hd strukturalizm zaocz3 2006

dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, prof. UW
Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

Językoznawstwo ogólne --- Polonistyka, III rok, zaoczne 2006/2007
„Kierunki współczesnego językoznawstwa”
A. Strukturalizm
=============================================================

1. Historia opisów języka:
•

Tradycja grecka i łacińska; zawdzięczamy jej między innymi pojęcie części mowy, ich

międzynarodowe nazwy, semantyczne rozróżnianie części mowy. Charakter klasyfikacyjny
i normatywny tej gramatyki; pojęcie fleksji, morfologii, składni.

•

Tradycja sanskrycka, słabo znana w Europie przed XIX w.; wywarła niewielki wpływ na

tradycję europejską. Jej XX-wieczni znawcy twierdzą, że wiele ma wspólnego z 20-
wiecznym strukturalizmem (np. Panini z VII w. n.e.)

•

Średniowiecze: podręczniki łaciny, gramatyka logicyzująca, normatywna;

•

Era nowożytna: podręczniki i filozofia języka

-gramatyki jako podręczniki normatywne języków nowożytnych: kodyfikacje.
-anegdota na temat gramatyki hiszpańskiej Antonio de Nebrija
- gramatyki “logicyzujące” XVII wieku (Port Royale)
- poglądy oświecenia na język

•

XIX wiek (II połowa); badanie rozwoju historycznego języków zainteresowanie

sanskrytem; przekonanie o jego związkach z łaciną i greką, indoeuropeistyka;

Związek badań genetycznych z klimatem intelektualnym epoki (ewolucjonizm, nauki
biologiczne)
W XIX wieku językoznawstwo staje się odrębną nauką, nie filozofią języka, retoryką
itd.

2. Baudouin de Courtenay jako prekursor strukturalizmu
•

język jako kompleks elementów i język jako proces

•

teoria fonemu: fonem jako wyobrażenie dźwiękowe (z kompleksu) i głoska jako proces

-fonem jako suma wyobrażeń artykulacyjnych i akustycznych (potem dopiero Jakobson)
- funkcja dystynktywna fonemu (sad - zad) (semazjologizacja, morfologizacja fonemów)
- akustyczne badanie głosek (technika nie stała wtedy na odpowiednim poziom)

•

oddzielenie mowy od pisma i inny opis przysługujący obu ros. ort. кра-й : кра-я wobec

fonet. kraj-∅ : kraj-a

•

odrębność faktów historycznych (dynamiki) od statyki (stanu języka)

Literatura:
J. Apresjan, Koncepcje i metody współczesnej lingwistyki strukturalnej, Warszawa 1971,
PIW, cz. I, rozdział 2.

3. Ferdynand de Saussure 1857-1913
Studia indoeuropeistyczne.
Praca doktorska — odkrycie laryngalnych w praindoeuropejskim

Greckie wymiany samogłoskowe:
regularne:
Czas teraźniejszy

Perfectum

Aoryst

pétomai ‘leczę’

pepóte:mai

eptóme:n

peitho: ‘przekonuję’ oi

pépoitha

épithon

dérkomai ‘patrzę’

dédorka

édrakon

nieregularne

pha:mi

‘mówię

hista:mi

‘kładę’

pho:né:

‘głos’’

pható:s

‘powiedziany’

stató:s

‘położony’

Teoria laryngalnych: długie samogłoski powstały ze ściągnięcia samogłoski krótkiej i sonantu
laryngalnego. Sonant zmieniał sąsiadującą samogłoskę rdzenną w [a:] lub w [o:]. Jeżeli w
pozycji nieakcentowanej samogłoska rdzenna znikała, laryngalna ujawniała się w postaci [a]
lub [i].

greckie (jońskie):
pheAmi --> pha:mí

phoAne --> phó:né:

phAtos --> phatós

histeAmi --> hista:mí

stAtos --> statós

Potwierdzenie miedzy innymi w hetyckim, gdzie przeszło w h:
łac. pāscunt, het. pahsanzi ‘(oni, one) bronią’

Wykłady z językoznawstwa ogólnego w Genewie 1906-1911:
Kurs j

ęzykoznawstwa ogólnego opracowany przez kolegów de Saussure’a, Charlesa Bally’ego

i Alberta Sechehayego na podstawie notatek studentów (6+11+12).
Nowsze wydania uwzględniają dołączone później notatki jednego słuchacza, gdzie wiele
rzeczy dotąd niejasnych, jasno zapisano.

