Higiena pracy i profilaktyka

1. Higiena pracy
2. Zatrucia zawodowe
3. Działanie wysokich i niskich temperatur otoczenia oraz promieniowania na organizm pracownika
4. Profilaktyka przeciążeń fizycznych narządu ruchu
5. Zespół wibracyjny oraz wpływ hałasu na organizm człowieka

5.1. Wibracja
5.2. Hałas

6. Zawodowe choroby narządu wzroku
7. Normy i zasady higieny pracy umysłowej człowieka
8. Wypadki przy pracy
9. Środki ochrony osobistej pracowników
10. Promocja zdrowia i programy profilaktyczne kierowane do pracowników

10.1. Promocja zdrowia w miejscu pracy
10.2. Programy profilaktyczne kierowane do pracowników

2

1. Higiena pracy

Higiena pracy to dział higieny ogólnej, który ma na celu uchwycenie związków
przyczynowo-skutkowych między stanem zdrowia a warunkami pracy. Wskazu-
je na powiązania samej pracy oraz jej środowiska materialnego (szkodliwości fi-
zyczne, chemiczne i biologiczne, obciążenie neuropsychiczne, przeciążenia fizycz-
ne narządów ruchu) ze stanem zdrowia pracowników. Ukierunkowana jest ściśle
na działalność profilaktyczną i promocję zdrowia.

W wyniku wykonywanej pracy (zarówno fizycznej, jak i umysłowej) w organizmie
człowieka zachodzi wiele zjawisk fizjologicznych i patologicznych, których istota
do końca nie została poznana, a które uzewnętrzniają się pod postacią obniżenia
lub nawet utraty zdolności do kontynuowania pracy. Obniżenie bądź utrata zdol-
ności do pracy może zależeć od różnych czynników i przybierać różne formy. Jed-
ną z nich jest zmęczenie — istotą tego zjawiska jest jego narastanie wraz z upły-
wem czasu pracy, a ustępowanie podczas przerw w pracy. Im dłużej pracujemy,
tym większa musi być liczba przerw w pracy, tym częściej organizm domaga się
przerwy wypoczynkowej. Na szybkość zmęczenia wpływają także czynniki emo-
cjonalne oraz warunki pracy, na przykład praca w hałasie, zapyleniu, wilgotnym
powietrzu, przy złym oświetleniu czy przy wysokiej temperaturze otoczenia.

Na organizm człowieka na stanowisku pracy oddziałują zarówno szkodliwe, jak
i nieszkodliwe czynniki. Charakter pracy w znacznym stopniu może uniemożli-
wiać eliminację zawodowych czynników szkodliwych. Niekorzystne oddziaływa-
nie wyżej wymienionych czynników zagrożenia na stanowiskach pracy może do-
prowadzić do nieodwracalnych zmian w organizmie człowieka, określanych mia-
nem chorób zawodowych.

3

2. Zatrucia zawodowe

Niemal każdej działalności człowieka towarzyszą procesy i czynności, które wy-
magają użycia substancji chemicznych. Są one niezbędne do wydobycia surowców,
ciężkiej produkcji przemysłowej, produkcji towarów i usług przydatnych w życiu
codziennym — odzieży, żywności, tworzyw, farb, lakierów, ceramiki, obuwia, me-
bli, budownictwa, transportu, środków do dezynfekcji, deratyzacji i dezynsekcji,
farmacji i kosmetyki, środków ochrony roślin, tworzyw sztucznych i innych. Sub-
stancje te (pyły, pary, aerozole, dym, mgła) mogą dostawać się do organizmu przez
drogi oddechowe, przez skórę i układ pokarmowy. Ekspozycja na środki chemicz-
ne może prowadzić do zatruć ostrych i podostrych. Ponadto środki te, działając
w stężeniach podprogowych przez długi czas, mogą upośledzać funkcję układu im-
munologicznego, prowadząc do zmniejszenia odporności populacji. Mogą też wią-
zać się z zasadami purynowymi i pirymidynowymi DNA w postaci adduktów oraz
uszkadzać materiał genetyczny, wywołując odległe skutki w postaci działania mu-
tagennego, teratogennego, embriotoksycznego i karcinogennego.

Do niekorzystnych zjawisk, charakteryzujących współczesną gospodarkę, należy
oddziaływanie przemysłu na środowisko. Podstawowymi źródłami skażenia che-
micznego środowiska są:
1) zanieczyszczenia i odpady przemysłowe oraz zanieczyszczenia komunikacyjne,
2) zanieczyszczenia rolnicze,
3) odpady komunalne.

Zanieczyszczenia i odpady przemysłowe są charakterystyczne dla poszczególnych
gałęzi gospodarki. Część odpadów przemysłowych zaliczana jest do niebezpiecz-
nych z uwagi na znaczne stężenie substancji, które — zdeponowane na powierzch-
ni litosfery i w jej głębi — mogą wywołać negatywne następstwa w organizmach
żywych, a także powodować degradację otaczającego środowiska. Podstawowymi
substancjami zanieczyszczającymi powietrze są: dwutlenek węgla, tlenek węgla,
tlenki siarki, tlenki azotu i węglowodory. Substancje te powstają w wyniku spala-
nia węgla kamiennego i brunatnego oraz ropy naftowej w elektrowniach, hutach
i innych zakładach przemysłowych.

Dzięki chemizacji rolnictwa osiąga się znaczne zwiększenie produkcji rolnej. Uzy-
skuje się to z jednej strony przez stosowanie nawozów sztucznych, zawierających
głównie mocznik, związki azotu, fosforu, wapnia i potasu, dostarczających rośli-
nom składników mineralnych do budowy ich tkanek, a z drugiej strony — przez
stosowanie środków ochrony roślin, czyli pestycydów do walki ze szkodnikami.
Nawozy sztuczne przedostają się wraz z wodą z opadów do wód gruntowych, a na-
stępnie do zbiorników wodnych, powodując niekontrolowany wzrost glonów i ro-
ślin wodnych, co prowadzi do zarastania zbiorników wodnych. Pestycydy zanie-
czyszczają glebę i wodę, a następnie — dostając się do łańcucha pokarmowego
— powodują skażenie żywności.

Rozwój naszej cywilizacji przyczynił się do ogromnego wzrostu ilości odpadów
produkowanych przez człowieka. Ilość odpadów i ścieków przypadająca na gło-
wę mieszkańca w krajach wysoko uprzemysłowionych jest niewspółmiernie więk-
sza niż w społeczeństwach słabo rozwiniętych. Ścieki komunalne zawierają przede
wszystkim duże ilości detergentów używanych w gospodarstwie domowym. Deter-
genty, których istotą działania jest zmniejszanie napięcia powierzchniowego, do-
stają się do wód gruntowych, po czym oddziałują na organizmy żywe przez zmianę

