męskie typu chorąży, podkomorzy (w lp. – odmiana

przymiotnikowa, w lmn. – częściowo odmiana rzeczownikowa męska os.: M. W.
chorążowie, w innych – przmiotnikowa);

6)

rzeczownik męski książę (w lp. brak rozszerzenia tematu, w lmn. – odmiana jak

rzecz. nijakie);

2

7)

rzeczowniki nijakie, typu liceum, muzeum (w lp. tzw. nieodmienność, czyli formy

tożsame z M., w lmn. – odmiana nijaka z pominięciem cząstki -um., D. –ów – jak
rzecz. męskie).

Można też typy nr 4, 6-7 traktować jako nieregularności w odmianie.

ad 1)

Niektóre rzecz. rodzaju męskiego typu wojewoda, mężczyzna, starosta pierwotnie
odmieniały się jak wiele rzecz. rodz. żeńskiego, typu kobieta, owca. W okresie stp.
także w l.m. zachowywały odziedziczone końcówki, np. wojewody, mężczyzny,
sędzie. Narzucały one swój rodzaj (męski) wyrazom tworzącym z nimi związek
zgody, np.: ci wojewody przyszli, dzielni mężczyzny walczyli itp. Od XVI wieku
dawne końcówki w M. l.m. zaczęły się wycofywać, od XVII wieku w M. i B. l.m.
upowszechniły się ostatecznie innowacyjne końcówki, typowe dla rzecz. rodz. mos.
(np. M. l.m. sędziowie, wojewodowie, B. i D. l.m. sędziów, wojewodów).

Ostatecznie odmianą mieszana rzeczowników typu mężczyzna, wojewoda
ukształtowała się następująco:

•

w liczbie pojedynczej zachowały one odmianę żeńską (M. mężczyzn-a, D.
mężczyzn-y, C. mężczyźni-e, B. mężczyzn-ę);

•

w liczbie mnogiej od XVII zyskały odmianę mos. (M. mężczyźn-i, M.
wojewod-owie, D. i B. mężczyzn-<0>, wojewod-ów)

3

ad 2.

Odmiana niektórych rzecz. rodzaju męskiego typu sędzia, hrabia

Rzecz. typu sędzia, hrabia także w l.p. zmieniły swoją odmianę. Już od XV stulecia
zaczęły odmieniać się jak przymiotniki: D. sędziego, C. sędziemu, B. sędziego itd.
We współczesnej polszczyźnie zachowały się obydwa typy odmiany w l.p.

ad 3.

Nieregularną odmianę mają również rzecz. rodz. m. zakończone w M. l.p. na [o]. W
l.p. przyjmują końcówki deklinacji typowej dla rzecz. r. ż., natomiast w l.m. –
końcówki typowe dla rzecz. rodz. męskiego osobowego, np.:

M. l.p Sanguszk-o, D. l.p. Sanguszk-i, C. lp. Sanguszc-e itd.

M. l.m. Sanguszk-owie, D. l. m. Sanguszk-ów itd.

Do XVII wieku rzecz. te odmieniały się jak rzecz. rodz. m., np. M. lp. Jagiełło,
Fredro, D. lp. Jagiełła, Fredra. Współczesna ich odmiana to innowacja fleksyjna.
Dawna, archaiczna odmiana tych rzecz., sporadycznie jeszcze w tekstach XIX-
wiecznych.

ad 4.

4

Nieregularną odmianę w l.m. mają również dawne rzeczowniki zbiorowe, typu bracia,
księża, występowały one w l.p., ale znaczeniowo odnosiły się do ‘zbiorowości, ogółu’,
tak jak dziś rzecz. brać, szlachta. Rzeczowniki te pierwotnie odmieniały się
następująco:

odmiana stp. odmiana współczesna

M. bracia, księża M., W. bracia, księża

D. , C., Msc. braci, księży (-ej) D. braci, księży

B. , N. bracią, księżą C. braciom, księżom

W. bracio, księżo (lub =M.) B. braci księży

N. braćmi, księżmi

Msc. braciach, księżach

W literaturze staropolskiej – m.in. w „Lamencie świętokrzyskim” (Posłuchajcie bracia
miła) – potwierdzenie postaci W. = M. Ponieważ formy te określały zbiorowość, miały
znaczenie „mnogie”, zaczęły narzucać przymiotnikom, zaimkom i formom czasu
przeszłego liczbę mnogą. Była to pierwsza innowacja, która zapoczątkowała dalsze
przeobrażenia odmiany tych rzeczowników.