Tezy podobne do Saussure’a już wcześniej, Baudouin, Kruszewski, Fortunatow (Szkoła
kazańska), również lingwiści zachodnioeuropejscy, ale u de Saussure’a największa
klarowność i spójność idei — może dlatego, że to właśnie wykłady.

• Wielość aspektów języka (ogółu działalności mownej):

a) zdolność ludzi do mówienia w ogóle
b) język jako zjawisko historyczne (np. język polski od XV do XX wieku)
c) język jako zjawisko kulturowe (jego związek z literaturą, religią, polityką itd)
d) użycia języka przez konkretne osoby (filologia)
b-d choć ciekawe nie wpływa na naszą możność mówienia o języku per se, jest
zewnętrzne wobec niego - można opisywać język nic o nich nie wiedząc
(np. gdy bada się język dopiero poznawanej cywilizacji - analogia z grą w szachy, dla
zasad nie istotne, że przyszły z Persji)
Z kolei a) zbyt ogólne

• langage : langue i parole

parole ma charakter konkretny, jednostkowy, podlega obserwacji,
langue to to, co umożliwia istnienie/produkowanie/rozumienie parole.
langue ma charakter mentalny (psychiczny) - pojęcia i obrazy akustyczne, a także
społeczny, o czym dalej

•

Znakowy charakter języka.

Język (langue) nie jest nomenklaturą, wyrazy nie są nazwami rzeczy.
Wyrażenia językowe są znakami: łączą pojęcie i obraz akustyczny
(signifié : signifiant)
Związek między nimi jest arbitralny, ‘stół’: pol. stół, ang. table, hiszp. mesa, niem. Tisch
itd.
(wyjaśnić arbitralny wobec konwencjonalny)
Linearny charakter signifiant (słuchowy, rozciągły w czasie; pisany, rozciągły w
przestrzeni)
Mimo składania się z dwóch części nierozdzielny: awers i rewers kartki papieru.
Co prawda relacje nie są takie proste, odpowiedniości arbitralne nie są typu prostego jeden
do jednego (synonimia i polisemia - metafora chmur i fal)
Langue jest systemem takich znaków, każdy tylko raz:
np. Stary stół wyrzucili i kupili nowy stół.

•

Systemowy charakter języka

Relacje między elementami języka -: relacje paradygmatyczne (asocjacyjne) i
syntagmatyczne: robić, robi, robię, robimy : zdobić, zdobi, zdobię, zdobimy, *rob’, *zdob’
*i

ę, *ić

Te relacje decydują o możliwościach “materialnych”
np. w wielu językach głoski zwartoszczelinowe (prepalatalne) mogą być dowolnie miękkie
(ang. sure, cheese); po polsku nie mogą, bo pomylą się z ś, ć (Kasia : kasza, kroci : kroczy)

•

Język jako forma, a nie substancja

Język pośredniczy między myślą a substancją dźwiękową. - w nim samym nie ma nic
“fizycznego” (zob. wyżej przykłady relacji)
(Inna interpretacja, połączona z relacyjnością) Jeżeli chodzi o elementy foniczne języka
(obecnie fonemy) muszą one tylko być odróżniane
Przykład z długimi, krótkimi, następnie zamkniętymi otwartymi samogłoskami łacińskimi.

•

Znaczenie znaku a jego wartość

Znaczenie znaku to pojęcie (signifié), związane z danym signifiant. O funkcjonowaniu
znaku decydują też jego relacje wobec innych znaków:
przykład z mouton wobec mutton/sheep
inne przykłady: stryj/wuj wobec uncle; liczba mnoga w języku bez liczby podwójnej i w
języku z liczbą podwójną

•

Zmienność i niezmienność znaku - społeczny charakter języka

Arbitralność znaku powoduje jego swoistą niezmienność (nie może być obiektem
ś

wiadomej zmiany (nikt nie wie, dlaczego szwagier musi nazywać się szwagier, nie ma co

dyskutować, że ktoś woli, żeby było ‘piękny brat (beau frere)
niemniej historycznie znaki ulegają zmianom - też dlatego że są dowolne (nikt nie mógł
zahamować procesu wypierania przez szwagier wyrazów dziewierz, szurzy i swak).