4

struktury błon biologicznych (komórkowych, mitochondrialnych, lizozomalnych),
prowadząc w efekcie do uszkodzenia funkcji i struktury komórek. Najbardziej po-
datne na ich działanie są krwinki czerwone. Ścieki komunalne mogą zawierać też
znaczne ilości rozpuszczalników organicznych, farb i lakierów o różnym stopniu
toksyczności. Emisja związków ołowiu od środowiska pochodzi ze spalin pojazdów
mechanicznych, z hutnictwa i odlewnictwa metali kolorowych, produkcji akumu-
latorów, ceramiki, szkła, farb, lakierów i benzyn etylizowanych. Po wniknięciu do
organizmu przez drogi oddechowe ołów dostaje się bezpośrednio do krwi. We krwi
wiąże się z błonami erytrocytów, uszkadzając ich funkcję i skracając czas przeży-
cia. Zaburza syntezę hemu w szpiku kostnym, upośledzając zdolności nośnikowe
hemoglobiny. Z krwią ołów transportowany jest do narządów miąższowych, gdzie
ulega kumulacji. Z obu tych magazynów może być uwalniany w przypadku zabu-
rzeń metabolicznych i wywoływać późne objawy zatrucia. Wystawienie zwierząt
doświadczalnych na związki ołowiu wykazało ich działanie mutagenne i terato-
genne przy odpowiednio wysokiej ekspozycji. Największą toksycznością charak-
teryzują się organiczne związki ołowiu. Zatrucie ostre objawia się uszkodzeniem
narządów miąższowych i OUN, pojawiają się bóle brzucha, napady kolki ołowi-
czej, zaburzenia świadomości, drgawki, parastezje obwodowe, a także spadek ci-
śnienia i zaburzenia rytmu serca. Śmierć następuje na skutek porażenia ośrodka
oddechowego i naczynioruchowego. Zatrucie przewlekłe prowadzi też do upośle-
dzenia funkcji wątroby. W przypadku narażenia na nieorganiczne związki ołowiu,
objawem późnym, pojawiającym się nawet po kilku latach od ekspozycji może być
niewydolność nerek (Indulski J., Jethon Z., Dawydzik T., 2000: Zdrowie publicz-
ne, IMP, Łódź; Marcinkowski T. J., 1997: Podstawy higieny, Wydawnictwo Volu-
med, Wrocław).

Rtęć jest kolejnym, obok ołowiu, pierwiastkiem, stwarzającym duże zagrożenie
dla zdrowia człowieka. Duże ilości rtęci występują w łupkach węglowych i ropie
naftowej (8–20 mg/kg), dlatego spalanie tych produktów powoduje emisję związ-
ków rtęci do środowiska. Toksyczne działanie rtęci wynika z jej powinowactwa
do grup sulfhydrylowych, karboksylowych i aminowych, co powoduje uszkodze-
nie i zaburzenie przepuszczalności błon komórkowych, unieczynnienie większo-
ści enzymów ustrojowych i upośledzenie podstawowych procesów biochemicz-
nych ustroju. Ostre zatrucie zawodowe parami rtęci jest stosunkowo rzadkie, ob-
jawia się silnym podrażnieniem dróg oddechowych (z zapaleniem płuc włącznie),
krwotocznym zapaleniem jelit z biegunką, ostrą niewydolnością nerek oraz krąże-
nia. Zatrucie przewlekłe może wystąpić zarówno u ludzi narażonych zawodowo
na pary i związki rtęci, jak i na skutek spożywania pokarmów zawierających tok-
syczne ilości metylortęci. Zatrucia takie (epidemie) były kilkakrotnie notowane
w różnych regionach świata. W przypadku zatruć przewlekłych, o łagodniejszym
przebiegu, obserwuje się parastezje, zaburzenia pamięci i kojarzenia, uszkodzenie
nerwu wzrokowego i słuchowego, zespoły móżdżkowe oraz stany otępienne o po-
stępującym charakterze (Indulski J., Jethon Z., Dawydzik T., 2000: Zdrowie pu-
bliczne, IMP, Łódź; Marcinkowski T. J., 1997: Podstawy higieny, Wydawnictwo
Volumed, Wrocław).

Skażenie środowiska kadmem związane jest przede wszystkim ze spalaniem węgla
oraz przemysłem metali nieżelaznych. Kadm stosowany jest jako środek chronią-
cy przed korozją, w produkcji akumulatorów, błon filmowych, w przemyśle far-
biarskim, w produkcji pestycydów, tworzyw sztucznych i w reaktorach jądrowych.
Źródłem narażenia na kadm jest woda i żywność na terenach położonych w pobli-
żu zakładów przemysłowych, emitujących kadm do atmosfery i odprowadzających
ścieki do rzek. Duże ilości kadmu zawierają ścieki komunalne. Kadm dostaje się do
organizmu człowieka drogą pokarmową, a w przypadku ekspozycji zawodowych
również inhalacyjną. Duże ilości kadmu znajdują się w dymie papierosowym. Wy-
palenie 20 papierosów powoduje wchłonięcie 1–3 mikrogramów kadmu. Zatrucia

5

ostre obserwuje się u ludzi narażonych zawodowo na związki kadmu wchłaniane
drogą oddechową oraz po spożyciu żywności zanieczyszczonej tym metalem. Za-
leżnie od drogi wniknięcia, zatrucie objawia się:
1) podrażnieniem układu oddechowego, kaszlem, pieczeniem w klatce piersiowej

i obrzękiem płuc, następstwem zatrucia mogą być zwłóknienia tkanki płucnej,

2) ostrymi bólami brzucha, biegunką, wymiotami, odwodnieniem i niewydolno-

ścią nerek.

Zatrucie przewlekłe objawia się przede wszystkim rozedmą płuc i uszkodzeniem
funkcji nerek. Stwierdza się też nadciśnienie tętnicze i zmiany w układzie kostnym
(osteoporoza, osteomalacja), związane z zaburzeniami metabolizmu wapnia, spo-
wodowanego zahamowaniem syntezy czynnej formy witaminy D w nerkach (In-
dulski J., Jethon Z., Dawydzik T., 2000: Zdrowie publiczne, IMP, Łódź; Marcin-
kowski T. J., 1997: Podstawy higieny, Wydawnictwo Volumed, Wrocław).

Warunkiem redukcji ryzyka związanego ze stosowaniem substancji chemicznych
jest wiedza o zagrożeniach i odpowiedzialność użytkowników. Pracodawcy, mene-
dżerowie i służby medycyny pracy ponoszą odpowiedzialność za wybór sposobów
kontroli służących ochronie pracowników, odpowiednich dla danego procesu pro-
dukcyjnego i dla rodzaju zagrożeń.

6

3. Działanie wysokich i niskich

temperatur otoczenia

oraz promieniowania

na organizm pracownika

W niektórych gałęziach przemysłu praca zawodowa człowieka może przebiegać
w niekorzystnych warunkach mikroklimatycznych. Dotyczy to temperatury otocze-
nia w górnictwie, hutnictwie, przemyśle spożywczym, a także w ochronie zdrowia,
gdzie temperatura jest lub może być czynnikiem wymaganym w procesie leczenia.

Pracownik w procesie pracy bywa narażony na niską lub wysoką temperaturę oto-
czenia i nie zawsze może być w pełni chroniony ubiorem, wentylacją, urządzeniami
grzewczymi, z uwagi na proces technologiczny, zakres i precyzję ruchów niezbęd-
nych do wykonania zadań. Najważniejsze czynniki klimatyczne to: temperatura
powietrza, jego wilgotność i prędkość przepływu. Umownie czynniki te nazywa się
środowiskiem termicznym. Są to takie warunki termiczne otoczenia, które subiek-
tywnie ocenia się jako optymalne.