5

XVI w. – poświadczenie nowszej odmiany, np. Naprzód o księżą, iż kontrybucyje
dawają, zwalają, a nie wiemy, kędy się podziewają (1534 r.). Ostatecznie formy
bracia i księża uznano za formy liczby mnogiej rzecz. brat, ksiądz. Stąd
przekształcenia łączliwości składniowej ta bracia, księża ->| ci bracia, księża oraz
zmiany w odmianie.

ad 5.

Nietypowa odmiana – rzeczowniki, które zmieniły rodzaj z nijakiego na męski, typu
chorąże, podkomorze, podczasze, podłowcze, podstole.

Były rzeczownikami rodz. nij. i do XVI wieku miały regularną dla tego typu odmianę.
Ze względu na swoje znaczenie (rodzaj naturalny) łączyły się z przymiotnikami,
zaimkami i formami czasu przeszłego w rodz. m., np.: podkomorza byli (XV w). W
związku z powstaniem samogłosek ścieśnionych od XVI wieku zmieniła się też ich
postać fonetyczna; M. l.p. chorąż-e ->| chorąż-y. Upodobniły się przez to do nazw
urzędów, typu woźny, wojski, łowczy będących przymiotnikami. Podobieństwo
fonetyczne M. l.p. oraz znaczeniowe (wszystkie były nazwami urzędów) spowodowały,
że rzeczowniki chorąży, podkomorzy itp. zaczęły w l.p. odmieniać się jak
przymiotniki. W M. i W. l.m. przyjęły końcówki typowe dla rzecz. mos. -owie
(podchorążowie, podczaszowie), w pozostałych przypadkach odmieniają się jak
przymiotniki. Odmianę tych rzeczowników w l.m. ilustrują przykłady:

6

końc. dekl. rzeczownikowej

końc. dekl. przymiotnikowej

M. i W. podchorążowie, podczaszowie woźni

D. podchorążych, podczaszych woźnych

C. podchorążym, podczaszym woźnym

B. podchorążych, podczaszych woźnych

N. podchorążymi, podczaszymi woźnymi

Msc. podchorążych, podczaszych woźnych

ad 6.

Odmiana rzecz. książę rzeczownik rodz. m., ale odmienia się jak rzeczowniki rodz.
nijakiego, typu cielę, jagnię, dziewczę, oznaczające istoty niedorosłe (współcześnie
bez rozszerzenia tematu w lp.).

Pierwotnie wyraz książę był rzecz. rodz. nij. i należał do tej samej grupy
deklinacyjnej, co wspomniane rzeczowniki. W ich odmianie w przypadkach zależnych
l.p. (oprócz M., B., W.) i w l.m. temat był rozszerzony o cząstkę -ęt (-ęć). Rzeczownik
książę łączył się z zaimkiem wskazującym (to), tak jak to cielę, to dziewczę.

7

Geneza wyrazu książę (stąd odmiana jak rzecz. rodz. nij. oznaczający istoty
niedorosłe.

Przykłady zachowania pierwotnego rodzaju gramatycznego: Zygmunt, z Bożej
miłości Krol Polski, Wielkie Książę Litewskie, Ruskie, Pruskie, Mazowieckie...,
Karzeł Sudermański Wielkie Książę Kurlandskie, mazowieckie książę umarło
itp.

Przyczyna zmian fleksyjnych - ewolucja znaczenia wyrazów ksiądz, księżyc, książę,
Konflikt między znaczeniem rzecz. książę a jego formą gram. doprowadził ostatecznie
do zmiany rodzaju gramatycznego tego rzeczownika, a potem przekształcenia w jego
odmianie.

M., W. l.p. książę

M., W. l. m. książęta

D. l.p. księcia / przest. książęcia

D. l.m. książąt

C. l.p. księciu / przest. książęciu

C. l.m. książętom

B. l.p. księcia/przest. książęcia

B. l.m. książęta/książąt

N. l.p. księciem // przest. książęciem

N. l.m. książętami

Msc. l.p. księciu // przest. książęciu

Msc. l.m. książętach

8

Formy nieregularne wynikające z zachowania form liczby podwójnej:
oczy, uszy
oczyma, uszyma
ręce, rękoma
w przysłowiach (Trzy gęsi, dwie niewieście, uczynił jarmark w mieście).