•

Dwa porządki opisu: synchronia i diachronia

Synchronia tak jak stopklatka; diachronia jak film. Diachronia nie musi być atomizująca!
Inne przykłady: sytuacja na szachownicy (synchronia, np. zadanie szachowe); opis partii
(diachronia)

Literatura:
J. Apresjan, Koncepcje i metody współczesnej lingwistyki strukturalnej, Warszawa 1971,
PIW, cz. I, rozdział 2 i 3, oraz str. 126-129 (z części II, rozdz.1)
H. Kurkowska, A. Weinsberg (red.) Językoznawstwo strukturalne, Warszawa 1979, PWN
(Wstęp)
A. Weinsberg Językoznawstwo ogólne Warszawa 1983, PWN (par. 1, 2.1-2.5, 3, 9, 11-12)
F. de Saussure Kurs językoznawstwa ogólnego. Wyd. II lub III.. Warszawa 1991 lub później

Istota znaku j

ęzykowego (z części pierwszej) [to samo także w Semiotyka wczoraj i

dzi

ś: pod red. J. Pelca, Warszawa 1991]; Wartość językowa (z części drugiej) a także:

K. Polański Wprowadzenie

4. Szkoła kopenhaska

Uniwersalna teoria języka i językoznawstwa; jej zasady ogólne jednak łatwiej przedstawić po
pokazaniu wybranych fragmentów

•

Teoria planu wyrażania i planu treści (rozwinięcie teorii znaku de Saussure’a oraz tezy, że

język jest formą, a nie substancją – por. schemat znaku)

Para signifiant - signifié “wycina” z jednej strony coś z naszych wyobrażeń dźwiękowych, z
drugiej strony coś z naszych myśli.
Co się dzieje poza “wyobrażeniem akustycznym” i “pojęciem”?
Materia dźwiękowa jest znacznie bardziej złożona i niejednorodna,
między innymi obejmuje tzw. “dźwięki nieartykułowane” (np. odgłosy natury) oraz dźwięki,
do których produkcji jest zdolny aparat jest aparat mowny człowieka.
Te ostatnie w całości tworzą plan wyrażania - wszystko to, co jest wszystkim językom
dostępne, ale nie przez wszystkie wykorzystywane
Przykład:
Ppolski nie wykorzystuje [y] (francuski), [θ] (angielski), ale za to wykorzystuje zarówno [c’]
jak i [č] itd. Co więcej, między [c’] i [č] istnieje cała seria dźwięków pośrednich, niektóre
wykorzystuje np. ang. cheese, włoski chianti itd.

Ogół dźwięków artykułowanych tworzy “substancję planu wyrażania” (tu już dźwięki
nieartykułowane nie wchodzą). Ale każdy konkretny język wybiera do swego systemu tylko
niektóre (te właśnie wchodzą do formy planu wyrażania). Również sposób ich łączenia w
system też wchodzi wyłącznie do formy planu wyrażenia:
Przykład
W większości języków europejskich istnieją spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne, co więcej
są one różnymi fonemami, bo wchodzą w skład znaków różnych, np. pol, fr. pas - bas, ang,
got - cod; z kolei w chipewa pary dźwięczna - bezdźwięczna stanowią warianty fonemów np.:
gi:žik gi:šik, ki: žik, ki:šik ‘niebo’. Inny przykład; r wibrujące i trące - różne artykulacyjnie,
ale te same znaki.

Analogicznie dla graficznego sposobu wyrażania – „kaligrafia” należy do substancji planu
wyrażania

W sumie:
W planie wyrażania istnieje substancja wyrażania, materiał fonetyczny, graficzny lub inny,
który może być wspólny dla wielu języków naturalnych. Na materiał ten nakłada się forma
wyrażania, czyli sposób jego wykorzystania w danym języku.

Analogicznie w planie treści, obejmującym signifié.

Substancja planu treści tj. wszystko to, co można chcieć powiedzieć w dowolnym języku jest
taka sama dla wszystkich języków. Z kolei forma treści jest swoista dla danego języka.
Hjlemslew twierdził, że jest to w pełni paralelne z planem wyrażania:
Przykład:
Wszyscy możemy mieć pojęcie liczności (jeden element, dwa, trzy, ... kilka, dużo). Ale w
niektórych językach można w ogóle tego nie wyrażać, np. język fula, można wyrażać
opozycję między jeden a wiele, np. polski, można wyrażać opozycję między jeden, dwa i
wiele - sanskryt, staropolski. Użytkownik języka fula może jednak odróżniać jeden od wielu
(zresztą muszą to robić, bo trudnią się miedzy innymi handlem), użytkownik języka polskiego
odróżnia “podwójność” od wielości, ale jego język nie wyraża tego gramatycznie.