Przekroczenie fizjologicznych granic warunków termicznych wywołuje zmiany
spowodowane niemożnością kompensacji zakłóceń w sprawności termoregulacji.
Obciążenia termiczne prowadzą do zaburzeń, które mogą powodować poważne
konsekwencje zdrowotne — odmrożenie, poparzenie, wyczerpanie cieplne, udar
cieplny, udar słoneczny, włącznie ze śmiercią organizmu.

Promieniowanie jonizujące również jest elementem środowiska naturalnego. In-
tensywny rozwój rentgenodiagnostyki, medycyny nuklearnej i terapii chorób no-
wotworowych jest zjawiskiem pozytywnym. Powoduje jednak wzrost narażenia
populacji na promieniowanie jonizujące w ogóle i wzrost liczby osób narażonych
w związku z wykonywaną pracą zawodową. Najbardziej znane rodzaje cząstek
zdolnych do spowodowania jonizacji to cząstki alfa, elektrony (cząstki beta) i ich
antycząstki (pozytony, protony, neutrony, kwanty i fotony).

Znamy naturalne i sztuczne źródła promieniowania jonizującego. Źródła natural-
ne to obiekty kosmosu — gwiazdy, galaktyki, materia rozproszona, promienio-
twórcze izotopy pierwiastków skorupy ziemskiej. Do sztucznych źródeł zalicza się
lampy rentgenowskie, reaktory jądrowe, wybuchy jądrowe dla celów wojskowych.
Sztuczne źródła są wykorzystywane w medycynie, energetyce i działaniach kontro-
lno-pomiarowych. Bardziej wrażliwe na promieniowanie są komórki mało zróżni-
cowane i łatwo rozmnażające się. Najistotniejsze znaczenie ma tu rodzaj uszkodze-
nia DNA zawartego w chromosomach jądra komórkowego. Chromosomy są ma-
terialnym nośnikiem cech dziedzicznych komórki. Każdy chromosom składa się
z odpowiedniej liczby genów, z których każdy odpowiada za jedną funkcję komór-
ki. Zmiana właściwości genu jest nazywana mutacją, a promieniowanie jonizujące
może być jej przyczyną. Do skutków tych procesów zalicza się zespół popromienny,
martwicze zmiany skórne (lokalne), uszkodzenie układu krwiotwórczego, zmiany
zwyrodnieniowo-wytwórcze (np. zmętnienie soczewek i zaćma popromienna), nie-
płodność, uszkodzenie płodu.

7

4. Profilaktyka przeciążeń fizycznych

narządu ruchu

Coraz częstsze doniesienia o schorzeniach przeciążeniowych narządów ruchu, spo-
wodowanych głównie wadliwymi pozycjami przy pracy, skłaniają do badania przy-
czyn i poszukiwania możliwości zapobiegania im. Szczególnym przykładem prze-
ciążeń narządów ruchu są różnego rodzaju dolegliwości kręgosłupa.

Można wyróżnić dwa zasadnicze mechanizmy powstawania przeciążeń narządów
ruchu u osób bez zmian zanikowych:
1) przeciążenia nagłe to:

— urazy mechaniczne,
— nagłe zadziałanie („wyładowanie”) sił mięśniowych, z intensywnością prze-

kraczającą wytrzymałość ich struktur,

— gwałtowne zadziałanie dużych sił mięśniowych, głównie mięśni przykrę-

gowych, prowadzące do uszkodzenia tkankowych struktur kręgosłupa, bez
uszkodzenia tkanek mięśni,

2) przewlekłe stany przeciążeniowe to:

— sumowanie się mikrourazów,
— oddziaływanie niskich temperatur,
— nadmierna wilgotność środowiska pracy,
— szybkie oziębienie mięśni i stawów (wahania temperatur).

U podstaw założeń i kierunków profilaktyki przeciążeń narządów ruchu powinien
znajdować się integralny układ człowiek–stanowisko pracy. Przez stanowisko pra-
cy rozumie się tutaj wszelki obiekty pracy (czynności) człowieka, także „stanowi-
ska” pracy domowej (np. przy stole w kuchni, przy prasowaniu, sprzątaniu, myciu
się nad wanną, zmienianiu koła samochodu, pracach w ogródku itp.). Zakłada się,
że profilaktyka taka powinna opierać się nie tyle na morfologicznych strukturach
człowieka (kształty, wymiary ciała), ile na właściwościach biomechanicznych jego
ciała w ścisłym związku z systemem sterowania narządami ruchu, wysiłkiem fi-
zycznym, a szczególnie z obciążeniami statycznymi i dynamicznymi (Marcinkow-
ski T. J., 1997: Podstawy higieny, Wydawnictwo Volumed, Wrocław).

Poza zasadami profilaktyki ergonomicznej, optymalizującej stanowisko pracy
i technikę pracy, a wynikającymi z biomechanicznych kryteriów ochrony narzą-
dów ruchu przed przeciążeniami, należy stosować profilaktykę ogólną. Oto jej za-
sady (Marcinkowski T. J., 1997: Podstawy higieny, Wydawnictwo Volumed, Wro-
cław; Jethon Z., Grzybowski A., 2000: Medycyna zapobiegawcza i środowiskowa,
PZWL, Warszawa):
1) konieczna jest częsta zmiana obciążeń narządu ruchu,
2) konieczna jest rozgrzewka ruchowa,
3) konieczne jest wyuczenie posługiwania się własnym narządem ruchu,
4) konieczna jest ogólna stała aktywność ruchowa:

— w ciągu dnia, zwłaszcza w dniach wolnych od pracy, należy uprawiać wszel-

kie formy rekreacji fizycznej (np. gry sportowe, taniec), preferować symetrię
ruchów i obciążeń, jednak nie w zadymionych lokalach i nagłośnieniu powy-
żej 60 dB (dopuszczalne natężenie dźwięku — 90 dB),

— jako „żelazna reguła”:

8

• przy telewizorze co kilka minut należy wykonać kilka ruchów nogami i rę-

kami, a co godzinę wstać i przejść się po pokoju, wykonać kilka skłonów
tułowiem oraz przysiadów,

• co godzinę przerwać na kilka minut podróż samochodem: wysiąść, wyko-

nać kilka przysiadów i skłonów — dotyczy to szczególnie kierowców po-
konujących kilkugodzinne trasy samochodowe, a zwłaszcza „niedzielnych
kierowców”,

5) nie należy ograniczać dzieci w ich naturalnych potrzebach ruchowych.

9

5. Zespół wibracyjny oraz wpływ

hałasu na organizm człowieka

5.1. Wibracja

Wibracje oznaczają własne lub przejmowane z narzędzi, maszyn i pojazdów drgania
mechaniczne. Własne drgania człowieka mają częstotliwość w zakresie 0,1–300 Hz.
Posługiwanie się narzędziami i urządzeniami w procesie pracy wywołuje narażenia
na wibracje w zakresie 0,1–1500 Hz. Niekontrolowane narażenie na drgania me-
chaniczne o przyspieszeniach przekraczających możliwości adaptacyjne organizmu
prowadzi do zmian czynnościowych i do nieodwracalnych zmian anatomicznych.
W patologii wibracji duże znaczenie mają: rodzaj narzędzi, ich jakość techniczna,
zakres częstotliwości, przyspieszenia do kilkuset m/s

2

.

