Lokomocja na wózkach

U niektórych osób niepełnosprawnych mamy, niestety, do czynienia z sytuacją, której

samodzielne ich przemieszczanie się w przestrzeni nie jest możliwe. Najczęściej dochodzi do

tego w pewnych stanach neurologicznych u dzieci (np. w m.p.dz. czy w rozszczepach

kręgosłupa z porażeniami) których rozwój motoryczny zatrzymał się na pewnym poziomie.

U dorosłych przyczyną utraty możliwości samodzielnego chodzenia są np. porażenia

związane z uszkodzenie, rdzenia kręgowego w wyniku złamania kręgosłupa.

Napęd wózka:

a)

pierwsze urządzenia do tego typu lokomocji nie wymagały od chorego żadnych

specjalnych umiejętności motorycznych, gdyż było to przemieszczanie całkowicie

bierne ; popychanie wózka przez osobę trzecią).

b)

wózki z napędem ręcznym, korbowo-łańcuchowym czy dźwigniowym -

wymagało to już pewnej sprawności kończyn górnych, ale też stwarzało większe

możliwości przemieszczania się.

c)

Kolejnym krokiem było pojawienie się wózków o dużych kołach, napędzanych

ręcznie niejako bezpośrednio

d)

wózki o napędzie spalinowym i elektrycznym, wymagające niewielkiej tylko

sprawności kończyn górnych (zwłaszcza te ostatnie),

Samodzielna jazda na wózku inwalidzkim będzie określana jako jazda aktywna. Wózki, na

których w tego typu jeździe poruszają się osoby niepełnosprawne powszechnie określa się

nazwą "ACTIV". Warto przy tym nadmienić, że aktywna jazda na wózku inwalidzkim i

pokonywanie na nim większości przeszkód są możliwe nawet w przypadku ciężkich

dysfunkcji - np. przez osoby z para- czy tetraplegią bądź z innymi schorzeniami (np. po

wysokiej amputacji obu kończyn dolnych). Wyjątek może stanowić tu pokonywanie schodów

przez osoby z tetraplegią.

Aby wózek inwalidzki do jazdy aktywnej dobrze spełniał swoją rolę w codziennej lokomocji,

musi być dostosowany (odpowiednio dobrany) do indywidualnych potrzeb i możliwości

osoby. Przy doborze wózka uwzględniamy:

a)

budowę i masę ciała,

b)

wymiary danej osoby, do których dostosowuje się m.in. szerokość wózka (jego

siedziska), długość ramy i wysokość oparcia oraz tzw. ciągi, czyli koła napędowe.

Dopiero po dokonaniu właściwego doboru wózka, odpowiednim jego "wyważeniu"

(ustawieniu środka ciężkości) oraz dobraniu pozycji rąk (chwytu na ciągach) można przejść

do właściwej nauki podstawowych elementów jazdy. W przypadku wózków o napędzie

elektrycznym należy także wziąć pod uwagę zdolność do samodzielnego sterowania wózkiem

za pomocą kończyn górnych. W razie większych ograniczeń, czasami zachodzi potrzeba

zmiany sterowania ręcznego na sterowanie brodą, ustami czy nawet głosem.

Techniki jazdy na wózku inwalidzkim są oparte na wieloletnich doświadczeniach :

a) Grup Aktywnej Rehabilitacji w Szwecji (Rekryteringsgruppen).

b) W Polsce - Stowarzyszenie Aktywnej Rehabilitacji i opisane przez Bahrynowską-Fic i

Tasiemskiego.

W nauczaniu techniki jazdy na wózku inwalidzkim obowiązują takie same zasady, jak przy

nauczaniu każdej innej umiejętności ruchowej ( stopniowanie trudności). Rozpoczynamy

naukę od nauki wsiadania na wózek i przesiadania się na wózek z łóżka.

Ucząc jazdy na wózkach trzeba uwzględnić takie jej elementy, jak:

a) start,

b) jazda na wprost i ze zmianą kierunku,

c) jazda tyłem,

d) obroty i zatrzymywanie się

e) jazda na dystansie.

f) balans - polegający na utrzymywaniu zrównoważonej pozycji wózka po oderwaniu

przednich kółek podporowych od podłoża. Element ten jest niezbędny do późniejszego

opanowania samodzielnego pokonywania różnorodnych przeszkód. Ręce muszą cały czas

znajdować się na ciągach (trzymać je), gotowe do wykonania ruchu w przód lub w tył,

połączonego z odpowiednimi ruchami tułowia. Jednocześnie z tym trzeba też nauczyć samo

asekuracji podczas ewentualnych upadków do tyłu. Bardzo ważna, zwłaszcza na początku,

jest tutaj asekuracja osoby trzeciej.

Nauczanie jazdy na wózku inwalidzkim obejmuje wszystkie przedstawione elementy.