Inne przykłady:
•

niektóre języki, w tym angielski odróżnia ruch do i od obserwatora, niezależnie od tego,

czy jest do wnętrza, czy z wnętrza czegoś: come in/out ‘wchodzić/wychodzić’, go in/out
‘wchodzić/wychodzić’

•

niektóre języki, w tym hiszp. port. i japoński odróżniają nie dwie wartości deiktyczne ‘tu’

(blisko nadawcy) –‘tam’ (nie blisko nadawcy), ale trzy np. hiszp. aquí (blisko nadawcy)
ahí

(blisko odbiorcy) i allí/allá ‘nie blisko nadawcy ani odbiorcy. (jap. odpowiednio

kore, sore, ware

)

Ta zdolność wyrażenia w języku jakiejś myśli stanowi o formie planu treści

plan wyrażania (substancja)

forma

plan treści (substancja)

Skąd wiadomo, co w danym języku należy do formy planu wyrażania i planu treści, a przez to
do języka (=langue), a nie do substancji dźwiękowej/myślowej?

Pomiędzy formą wyrażania i formą treści, i tylko pomiędzy nimi, zachodzi określony
związek. Związek ten nie zachodzi między substancjami. Związek ten jest określony przez tak
zwaną zasadę komutacji:

1.

Jeżeli różnica w planie treści odpowiada różnicy w planie wyrażania to jest ona dla danego

języka istotna i stanowi element formy obu planów.

Jeżeli różnica w planie wyrażania odpowiada różnicy w planie treści to jest ona dla danego

języka istotna i stanowi element formy obu planów.

Jeżeli różnica w planie treści nie odpowiada różnicy w planie wyrażania to nie jest ona dla

danego języka istotna i nie jest elementem formy planu treści

Jeżeli różnica w planie wyrażania nie odpowiada różnicy w planie treści to nie jest ona dla

danego języka istotna i nie jest elementem formy planu treści.

Innymi słowy mogą istnieć różnice w planie wyrażania, którym nie odpowiadają różnice w
planie treści i odwrotnie oraz różnice w obu planach odpowiadające sobie.
Przykłady:
•

przykład dźwięczności spółgłosek w chipewa (nie ma komutacji - różnice w planie wyr. nie

odpowiadają różnicom w planie treści) i w jęz. europejskich

•

W wielu językach są osobne wyrazy (lub formy) na oznaczenie osób płci męskiej i

eńskiej: on - ona, he - she, il - elle itd., ale węg o, fiń. hän chińskie thā ‘nie nadawca i

nie odbiorca, bez wskazania płci’ .

•

pol. myć - prać (przy prać woda penetruje obiekt) a ang. wash

•

ang. wash - clean (bez udziału wody) (polskie prać chemicznie)

Jeżeli różnice w jakimś planie nie komutują z różnicami w planie przeciwstawnym, np.
dźwięczność głosek chipewa, płeć osoby określanej zaimkiem trzeciej osoby itd. to tworzą
warianty. Warianty pozostają w stosunku wzajemnej substytucji. (k - g, sz - ż w przykładzie
chipewa, osoba płci męskiej/żeńskiej w fińskim, węgierskim, chińskim; penetracja wody lub
nie w ang. wash). Wszystkie warianty mają wspólny inwariant.

•

Teoria znaków i figur

Bilateralne znaki (planu wyrażania i planu treści) składają się z unilateralnych figur i
można je na nie rozłożyć
Figury planu wyrażania ≈ fonemy
Figury planu treści ≈ składniki znaczenia
Np. na treść słowa ‘dziewczynka’ składają się figury ‘żeński’, ‘ludzki’ ‘niedorosły’ por.
pary chłopiec : dziewczynka; jałówka : dziewczynka; kobieta : dziewczynka

•

Oryginalna terminologia Hjelmsleva:

plan wyrażania

plan treści

substancja

forma

substancja

kenematyka

plerematyka

fonetyka

glossematyka

semantyka

•

Funkcje glossematyczne, czyli zależności między elementami języka

Zależność dwustronna (interdependencja)

w systemie: komplementarność, np. samogłosek i spółgłosek, rzeczowników i

czasowników

w tekście: solidarność, np. między podmiotem a orzeczeniem; między morfemem

przypadku i liczby w polskim, rosyjskim, łacinie itd.