Wibracje oznaczają przenoszoną na człowieka energię ruchu drgającego. Drgania
ogólne są przenoszone z drgającego podłoża przez kończyny dolne, miednicę, ple-
cy, barki na całe ciało, a z drganiami miejscowymi mamy do czynienia przy stoso-
waniu narzędzi ręcznych wibrujących lub przy obróbce detali trzymanych w dło-
niach. Reakcja organizmu zależy od intensywności drgań, zakresu częstotliwości,
kierunku oddziaływań, miejsca wnikania do organizmu, pozycji ciała, łącznego
czasu działania. Reakcja ta wiąże się z dostarczeniem i pochłonięciem przez tkanki
jakiejś ilości energii mechanicznej.

Drgania są odbierane przez receptory zmysłu dotyku, zwane mechanoreceptorami.
Znajdują się one w skórze, ścięgnach, w stawach i narządach wewnętrznych. Drga-
nia przewyższające próg percepcji mogą wywołać ból, mechaniczne uszkodzenia
narządu, wybroczyny lub krwotok, zmiany w czynności bioelektrycznej mózgu.
Próg percepcji drgań mechanicznych mieści się w przedziale 15–800 Hz. W cho-
robie wibracyjnej ulega pogorszeniu czucie drgań, bólu i dotyku, a także zróżnico-
wanie temperatury, co objawia się nadwrażliwością na chłód, uczuciem mrowienia
i drętwienia.

5.2. Hałas

Hałas jako przyczyna uszkodzenia słuchu i zjawisko fizyczne dokuczliwe dla środo-
wiska znany był człowiekowi już przed tysiącami lat, jednak dopiero Pliniusz Star-
szy (23–79 r. n.e.) podaje w Naturalnej historii, że ludzie, którzy żyli w sąsiedztwie
największej katarakty Nilu, cierpieli na upośledzenie słuchu.

Hałas jest obecny wszędzie, oczywiście w różnym stopniu natężenia. Potężnym
jego źródłem są urządzenia przemysłowe. Na ulicach i drogach zakłóca ciszę trans-
port źle załadowanych towarów, praca świdrów, buldożerów itp. Z ulic i zakładów
produkcyjnych przedostaje się on do mieszkań, zakłócając spokój i odpoczynek.
Inwazja hałasu nie omija również miejsc rekreacji i wypoczynku (Gniazdowski A.,
1990: Zachowania zdrowotne. Zagadnienia teoretyczne, próba charakterystyki za-

10

chowań zdrowotnych społeczeństwa polskiego, IMP, Łódź; Kulik T. B., Latalski M.,
2002: Zdrowie publiczne, Wydawnictwo Czelej, Lublin).

Hałasem nazywa się dźwięki obciążające w sposób niepożądany (uciążliwy, uszka-
dzający) organizm, zwłaszcza narząd słuchu. Analizując dźwięk o różnej częstotli-
wości, stwierdza się, że narząd słuchu jest najbardziej wrażliwy w zakresie 2000–
–4000 Hz. W tym też zakresie występują najwcześniej zmiany zdolności słysze-
nia w wyniku ekspozycji na hałas o dużej częstotliwości. Zmiany pozasłuchowe są
zależne od nieco innych charakterystyk dźwięku (hałasu). Zazwyczaj największe
zmiany obserwuje się podczas wpływu częstotliwości w granicach 6000–8000 Hz.
Pozasłuchowe objawy działania hałasu to:
1) zmniejszenie zdolności do pracy umysłowej, uczucie wyczerpania psychicznego,

zwiększenie drażliwości, agresywność, chwiejność emocjonalna, zniechęcenie,
depresja, apatia,

2) trudności w zasypianiu, bezsenność, zmiana fazowości snu, w elektroencefalo-

gramie wzrost fal theta oraz iglic, wydłużenie czasu reakcji, wzrost ciśnienia tęt-
niczego,

3) przyspieszenie tętna, skurcz naczyń krwionośnych, zwiększone ryzyko chorób

niedokrwiennych serca, wzrost częstości oddychania, podwyższenie przemiany
materii, wzmożenie przemian węglowodanowych, zwiększenie aktywności kory
nadnerczy.

Szkodliwe działanie hałasu polega jednak przede wszystkim na uszkodzeniu na-
rządu słuchu. Uszkodzenie to mogą występować w postaci osłabienia słuchu bądź
głuchoty. Wielkość uszkodzeń jest uzależniona od: natężenia dźwięku, częstotli-
wości, czasu pracy, wrażliwości osobniczej, wieku pracownika. Stopień przykrego
oddziaływania hałasu zależy nie tylko od parametrów fizycznych, ale również od:
osobistego nastawienia, obciążenia pracą umysłową, stopnia skomplikowania wy-
konywanych czynności, konieczności koncentracji, właściwości psychofizycznych
organizmu (osoby zrównoważone są mniej podatne na działanie hałasu).

Hałas zmniejsza możliwości skupienia uwagi, co powoduje upośledzenie spraw-
ności wykonywania prac umysłowych o około 60%, a fizycznych o około 30%.
Zmniejszenie zdolności porozumiewania się w hałasie za pomocą mowy może pro-
wadzić do wypadków. Jak już wspomniano, hałas męczy wzrok, pogarsza adapta-
cję do ciemności i postrzeganie barw, powoduje występowanie zjawisk stresowych,
prowadzi do nadmiernej pobudliwości, stanów depresji, zmęczenia i przemęczenia.
Pod wpływem tych zaburzeń rozwija się zespół rzekomonerwicowy manifestujący
się bólami głowy, męczliwością, bezsennością i drażliwością, dolegliwościami ze
strony różnych narządów wewnętrznych (np. kołatanie serca, biegunki), zaburze-
niami potencji lub miesiączkowania, ubytkiem wagi oraz brakiem łaknienia. Zabu-
rzenia te pojawiają się podczas trwania hałasu i zwykle ustępują po jego ustaniu,
przy czym proces cofania się zmian trwa tym dłużej, im dłużej dana osoba podle-
ga działaniu hałasu (Gniazdowski A., 1990: Zachowania zdrowotne. Zagadnienia
teoretyczne, próba charakterystyki zachowań zdrowotnych społeczeństwa polskie-
go, IMP, Łódź; Kulik T. B., Latalski M., 2002: Zdrowie publiczne, Wydawnictwo
Czelej, Lublin).

Kontrola narażenia na hałas w miejscu pracy sprowadza się do zabezpieczenia
przed jego szkodliwym wpływem na narząd słuchu.

11

6. Zawodowe choroby

narządu wzroku

Oko jest ściśle związane z całym organizmem — bierze udział w toczących się
w nim procesach, w jego zmęczeniu i stanach chorobowych. Zasady higieny oka
łączą się ściśle z zasadami higieny ogólnej. I tak, zasadnicze znaczenie dla zachowa-
nia zdrowia i dobrego funkcjonowania całego organizmu ma przestrzeganie czy-
stości osobistej, racjonalne odżywianie, przebywanie na świeżym powietrzu, za-
pewnienie dostatecznej ilości snu i wypoczynku.