Przed przystąpieniem do jazdy należy przede wszystkim pamiętać o prawidłowej wyjściowej

pozycji siedzącej na wózku ( plecy wyprostowane i przylegają do oparcia, a kończyny dolne

w takiej pozycji, by uda swobodnie leżały na części siedziska. Stopy na podnóżku , ręce

ustawione na ciągach na poziomie bioder (lub lekko z tyłu). Barki powinny być w pozycji

naturalnej, a kończyny górne zgięte w stawach łokciowych. Ręce ustawia się na ciągach tak,

by kciuki były oparte

na nich od góry, a pozostałe palce dociskały ciągi od dołu. Osoby z

upośledzoną funkcją chwytną rąk (np. tetraplegicy) stosują inny sposób, polegający na

docisku ciągów dłoniową powierzchnią rąk tak, aby powierzchnia tarcia była możliwie jak

największa

Start i jazda na dystansie odbywa się poprzez ruch ciągami w przód, z równoczesnym

pochylaniem tułowia ku przodowi. Po wykonaniu tego ruchu, rozluźnione ręce i tułów

wracają do pozycji wyjściowej, a podczas jazdy wszystko to powtarza się cyklicznie.

Aby zatrzymać wózek, chwyta się ciągi, a jednocześnie odchyla tułów ku tyłowi, dociskając

go do oparcia.

Zmianę kierunku jazdy :

a) polega na przytrzymaniu jednego ciągu z wprowadzaniem drugiego w ruch (skręt w

stronę przytrzymywanego ciągu),

b) polega na - na wykonywaniu jedną ręką ruchu w mniejszym zakresie, a drugą w

większym (skręt w kierunku mniejszych ruchów).

Jazdę na wózku inwalidzkim do tyłu stosuje się stosunkowo rzadko. Technika jazdy do

tyłu jest podobna do techniki jazdy w przód, tyle że ruch ciągów zachodzi w odwrotnym

kierunku, a w pozycji wyjściowej ręce są umieszczane na ciągach bardziej z przodu. Bardzo

ważne jest, by podczas jazdy do tyłu osoba patrzyła przez bark i w ten sposób kontrolowała

jazdę.

Obrót

w

miejscu wykonuje się podobnie jak zmiany kierunku:

a) tj. trzymając jedną ręką jeden ciąg i wykonując ruch drugim.

b) poprzez ruch jednym ciągiem do przodu, a drugim do tyłu (obrót w stronę ciągu

przemieszczanego do tyłu).

Samoasekuracji uczy się zwykle równocześnie z nauczaniem balansu. Ważnym elementem

jest tutaj wykonanie szybkiego ruchu ciągami w tył z jednoczesnym pochyleniem tułowia do

przodu, co niekiedy pozwala nawet uniknąć upadku. Jeśli już jednak wózek przewraca się, to

należy jedną ręką trzymać ciąg, a drugą (lekko ugiętą w łokciu) szybko wyciągnąć w

kierunku podłoża. Palce ręki powinny być przy tym skierowanie w bok. Taki sposób padania

przeważnie zapobiega wypadnięciu z wózka, a to pozwala już na samodzielny powrót do

pozycji wyjściowej.

Aby podnieść się do pozycji wyjściowej należy ciąg koła przeciwnego do kierunku upadku

chwycić bardziej z przodu. Następnie reką podporową wykonuje się odepchnięcie od podłoża,

a drugą - ruch ciągiem w tył, z jednoczesnym pochyleniem tułowia w przód Dopiero po

opanowaniu tych podstawowych elementów jazdy na wózku inwalidzkim przystępuje się do

nauki właściwej jazdy aktywnej, tzn. z pokonywaniem rozmaitych przeszkód, umożliwiającej

w efekcie swobodne poruszanie się osoby niepełnosprawnej na wózku. Ten etap obejmuje

przyswojenie następujących umiejętności:

przejazd przez próg

wjazd na chodnik i zjazd z niego

przejazd przez tory ( tramwajowe, kolejowe)

podjazd pod górę w terenie pochyłym oraz zjazd z góry

wjeżdżanie na schody i zjeżdżanie z nich

Przejazd przez próg wykonuje się w balansie. Dojeżdżając prostopadle do przeszkody

wykonuje się balans unosząc nieco przednie koła wózka i dojeżdżając ten sposób do krawędzi

przeszkody. W tym momencie ręce na ciągach przesuwa się lekko do tyłu, a następnie

wykonuje dynamiczny ruch ciągami do przodu, połączony z pochyleniem tułowia ku

przodowi

Po pokonaniu przeszkody (wjechaniu na próg) stopniowo prostuje się tułów, a po

zjechaniu z progu na tylnych kołach powoli opuszcza przednie na podłoże.

Wjazd na chodnik wykonuje się podobnie, ale gdy przednie koła znajdą się ponad

przeszkodą powoli opuszcza się je na podłoże, pochylając tułów do przodu. Wtedy też

wykonuje się ruch ciągami, wprowadzając tylne koła na chodnik. Zjazd z chodnika wykonuje

się dojeżdżając w balansie tylnymi kołami do krawędzi chodnika. Następnie wykonuje się

ruch ciągami w przód i opuszcza przednie koła na podłoże.