Zależność jednostronna (determinacja)

w systemie: specyfikacja, np. między celownikiem a mianownikiem (jeżeli jest

celownik, to musi być mianownik, ale nie odwrotnie)

w tekście: selekcja: np. stosunek między samogłoską a spółgłoską w sylabie

(spółgłoska implikuje samogłoskę, ale nie odwrotnie)

Zależność swobodna (konstelacja)

w systemie: autonomia, np. między kategorią osoby i rodzaju w jęz. rosyjskim – w

czasie teraź. osoba, ale nie rodzaj, w czasie przeszł. rodzaj, bez osoby (иду: идёшь;
шёл: шлa)

w tekście: kombinacja, np. stosunek między przyimkiem w i biernikiem (w + inne

przypadki, biernik + inne przyimki)

Funkcje w systemie noszą korelacji, w tekście – relacji
Determinacja

i interdependencja łącznie – kohezja

interdependencja

i konstelacja łącznie – wzajemność

•

Dedukcyjność teorii – przykład lokalistycznej teorii przypadka

Trzy osie (cechy abstrakcyjne): kierunek, kontakt, subiektywność
Sześć wartości : zbliżanie, oddalania, spoczynku, itp.)
Razem teoretycznie możliwe jest 6

= 216 potencjalnych kombinacji

Literatura
J. Apresjan, Koncepcje i metody współczesnej lingwistyki strukturalnej, Warszawa 1971,
PIW, cz. I, rozdział 3.
L. Hjelmslev, „Langue” i „parole” (w:) H. Kurkowska, A. Weinsberg (red.) Językoznawstwo
strukturalne,

Warszawa 1979, PWN.

L. Hjelmslev, Prolegomena do teorii języka (w:) H. Kurkowska, A. Weinsberg (red.)
J

ęzykoznawstwo strukturalne, Warszawa 1979, PWN. (zwłaszcza rozdziały 13 Wyrażenie i

tre

ść, 14 Inwarianty i warianty)

5. Szkoła praska

Prekursorzy: Moskiewskie Koło Lingwistyczne, powstałe w 1915 (Jakobson, Trubiecki)

1926 – Powstaje Praskie Koło Lingwistyczne

„Szkoła praska”

Inne nazwy: funkcjonalizm – nazwa szersza, bo obejmuje także m.in. poglądy André
Martineta i M. Hallidaya

Funkcjonalizm – pytanie o funkcję elementów w języku

Główne dokonania:

•

Fonologia (Trubiecki, Jakobson)

•

Morfologia (teoria opozycji morfologicznych ) (Jakobson)

•

Składnia – teoria aktualnego rozczłonkowania zdania (perspektywy komunikacyjnej

wypowiedzenia) (Mathesius, Danes, Firbas, Sgall)

•

Funkcje języka

•

Teoria literatury

Fonologia:
A: Podstawy fonologii Trubieckiego:
Definicja fonemu jako wiązki cech dystynktywnych
Teoria funkcji elementów fonicznych (fonemów, akcentu itd.): delimitatywna, kulminatywna,
dystynktywna:

•

delimitatywna: inicjalne lub finalne miejsce akcentu; fonemy występujące tylko

na początku lub końcu morfemów (ang. /h/ i /ŋ/)

•

kulminatywna: akcent decydujący o wyrazowości, samogłoska konstytująca

sylabę; rozróżnienie słów „istniejących” i „nieistniejących (np. *dłowa)

•

dystynktywna: miejsce akcentu w językach o akcencie swobodnym;

dystynktywna rola fonemów

Typy opozycji:

•

bilateralne – multilateralne (np. miejsca, sposobu artykulacji);

•

prywatywne – gradualne – ekwipolentne (dzwięczności – stopnia otwarcia samogł. –

miejsca artykulacji)

•

stałe – neutralizowane

•

izolowane – skorelowane

Pojęcie neutralizacji opozycji i archifonemu

Cechy dystynktywne artykulacyjne
Zestaw opozycji wynikający z inwentarza fonemów ustalonych dla danego języka

B. Fonologia binarna Jakobsona (R. Jacobson, M. Hale, Podstawy języka)
Zestaw uniwersalnych 12 cech dystynktywnych, akustycznych i audytywnych
przypisywanych (+) lub nie (-) fonemom:

1. Wokaliczny -- niewokaliczny

Odróżnia samogłoski od niesamogłosek *

2. Konsonantalny -- niekonsonantalny

Odróżnia spółgłoski od niespółgłosek *

3. Skupiony -- rozproszony

Odnosi się do wyglądu na spektrogramie: skupione –
dużo energii w środku widma, rozposzone – rokład
bardziej równomierny
.