Mówiąc więcej o higienie narządu wzroku w ścisłym znaczeniu, mamy na myśli uni-
kanie nieodpowiednich warunków, które wpływają szkodliwie na proces widzenia,
powodując jego upośledzenie oraz znużenie przy pracy wzrokowej. Ponieważ na-
rząd wzroku ulega zmianom wraz z wiekiem, zagadnienia higieny można rozpatry-
wać — niezależnie od zasad ogólnych — w określonych przedziałach wiekowych.

Problem odpowiedniej higieny narządu wzroku dotyczy większości ludzi czynnych
zawodowo, z czego wynikają szczególne wskazania dla niektórych grup zawodo-
wych. W licznych przypadkach pracy w warunkach narażenia oczu na działania
urazów mechanicznych, substancji szkodliwych i różnego rodzaju promieniowa-
nia powinien być stosowany sprzęt ochronny dla oczu — okulary ochronne, tarcze
ochronne, osłony. Dobieranie należnych ochron oczu powinno być oparte na do-
kładnej analizie istniejących zagrożeń na stanowisku pracy oraz znajomości sprzę-
tu ochronnego (Gniazdowski A., 1990: Zachowania zdrowotne. Zagadnienia teo-
retyczne, próba charakterystyki zachowań zdrowotnych społeczeństwa polskiego,
IMP, Łódź).

12

7. Normy i zasady higieny

pracy umysłowej człowieka

Praca umysłowa utożsamiana jest wyłącznie z procesem uczenia się, samokształce-
nia lub szeroko rozumianą działalnością twórczą. W każdej pracy umysłowej wy-
stępuje wiele procesów poznawczych, a mianowicie: spostrzeganie, pamięć (zapa-
miętywanie), myślenie.

Przedmiot zainteresowań higieny pracy umysłowej stanowi całokształt warunków
wyznaczających jej przebieg i rezultaty. Higiena pracy umysłowej ma charakter in-
terdyscyplinarny, korzysta bowiem z osiągnięć innych nauk: fizjologii, psychologii,
neurologii, prakseologii, metodologii oraz ogólnej teorii systemów.

Negatywne skutki intensywnej pracy umysłowej

Zmęczenie pracą umysłową to stan fizjologiczny komórek nerwowych mózgu bądź
całego organizmu, objawiający się zmniejszeniem zdolności lub niezdolnością do
dalszej pracy. Jest ono rodzajem obrony organizmu. Wyróżnia się trzy stadia zmę-
czenia: zmęczenie fizjologiczne, przemęczenie, wyczerpanie.

Do najważniejszych objawów zmęczenia należą: większa niż normalnie pobudli-
wość, niepokój ruchowy, zmienność nastrojów, trudności koncentracji uwagi, osła-
bienie pamięci, bóle głowy, karku, trudności z zasypianiem.

Przemęczenie jest konsekwencją bardzo intensywnego wysiłku. Do jego objawów
należą: znaczny niepokój ruchowy, wzmożona nerwowość, niemożność koncentra-
cji uwagi, trudności w myśleniu, osłabiona psychofizyczna odporność organizmu,
długotrwałe bóle głowy, brak łaknienia, bezsenność, stany depresji.

Objawami charakterystycznymi dla stanu wyczerpania są: zahamowanie niektórych
procesów psychicznych (głównie pamięci), całkowita dekoncentracja, zaburzenia
funkcji serca i obiegu krwi, brak apetytu i związany z tym spadek masy ciała.

Zmęczeniu można zapobiegać przez:
1) odprężenie — krótki odpoczynek w trakcie pracy,
2) aktywny odpoczynek po pracy umysłowej,
3) przestrzeganie określonego rytmu pracy umysłowej — czas pracy umysłowej nie

powinien przekraczać 6–8 godzin na dobę,

4) ograniczenie monotonii pracy,
5) kontrolę lub zmianę zewnętrznych warunków pracy,
6) higiena miejsca pracy, która obejmuje m.in.:

— optymalną temperaturę 18–20ºC
— względną wilgotność powietrza 50–70%
— właściwe oświetlenie miejsca pracy 75–100 lx (żarówka ok. 70 W),
— wygodne i funkcjonalne ubranie,
— przestrzeganie ciszy i spokoju jako niezbędnych warunków koncentracji uwagi,
— zachowanie odpowiedniej pozycji ciała.

13

8. Wypadki przy pracy

Wypadek przy pracy to nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną w czasie
dnia roboczego pracownika. Aby zdarzenie zostało uznane za wypadek, musi mieć
związek z pracą i muszą zostać spełnione wszystkie kryteria jednocześnie. Nagłość
zdarzenia odróżnia wypadek od choroby zawodowej. Do przyczyn zewnętrznych
zalicza się czynniki związane z pracą, np. udział innych osób, energię elektryczną,
promieniową, hałas lub huk hydrauliczny, wysiłek fizyczny — nawet gdy nie prze-
kracza on dopuszczalnych limitów. Związek wypadku z pracą polega na tym, że
nastąpił on:
1) w czasie lub w związku z wykonywaniem czynności zawodowych w interesie za-

kładu pracy, w którym pracownik jest zatrudniony na umowę,

2) w czasie lub w związku z wykonywaniem czynności zawodowych w interesie za-

kładu, podejmowanych bez polecenia,

3) w czasie pozostawania w dyspozycji pracodawcy w drodze między zakładem

pracy a miejscem wykonywania zadań służbowych wynikających ze stosunku
pracy (delegacja służbowa, na którą zawsze trzeba mieć pisemne potwierdzenie
pracodawcy).

Skutkiem wypadku przy pracy może być uraz, który powoduje przejściową lub
trwałą niezdolność do pracy. Wypadki przy pracy dzieli się na:
1) urazy niewywołujące niezdolności do pracy,
2) urazy wywołujące przejściową niezdolność do pracy,
3) urazy wywołujące trwałą niezdolność do pracy (niepełnosprawność, utrata

wzroku, trwała choroba psychiczna, zeszpecenie, zniekształcenie, trwałe oka-
leczenie),

4) urazy powodujące śmierć pracownika — natychmiast lub w ciągu 6 miesięcy

niezdolności do pracy.

Przyczyny wypadków przy pracy to najczęściej działania odbiegające od zaplano-
wanych czynności oraz od określonych standardów i procedur, wychodzące poza
obowiązujące reguły i zasady wynikające z charakteru zadania, procesu pracy, wy-
magań bezpieczeństwa, myślenia i uznawanych względów. Aby udowodnić, że wy-
padek nastąpił w związku z wykonywaniem zwykłych czynności lub w trakcie ich
wykonywania, wystarczy dowieść, że wydarzył się w czasie lub w miejscu wyko-
nywania pracy.