Przejazd przez tory według Tasiemskiego najlepiej ćwiczy się na tzw. tarce, czyli na

progach połączonych. Przejazd przez "tarkę" wykonuje się podobnie jak przejazd przez próg

pojedynczy, jednak przez cały czas jedzie się w balansie. Należy pamiętać, by pomiędzy

progami nie opuszczać przednich kół (gdyż grozi to zaklinowaniem pomiędzy elementami

przeszkody), a opuścić je dopiero po zjeździe z ostatniego progu.

Wjazd pod górę (w terenie pochyłym) wymaga pochylenia tułowia w przód (im bardziej

stromy podjazd, tym większe pochylenie tułowia). Gdy pochylenia terenu są większe, należy

podjeżdżać raczej zakosami.

Zjazd w dół (w terenie pochyłym) najlepiej wykonać w balansie. Ręce na ciągach trzyma się

bardziej z przodu, zaciskając ciągi i w ten sposób hamując nadmierną prędkość zjazdu,

natomiast koła przednie opuszcza się dopiero na płaskiej powierzchni. Gdy nachylenie terenu

jest większe, należy raczej zjeżdżać zakosami.

Wjazd na schody wykonuje się tyłem. Po dojechaniu tyłem do schodów trzeba ustawić się

blisko jednej poręczy. Następnie ręką bliższą poręczy chwyta się ją podchwytem, możliwie

jak najwyżej, a drugą ręką ciąg przeciwnego koła. W tej pozycji wykonuje się balans i

jednocześnie podciąga się na ręce trzymającej poręczy, a drugą wykonuje ruch ciągiem do

tyłu. Po pokonaniu pierwszego stopnia i dojechaniu do krawędzi drugiego, trzymając ciąg

przesuwa się w górę rękę trzymającą poręcz, a po jej uchwyceniu przesuwa się w przód rękę

umiejscowioną na ciągu. Następuje wjazd na drugi stopień, a wszystko to powtarza się

wjeżdżając na kolejne stopnie.

Zjazd ze schodów wykonuje się raczej tyłem. Na początku wózek ustawia się prostopadle do

krawędzi schodów, blisko jednej poręczy. Ręką bliższą chwyta się poręcz nachwytem.

Przedramię ma być oparte na poręczy, a kończyna zgięta w łokciu pod kątem ok. 90°.

Pochylając tułów ku przodowi, drugą ręką chwyta się ciąg z przodu. Odpychając się ręką od

poręczy z jednoczesnym ruchem przeciwległego ciągu w tył rozpoczyna się zjazd na niższy

stopień. Po zjechaniu na niższy stopień wykonuje się pewien ruch w przód (przeciwnie do

kierunku zjazdu), dociskając koła do poprzedniego stopnia. Teraz opuszcza się rękę w dół po

poręczy (do powyższej pozycji wyjściowej), a następnie przesuwa rękę na ciągu w przód i

rozpoczyna zjazd o kolejny stopień. Podczas takiego zjeżdżania ważne jest równomierne

rozłożenie ciężaru ciała na wózku, by nie dochodziło do jego obrotu. Zjazd ze schodów

przodem może być wykonywany tylko wówczas, gdy dana osoba bardzo dobrze opanowała

balans, a głębokość stopni jest nie mniejsza niż 15 cm. Po zbliżeniu się do schodów w

balansie dojeżdża się do ich krawędzi. Wolno wykonując ruch ciągami w przód zaczyna się

zjeżdżać, a gdy tylko koła opadną na niższy stopień wykonuje się ruch ciągami w tył, w celu

oparcia kół o poprzedni stopień. Zatrzymywanie się na każdym stopniu ma na celu dokładne

ustawienie p.w., a przy tym poprawia bezpieczeństwo wykonania zjazdu. Dopiero po

zjechaniu z ostatniego stopnia opuszcza się przednie koła na podłoże.

Bardzo ważnym elementem edukacji osoby niepełnosprawnej, poruszającej się na

wózku, jest nauka samodzielnego umiejscowienia się na nim.

Przesiadanie się z krzesła czy łóżka na wózek i z powrotem

Aby przesiąść się z wózka na krzesło należy najpierw podjechać do krzesła i stanąć w jego

pobliżu. Ustawienie wózka w stosunku do mebla, na który trzeba się przesiąść, bywa różne.

Najczęściej używanym i preferowanym sposobem jest skośne lub prostopadłe ustawienie

krzesła i wózka względem siebie. Następnie opieramy ręce na ramie wózka lub na jego

ciągach i wspierając się na nich przesunięcie ciała do przodu tak, by usiąść na krawędzi

siedziska wózka. Później kładzie się stopy na podłożu. Następnie rękę bliższą krzesła należy

oprzeć o jego siedzisko, na brzegu dalszym od przesiadającego się. W tej pozycji

jednocześnie pochyla się tułów do przodu i odpycha się ręką wspartą na wózku,

przemieszczając ciało w kierunku krzesła. Ruchy te pozwalają na to, aby usiąść na krawędzi

krzesła. Teraz wspierając się obiema rękami na krześle, należy oprzeć plecy o oparcie krzesła

przesuwając tułów do tyłu.

Podobną technikę stosuje się podczas przesiadania się z łóżka lub odwrotnie Ten sposób

przesiadania się wykorzystywany jest również podczas wsiadania do samochodu czy

wysiadania z niego.