4. Napięta – nienapięta

5. Dźwięczna – bezdźwięczna

6. Nosowa – ustna

7. Nieciągła – ciągła

8. Tnąca – łagodna

Odróżnia dźwięki ostre, np. /s/ od łagodniejszych
szczelinowych, np. /f/.

9. Urwana – nieurwana

Odróżnia glotalizowane (zwarcie krtaniowe) od
głosek bez zwarcia

10. Ciemna – jasna

Ciemne – więcej energii w niskich częstotliwościach;
jasne – więcej energii w wysokich

11. Molowa -- niemolowa

Molowa – obniżenie w wysokich częstotliwościach
wywołane przez dodatkową przeszkodę (zaokrąglone
i krtaniowe są molowe)

12. Durowa -- niedurowa

Durowa – podniesienie wysokich częstotliwości, np.
jak w spółgł. miękkich.

* „czyste” samogłoski są + wokaliczne, - konsonantalne; tzw. półotwarte (sonorne) są +
wokaliczne, + konsonantalne; pozostałe spółgł. są – wokaliczne, + konsonantalne

Korzyści
Uniwersalny zestaw dla wszystkich języków
Ten sam zestaw cech dla samogłosek i spółgłosek [w] i [v] różnią się jedną cechą

Porównać „binarne” opisy polszczyzny (Laskowski, Dukiewicz – Sawicka)

Morfologia:
Pojęcie członu nacechowanego i nienacechowanego (+ vs. -/0)
Opozycje prywatywne symetryczne (+ : -) i asymetryczne (+ : 0), np.
aktor : aktorka

vs. wilk : wilczyca

Aktualne rozczłonkowanie zdania (= struktura tematyczno-rematyczna)

Funkcje języka

KONTEKST
KOMUNIKAT

NADAWCA

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

ODBIORCA

KONTAKT
KOD

f. poznawcza (denotatywna) – kontekst
f. emotywna (ekspresywna) – nadawca
f. konatywna – odbiorca
f. fatyczna – kontakt
f. poetycka – komunikat
f. metajęzykowa – kod

POZNAWCZA
POETYCKA

EXPRESYWNA

KONATYWNA

FATYCZNA
METAJEZYKOWA

Literatura:
J. Apresjan, Koncepcje i metody współczesnej lingwistyki strukturalnej, Warszawa 1971,
PIW, cz. I, rozdział 3.
R. Jakobson, M. Halle, Podstawy języka, Wrocław, 1964, Ossolineum, (wstęp L.
Zawadowskiego i Cz. I. Fonologia i Fonetyka
R. Jacobson, „Poetyka w świetle językoznawstwa” (w:) W poszukiwaniu istoty języka,
Warszawa 1989, PIW, t. 2, str. 77 - 124

A także przypomnieć sobie własne notatki z fonetyki i fonologii polskiej oraz prace
teoretyczne czytane na tamte zajęcia.

6. Deskryptywizm (szkoła amerykańska)

Prekursorzy – antropologowie, np. Boas.
Podstawowa prace: Bloomfield Language; Skinder Verbal behavior

Behawiorystyczne tezy o języku:

zachowanie językowe jest reakcją na bodziec (A. widzi jabłko na drzewie i mówi

Jabłko

)

zachowanie językowe jest bodźcem (B. słyszy Jabłko, zrywa je z drzewa i podaje A)

Tylko zachowania są obserwowalne – znaczenie wyrazów tylko jako zachowanie.

(Dwa rodzaje „zachowań językowych” i wypowiedzi:
takty – nazywanie obiektów w rzeczywistości
mandy – działanie na odbiorcę (np. rozkazy, prośby, pytania)

W przykładzie powyżej zachowanie A może być taktem albo mandem

Niesprawdzalność semantyki + wielość języków a „założenia i oczekiwania” opisującego
(Pierwsze opisy języków – przyrównujące do łaciny/greki/angielskiego – np. „odkrycie”
klasyfikatorów w trobriandzkim – Malinowski)

Językoznawstwo ma za zadanie opisać język „od zera”
Niezbędne : korpus tekstów i informator (może znać język badacza)

Opis – uzyskanie inwentarza jednostek i reguł ich łączenia -- stąd nazwy „deskryptywizm,
dystrybucjonizm”

Przyjęcie wielopoziomowości jezyka:

•

poziom fonetyczny

•

poziom morfologiczny

•

poziom składniowy

opis od jednostek najmniejszych – fonemów i głosek

Procedury:

Stworzenie korpusu:
Praca z informatorem – dwa możliwe pytania:
„Czy tak można powiedzieć w twoim języku?”
„Czy xxx znaczy to samo co yyyy?”
(Hocket dopuszcza także „Jak powiedzieć „człowiek” w twoim języku?”)