Miejscem wykonywania pracy może być mieszkanie pracownika, a czasem pracy
— dowolna pora, pod warunkiem, że treść łączącego strony stosunku pracy prze-
widuje wykonywanie pracy w takim miejscu i o takiej porze. Wypadek przy pracy
musi być zgłoszony przez pracownika lub jego bezpośredniego przełożonego. W sy-
tuacji pozostawania pracownika w szpitalu wypadek może zgłosić jego rodzina.
Zakład pracy musi sporządzić protokół powypadkowy, na który składa się wywiad
z poszkodowanym pracownikiem i ze świadkami zdarzenia. Zdarza się oczywiście
i tak, że nie ma świadków zdarzenia, poszkodowanego znajduje dopiero osoba dru-
ga lub on sam jest w stanie wezwać pogotowie. Wówczas dokumentem do proto-
kołu powypadkowego jest karta informacyjna z wizyty pogotowia ratunkowego.
Do protokołu dołącza się opis wizji lokalnej. Jeżeli uraz nie został uznany za wy-
padek przy pracy, poszkodowany pracownik lub jego rodzina mogą wystąpić z po-
zwem do sądu pracy. Sąd może zalecić wykonanie badania przez biegłego sądowe-
go — specjalisty w danej dziedzinie medycyny, której uraz dotyczy. Sprawy zwią-
zane z wypadkami przy pracy regulują akty prawne.

14

9. Środki ochrony osobistej

pracowników

Środki ochrony osobistej — indywidualnej — stanowią element systemu ochrony
pracowników przed szkodliwym wpływem czynników środowiska pracy.

Stosowanie środków ochrony powinno być nadzorowane. Nadzór powinien doty-
czyć właściwego, zgodnego z przepisami ich stosowania, odpowiedniego doboru
w stosunku do występujących zagrożeń, opracowania procedur stosowania tych
środków i kontrolowania pracownika bezpośrednio na stanowisku pracy. Służby
BHP i medycyny pracy powinny analizować przyczyny niestosowania tej ochrony
przez pracowników.

Wśród przyczyn niestosowania środków ochrony indywidualnych pracownicy wy-
mieniają:
1) obciążenie organizmu,
2) utrudnienie wykonywania pracy,
3) utratę poczucia bezpieczeństwa,
4) ograniczenie kontaktu z otoczeniem, ograniczenie pola widzenia.

Środki ochrony osobistej to każde indywidualne wyposażenie pracownika w sprzęt,
którego funkcja polega na ochronie przed czynnikami szkodliwymi i niebezpiecz-
nymi, występującymi w środowisku pracy. Do sprzętu tego zalicza się odzież
ochronną, ochrony kończyn dolnych i górnych, ochrony głowy, oczu, twarzy, słu-
chu, układu oddechowego, sprzęt zabezpieczający przed upadkiem z wysokości
oraz środki izolujące cały organizm, czyli kombinezony (dla strażaków, służb epi-
demiologicznych, hutników).

Odzież ochronna zabezpiecza pracownika przed wpływem czynników w środowi-
sku pracy lub ma znacznie osłabić ich działanie bezpośrednio na skórę ciała. Stosu-
je się ją przy pracach, które są w procesie technologicznym brudne, albo gdy pro-
ces technologiczny wymaga specjalnie czystej odzieży. Ma ona chronić pracownika
przed czynnikami mechanicznymi, chemicznymi, wodą i pyłami, czynnikami bio-
logicznymi, promieniowaniem elektromagnetycznym, prądem, promieniowaniem
jonizującym, obciążeniami termicznymi.

Stosuje się też odzież ostrzegawczą dla służb ratowniczych i pogotowia technicz-
nego, policji, straży granicznej, służb kontroli drogowej, robót drogowych, straży
wodnej. W grupie tej odzieży znajduje się odzież jednorazowego użytku stosowana
przy pracach intensywnie brudnych lub związanych z utrzymaniem czystości epi-
demiologicznej. Jest ona likwidowana zaraz po wykonaniu zadania zawodowego.

Do ochrony rąk służą rękawice ochronne, których np. w ochronie zdrowia jest kil-
ka rodzajów — w zależności od rodzaju zadań i zagrożenia biologicznego. Rękawi-
ce te są jednorazowe, co wynika ze specyfiki zawodu medycznego. Używa się ręka-
wic czystych foliowych — do wykonywania np. zabiegów higienicznych, czystych
lateksowych — do wykonywania zabiegów, które nie wiążą się z przerwaniem cią-
głości tkanki ciała ludzkiego, sterylnych — do wykonywania zabiegów, które wią-
żą się z przerwaniem ciągłości tkanki, penetracją w jamach ciała ludzkiego. Pra-
cownikom medycznym, którzy zgłaszają objawy uczulenia na lateks, pracodawca
zapewnia czyste i sterylne rękawice antyalergiczne. Ponadto do ochrony rąk służą

15

również kremy i żele utrzymujące biologiczny mikrofilm na skórze dłoni. Dla pra-
cowników innych gałęzi przemysłu stosuje się rękawice z wykorzystaniem różnego
rodzaju materiałów, w zależności od wykonywanych czynności. Są to: skóra, ba-
wełna, guma, juta, włókna ceramiczne, włókna syntetyczne. Rękawice ochronne
znajdują zastosowanie we wszelkich sytuacjach narażających pracownika na uraz
mechaniczny, chemiczny, termiczny, biologiczny, porażenie prądem, gromadzenie
się ładunków elektrostatycznych.

Ochrona nóg polega na ochronie przed zagrożeniem poślizgu, urazem mechanicz-
nym, działaniem substancji chemicznych, temperatur, wilgoci i wody, prądu elek-
trycznego, ładunków elektrycznych. Nogi chroni się też przed urazami, które mogą
wystąpić w procesie pracy. Taką rolę pełni obuwie ochronne i profilaktyczne. W sy-
tuacji wystąpienia wypadku przy pracy inne obuwie nie będzie uznane przez służby
BHP za takie, które zabezpiecza przed urazem i wypadkiem. Zakład pracy również
musi przestrzegać tych zasad. Stosuje się różne obuwie ochronne, np. ściągające
cholewką staw skokowy, kolanowy i biodrowy, sandały — obuwie z niską cholew-
ką perforowaną lub paskową, trepy — obuwie z niską cholewką i otwartą piętą.

Ochrona głowy to kaski chroniące głowę przed urazami mechanicznymi, głów-
nie uderzeniami, porażeniem prądem, odpryskami odłamków i ciekłego metalu.
W ochronie zdrowia stosuje się czapki ochronne, jednak nie chronią one pracowni-
ka, lecz pacjenta. Chodzi tu o ochronę przed szkodliwymi czynnikami, które mogą
mieć niekorzystne działanie na pacjenta ze strony pracownika. Dotyczy to głównie
zabiegów o wysokim stopniu sterylności.

Ochrona układu oddechowego to zabezpieczenie narządów tego układu przed
działaniem wdychanych pyłów, dymów, mgły, par, które powstają w procesie pro-
dukcyjnym. W ochronie zdrowia stosuje się ochronę układu oddechowego przed
wdychaniem powietrza wydychanego przez pacjenta w czasie kaszlu, przez rurkę
intubacyjną. Zabezpiecza się też chorego przed wdychaniem powietrza wydycha-
nego przez personel w warunkach wysokiej sterylności. Tym środkiem ochronnym
są maski ochronne obejmujące usta i nos. W zakładach lakierniczych muszą być
stosowane maski filtrujące powietrze, które składają się z kilku warstw włókniny.
Maski te powinny być często zmieniane, ponieważ pory włókniny blokują się na
skutek zatkania przez substancje toksyczne. Maski zawierające filtr nie muszą być
często czyszczone, chyba że producent zaleca inaczej. Inne środki chroniące głowę
to kaptury, hełmy, przyłbice, maski tlenowe.