Na poziomie fonologicznym:
1. segmentacja tekstu (wyodrębnienie głosek)
przykłady zjawisk utrudniających segmentację:

•

wymowa asynchroniczna nosówek (polski)

•

zwarta + szczelinowa vs. zwartoszczelinowa

•

dyftongi

kryteria – występowanie segmentów osobno, zmiana kolejności segmentów

Przykłady za Hockettem

‘kobieta’ [múga]? [múγa]?
‘koperta’ [múga]

‘mężczyzna’ [t

ʰáli], [tʰári]

‘płotka’ [tóna], [dóna]

‘ale’ [p

ʰélo]

‘pies’ [p

ʰéro]

2. opis dystrybucji i wnioskowanie z dystrybucji

dystrybucja
komplementarna

dystrybucja swobodna

dystrybucja kontrastowa

Przykłady :
Komplementarna : ang. [h] i [ŋ], polskie [ņ] i [ŋ]
Swobodna: polskie [r] i [Я]
Kontrastowa: polskie [s] i [z]

Ustalanie inwentarza fonemów: głoski w dystrybucji kontrastowej należą do odrębnych
fonemów; głoski w pozostałych dystrybucjach – do jednego fonemu
„Podobieństwo fonetyczne” – tylko, żeby zadecydować, do którego, np. ang. aspirowane

zwarte bezdźwięczne (tylko przed samogłoską): [p

ʰ, tʰ, kʰ], np. put, take, cut

Np.[ p

ʰ ]w dystrybucji komplementarnej do [p],[ t] [k] – ale łączymy z [p]

Na poziomie morfologicznym – analogicznie
Ale:
morfemy swobodne i związane
klasy substytucyjne morfemów

Przykłady analizy:
Maj

ąc, dając, ….zając

Maj

ący, dający … *zający

Maj

ąc// dając coś do zrobienia

*zaj

ąc coś do zrobienia

(Próby segmentacji przez dzieci)

Przykład za Hockettem:

/nkəšatəs/ ‘jestem szczęśliwy’
/kčiman/ ‘moja łódka’
/kkəšatəs/ ‘jesteś szczęśliwy’

Efekt – sam inwentarz jednostek morfologicznych (morfemów)

Wspólne dla poziomu fonologicznego i morfologicznego:
Przeciwstawienie fonemów alofonom, morfemów alomorfom

Na poziomie składniowym
Podział na składniki bezpośrednie:

El padre de Juan entregó un libro interesante a su hermana

El padre

de Juan

entregó un libro interesante

a su hermana

su hermana

Juan

entregó

un libro interesante

hermana

un libro

interesante

Przykład Hocketta: (chiński)

wŭ

fēn

jūng

‘pięć’

‘oddział,
podział’

‘godzina, zegar’

‘pięć podziałów

pięć minut

Nasza propopozycja:

wŭ

fēn

jūng

‘pięć’

‘oddział,
podział’

‘godzina, zegar’

minuta

pięć minut

Zasady segmentacji – zob. Wells.

Literatura:
J. Apresjan, Koncepcje i metody współczesnej lingwistyki strukturalnej, Warszawa 1971,
PIW, cz. I, rozdział 3.
Ch. Hockett Kurs językoznawstwa współczesnego, Warszawa, 1968, PWN, rozdział: „Analiza
fonologiczna”, części: „Fonologia i gramatyka: poziomy modelowania”, „Systemy
gramatyczne” (4 pierwsze rozdziały)
R. S. Wells, „Składniki bezpośrednie” (w:) H. Kurkowska, A. Weinsberg (red.)
J

ęzykoznawstwo strukturalne, Warszawa PWN 1979

Oraz prace Saloniego i Świdzińskiego wymienione w informatorze

7. Semantyka składnikowa

•

Rozkładalność znaczenia na składniki prostsze

(definicje pojęć)

•

Teoria znaków i figur Hjelmsleva

•

Pojęcie semów – dystynktywnych cech semantycznych (por. przykład ‘dziewczynka’

ze str. 7)

•

Inne przykłady (Tenière’a spolszczony przeze mnie)

S1: do
siedzenia

S2: dla jednej
osoby

S3: z
oparciem

S4: z
poręczami

S5: z
nogami

krzesło

fotel

stołek

puf

kanapa

ławka

Sprawa dyskusyjna „-„, czy „0” – por. opozycje asymetryczne

•

Składniki addytywne i relacyjne, np. ‘matka’, ‘ojciec’, ‘syn’, ‘córka’; ‘stajnia’ ‘obora’,

‘psiarnia’, ‘kurnik’

•

„Składniowość” semantyki składnikowej i hierarchia składników:

Np. x daje y-owi z = {(x ma z) i (x powoduje [y ma z])}

•

Status semów (składników)

– pierwotne (Bierwisch, Wierzbicka) vs. tylko prostsze od pojęć eksplikowanych
(Apresjan)
– należące do języka naturalnego (Wierzbicka) vs. konwencjonalne (Bierwisch)
(Main, Max, Vert, itd…)

•

Przykłady analiz:

1. Polskie określenia wymiarów (Linde 2000)

orientacja

od obserwatora

powierzchnia

GŁĘBOKI

z dołu do góry

SZEROKI

GRUBY

WYSOKI

DŁUGI

gniazdo

orientacja

od obserwatora

do góry

powierzchnia

WYSOKI

GŁĘBOKI

DŁUGI

SZEROKI

GRUBY

2. Przysłówki złożone

kierunek wyznaczony

przez obiekt

od obserwatora

do góry

orientacja powierzchnia

w gł

ąb

wzwy

wzdłu

wszerz

3. „Wierzch i spód”:

przyimek złożony i

przysłówek

przyimek złożony i

przysłówek

rzeczownik

pionowo

od obserwatora

z dołu do góry

rematyczność

‘strona’

‘część’

Literatura:

Manfred Bierwisch, „Semantyka strukturalna” [w:] Semiotyka wczoraj i dziś lub: „Semantyka
składnikowa”, Przegląd Humanistyczny 1986, nr 11–12.
Gottfried W. Leibniz „Tablice definicji” [w:] Słownik i semantyka, Warszawa 1975 – trzy
wybrane definicje z różnych pól semantycznych.
Renata Grzegorczykowa, Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Warszawa 2001 –
rozdziały: „Semantyka składnikowa”; „Rozkład semantyczny predykatów”.
Anna Wierzbicka, „Semantyka zdań o zwierzętach” , Pamiętnik Literacki 1970, z. 1.
Anna Wierzbicka, Dociekania semantyczne, Warszawa 1976 – analizy dwóch wyrazów.

Oraz:
Jadwiga Linde-Usiekniewicz; Polskie określenia wymiaru, Warszawa 2000, rozdziały:
„Przegląd podejśc do problematyki nazw wymiarów”; „Cechy dysynktywne określeń
wymiarów w języku polskim”; „Formacje złożone jako określenia wymiaru”
Jadwiga Linde-Usiekniewicz, „W sprawie przeciwstawienia ‘wierzch’ – spód’ w
polszczyźnie, Prace filologiczne 2001
Jadwiga Linde-Usiekniewicz, „Jeszce o przeciwstawieniu ‘wierzch’ – ‘spód’ w polszczyznie”
[w:] Obraz sveta v jazyce, Praga 2001,

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
KOLOKWIUM Z ANALIZY STRUKTURY TEMAT X 2006, Statystyka Opisowa UG
Lab 3 Prezentacja tworzenia struktury logicznej HD
Struktura organizmu i jej funkcje I gim GR II 2006, sprawdziany, gim1
Struktura chorób zawodowych w Polsce w 2006 r
15.03.2006- HD, ARKUSZ HOSPITACJI DIAGNOZUJĄCEJ
AiSD Egzamin 2006, !!!Uczelnia, wsti, materialy, II SEM, algorytmy struktury danych
Lab 3 Prezentacja tworzenia struktury logicznej HD
Zarycki (2006) Społeczne konsekwencje rozwoju internetu rewolucja czy reprodukcja struktur społeczn
W2 Struktura dochodow budz 2006
Struktura wieku ludn Âwiata 2006
STRUKTURA TRENINGU
30 Struktury zaleznosci miedzy wskaznikami zrow rozw K Chmura
rodzaje struktur rynkowych 2
puchar swiata 2006 www prezentacje org

więcej podobnych podstron