Dobór środków ochrony osobistej zależy od zagrożenia występującego w środowi-
sku pracy. Służby BHP i medycyny pracy muszą rozpoznać wszystkie występujące
czynniki groźne dla zdrowia pracowników oraz wykonać pomiary stężeń substan-
cji szkodliwych.

Modyfikacja procesu technologicznego wymaga zmiany w stosowaniu środków
ochrony indywidualnej i oceny wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń lub
stężeń chwilowych wdychanych substancji toksycznych. W ochronie zdrowia sto-
suje się również fartuchy ochronne i okulary chroniące oczy. Są to środki ochrony
w sytuacjach wysokiego ryzyka zakażenia pracownika w przypadku rozprysku wy-
dzieliny lub wydaliny, który może wystąpić w wyniku działań leczniczych. Ponie-
waż tej sytuacji nie można przewidzieć, pracownik zabezpiecza się zgodnie z obo-
wiązującymi zasadami praktyki terapeutycznej.

Przez środki ochrony osobistej zarządza się bezpieczeństwem w zakładzie pracy.
Cel środków ochrony indywidualnej jest tylko jeden — zapewnienie ochrony, któ-
rej spodziewa się pracownik.

16

10. Promocja zdrowia

i programy profilaktyczne

kierowane do pracowników

10.1. Promocja zdrowia w miejscu pracy

Promocja zdrowia jest już od wielu lat uwzględniana w programach ochrony zdro-
wia pracujących — jest to zawarte w dokumentach Światowej Organizacji Zdrowia
(WHO) i Międzynarodowej Organizacji Pracy.

Działania podejmowane na rzecz promocji zdrowia wpływają na kształtowanie
prozdrowotnych wartości i norm nie tylko w życiu osobistym, ale także zawodo-
wym i społecznym.

Zakłady pracy (fabryki, biura, szkoły itd.) coraz częściej stają się obszarem dogod-
nym do realizacji programów zdrowotnych, ponieważ:
1) osoby zajmujące się promowaniem zdrowia mają w zakładach pracy sprzyjające

warunki działania przez:
— łatwość kontaktowania się z pracownikami (adresatami działań),
— pomoc kadry, która zna problemy zdrowotne pracowników, a nawet sposoby

ich rozwiązywania (inspektorzy BHP, personel medyczny, dział personalny),

— możliwość korzystania z zaplecza, jakim dysponuje zakład pracy (przychod-

nia zakładowa).

2) efektywność podejmowanych działań nakierowana jest na poprawę stanu zdro-

wia pracujących, miedzy innymi przez:

— stwarzanie szans poszerzenia możliwości wyborów prozdrowotnych nie tylko

pracowników, ale także ich rodzin,

— realizację sprzyjających zdrowiu stylów życia (dodatek do sanatorium, wcza-

sów, programów zdrowotnych),

3) zakłady pracy (jako samodzielne jednostki) zyskują np.:

— lepsze samopoczucie pracowników,
— mniejszą absencję chorobową,
— przywiązanie pracowników do miejsca pracy.

Powstałe programy promocji zdrowia dla zakładów pracy w Polsce nie spotkały się
z dużym zainteresowaniem, a czasami wręcz z niechęcią. Obecnie dzięki wiedzy
z zakresu organizacji i zarządzania w promocji zdrowia wiadomo, że żaden zakład
pracy nie będzie mógł efektywnie i trwale kształtować zdrowia swoich pracow-
ników, jeśli nie podejmie zaplanowanych działań (programów) na rzecz zdrowia.
Wdrażanie takich programów promocji zdrowia to proces długotrwały i bardzo
trudny, w którym jest miejsce na współdziałanie wielu osób.

Kadrze kierowniczej zakładu, w którym będzie wdrażany program promocji zdro-
wia należy uzmysłowić, że dzięki temu programowi:
1) poprawi się samopoczucie i zdrowie pracowników, co przełoży się na ich efek-

tywność pracy,

2) wzmocnią się więzi załogi z zakładem (przedsiębiorstwem),

17

3) zostaną ograniczone koszty związane z absencją, wypadkami przy pracy, a na-

wet z fluktuacją,

4) poprawi się wizerunek firmy jako zakładu promującego zdrowie swoich pracow-

ników.

10.2. Programy profilaktyczne kierowane do pracowników

Program antytytoniowy (antynikotynowy)

Na temat szkodliwości palenia tytoniu mówi się bardzo dużo. Nałóg, jakim jest pa-
lenie, powoduje wiele chorób cywilizacyjnych.

Programy antynikotynowe w zakładach pracy to różnego rodzaju zaplanowane
działania, które mają na celu:
1) doprowadzenie do trwałego pozbycia się nałogu przez jak największą grupę pra-

cowników,

2) ograniczenie palenia przez najbardziej opornych pracowników,
3) utwierdzenie w niepaleniu osób, które nie podlegają nałogowi.

Zlikwidowanie nałogu palenia papierosów przez pracowników ma dla kierownic-
twa danego zakładu wielkie znaczenie, ponieważ wdrożenie programu antytyto-
niowego może mieć wpływ na funkcjonowanie zakładu przez:
1) możliwość uzyskania zdrowszej załogi, co w konsekwencji zwiększa wydajność

pracy,

2) możliwość zmniejszenia się poziomu absencji chorobowej, co zwiększa wydaj-

ność pracy i zmniejsza koszty zasiłków chorobowych,

3) niepalenie w miejscu pracy, co podnosi parametry higieniczne powietrza, sprzy-

ja zdrowiu osób niepalących.

Przekazywane treści programowe (edukacyjne) nie powinny zawierać informacji
zastraszających osoby biorące udział w programie, a zawierać informacje skłaniają-
ce do przemyśleń, podejmowania odpowiednich działań. Podczas trwania progra-
mu antynikotynowego warto zastosować pomiar ryzyka zawodowego związanego
z chorobami, na które wpływ ma oddziaływanie nikotyny.

Program antyalkoholowy

Czytając fachową literaturę (medyczną) dotyczącą wpływu alkoholu na zdrowie,
dostrzec można potrzebę wprowadzania programów promocji zdrowia z zakresu
edukacji antyalkoholowej. Jest to problem wszystkich społeczeństw, nie tylko na-
szego kraju. W Polsce spotykać się można ze stereotypami, np. pijanych rzemieśl-
ników (murarzy, tynkarzy, hydraulików), pijanych kierowców na drodze (często są
to kierowcy zawodowi) oraz tzw. pijanych poniedziałków w zakładach pracy, co
w praktyce oznacza największą absencję pracowników w poniedziałki. Te wszyst-
kie przykłady wskazują na powszechność problemów związanych z nadużywaniem
alkoholu w miejscu pracy.

Przeciwdziałanie nadużywaniu alkoholu powinno być realizowane długofalowo,
przez tworzenie warunków ułatwiających zaspokajanie potrzeb powstrzymujących
od spożycia alkoholu (np. przez pracę), ograniczenie dostępu do alkoholu, leczenie
i rehabilitację osób uzależnionych.

Kierownik zakładu pracy posiada uprawnienia do niedopuszczenia do pracy każ-
dego pracownika, którego podejrzewa o spożycie alkoholu przed pracą, albo, co
gorsze, w trakcie pracy.

18

Istnieje podział na trzy grupy pracowników, którym przypisane są trzy strategie
postępowania. Opiera się on na przykładzie sygnalizacji świetlnej. I tak:
1) grupa pierwsza (strefa zielona) — jest najliczniej reprezentowana, zalicza się do

niej około 80% pracowników; są to osoby zdrowe, którzy nie używają alkoholu
lub używają go rzadko i z tego powodu nie mają problemów w pracy;

2) grupa druga (strefa żółta) — to pracownicy, którzy nie mają na stałe problemów

z alkoholem, ale zdarzają się im pojedyncze incydenty, które obniżają efektyw-
ność ich pracy i stwarzają niebezpieczeństwo przejścia w nałóg (dotyczy to oko-
ło 15% pracowników);

3) grupa trzecia (strefa czerwona) — to osoby uzależnione (alkoholicy), którzy wy-

magają leczenia odwykowego (stanowią około 5% pracowników).

Wszystkie trzy grupy powinny być objęte programami antyalkoholowymi, ale po-
wodzenie podjętych działań promocyjnych w grupie trzeciej zależy od dobrej spo-
strzegawczości kadry kierowniczej, lekarza załogi, a nawet kolegów z pracy. Nie
wolno także zapomnieć o osobach z żółtej strefy, którym należy wskazać kierunek
działań profilaktycznych, aby w konsekwencji naszych działań przeszli do strefy zie-
lonej, a nie czerwonej. Osoby, którym udało się wyjść z nałogu powinny (najlepiej
z własnej woli) uczęszczać na spotkania Wspólnoty Anonimowych Alkoholików.

Program aktywności fizycznej

Choć zabrzmi to nieciekawie — Polacy są narodem „leniwym” i wolą poleżeć przed
telewizorem czy posiedzieć przed komputerem niż iść na spacer, wsiąść na rower
lub iść na basen. Dlatego konsekwencjami hipokinezji są najczęściej otyłość, cu-
krzyca, nadciśnienie tętnicze.

Z punktu widzenia fizjologii pracę określa się jako każdy rodzaj aktywności, a wiel-
kość wysiłku fizycznego wykonanej pracy wyraża się za pomocą kcal efektywnych
na 8 godzin pracy.

Stopień ciężkości pracy

Mężczyzna

Kobieta

Bardzo lekka

Do 300

Do 200

Lekka

300–800

200–700

Średnio ciężka

800–1500

700–1000

Ciężka

1500–2000

1000–1200

Bardzo ciężka

Powyżej 2000

Powyżej 1200

W dobie skromnych środków finansowych i dużej fluktuacji w zakładach pracy
program promocyjny, mający na celu zachęcenie do większej aktywności pracow-
ników oraz ich rodzin, będzie opierał się głównie na działaniach edukacyjnych, do
których należy:
1) informowanie o korzyściach zdrowotnych, które wynikają z systematycznych

ćwiczeń fizycznych,

2) namawianie do zwiększonej aktywności fizycznej przez zmianę nawyków (sty-

lu życia), takich jak np. zamiana samochodu na rower, dłuższe przerwy w pracy
na zaczerpnięcie świeżego powietrza, wykonanie kilku przysiadów czy skłonów
w czasie pracy,

3) poinformowanie o innych możliwościach poprawy aktywności fizycznej po pra-

cy, jak np. podanie adresów basenów, siłowni, sal sportowych.

Na szczęście wiele prywatnych instytucji (zakładów) pomaga swoim pracowni-
kom w zwiększaniu aktywności przez dopłaty do karnetów na basen, siłownie czy
wspólne wycieczki na grzyby itd.

Stopień ciężkości pracy

wyrażonej w kcal efektywnych,

wydatkowanych w ciągu

jednej zmiany roboczej

(8 godzin pracy) w odniesieniu

do kobiet i mężczyzn

Źródło: Buczyński A., Stopczyk

D., 2000: Higiena, Wydawnictwo

WSHE, Łódź.

19

Program rozwiązywania stresów

Stres w XXI wieku nierozerwalnie związany jest z życiem całej populacji. Trudno
jest go uniknąć, ale można zmniejszyć siłę jego oddziaływania, a już na pewno na-
leży zapobiegać jego złym skutkom. Pracownicy stanowią znaczny odsetek osób
przeżywających stres. Jest bardzo dużo elementów, które mogą w pracy wywoły-
wać stres, a należą do nich przede wszystkim: nadmierne obciążenie pracą, zarob-
ki nieadekwatne do wykonywanej pracy, lęk przed zwolnieniem, presja czasu, kon-
flikty między pracownikami.

Nadmierny stres niesie z sobą wiele konsekwencji, zarówno fizjologicznych, jak
i psychologicznych.

Zwalczanie stresu jest sprawą bardzo trudną, nie ma jednego złotego środka, który
spowodowałby uwolnienie się od stresu. Ile osób, tyle różnych metod odreagowy-
wania na stres. Jedni słuchają muzyki, inni chodzą na siłownię, a jeszcze inni mu-
szą rzucać talerzami. Przyjmuje się, że wszystkie „odreagowacze” są dobre, jeśli nie
wyrządzają krzywdy innym i są bezpieczne dla jednostki i społeczeństwa.

Zabiegi zwalczające stres mogą być podejmowane na różnych etapach rozwoju stre-
su i mieć bardzo różnorodny charakter. Promotorzy zdrowia podejmują działania
za pomocą prewencji pierwotnej i wtórnej.

Głównym celem prewencji pierwotnej jest usuwanie lub osłabienie stresora przez
zmianę sposobu widzenia problemu i innego interpretowania zdarzeń, które wy-
stępują w środowisku zawodowym jednostki oraz przez wprowadzenie zmian
w obiektywnych warunkach funkcjonowania tej jednostki, np.:
1) wprowadzenie jasnych reguł uzyskiwania awansu i robienia kariery,
2) wprowadzenie partycypacyjnych metod zarządzania, które pomogą pracowni-

kowi uwierzyć, że ma kontrolę nad swoja pracą i sposobem jej wykonywania,

3) wprowadzenie rotacji zadań,
4) zmianę fizycznych warunków pracy w kierunku obniżenia stresogenności (np.

zmniejszenie hałasu, polepszenie oświetlenia, zmiana temperatury otoczenia),

5) wzmocnienie więzi między pracownikami.

Celem prewencji wtórnej jest osłabienie napięcia przekraczającego optymalny po-
ziom u danej jednostki, które prowadzi do negatywnych konsekwencji zdrowot-
nych i zmian w zachowaniu przez:
1) różnorodne techniki medytacyjne,
2) trening oddechowy,
3) aktywność fizyczną,
4) możliwość emocjonalnego wyładowania napięcia (np. krzyk, rozmowę, pisanie

pamiętników).

Podsumowując, można stwierdzić, że wszystkie próby, jakie podejmuje się w celu
osłabienia stresu pracowników można ukierunkować na dwa cele:
1) pracownika — dokonanie zmian w jego zachowaniu, sposobach patrzenia na

pracę i wynikające z tego problemy, oraz nauczenie go prawidłowych technik ła-
godzenia napięcia stresowego,

2) instytucję (zakład) — wprowadzenie zmian w zadaniach roboczych, sposobach

wykonywania danej pracy oraz warunkach pracy.