Badania i podróże naukowe krakowskich geografów. Tom III.
Anna Michno [e-mail]
Góry Świętokrzyskie  wędrówki geologiczne
po najstarszych górach w Polsce
Góry Świętokrzyskie położone są w centralnej części pasa Wyżyn
Środkowopolskich. Według podziału Polski na regiony
fizycznogeograficzne (Kondracki 1994), stanowią one makroregion
Wyżyny Kieleckiej. Góry Świętokrzyskie charakteryzują się ogromnym
zróżnicowaniem geologicznym. Nigdzie indziej w Polsce nie można
obserwować na powierzchni utworów skalnych ze wszystkich okresów
geologicznych od kambru po czwartorzęd. Nigdzie indziej nie są one też
tak dostępne.
Cechą Gór Świętokrzyskich jest pasmowy układ wzniesień
i obniżeń. Związany jest on z różnicami odporności skał i tektoniką
podłoża. Są to niskie góry rusztowe o deniwelacjach rzędu 200-350 m.
Przebieg poszczególnych pasm nawiązuje do kierunków: fałdów
kaledońskich (W-E), hercyńskich (WNW-ESE) lub alpejskich (NW-SE)
(Klimaszewski red. 1972). Współczesna sieć rzeczna obszaru jest
niedostosowana do ekshumowanych spod pokrywy mezozoicznej struktur
paleozoicznych. Powstała bowiem na powierzchni tej pokrywy, która
wraz z trzonem paleozoicznym uległa wypiętrzeniu (faza laramijska),
a następnie w środkowej części erozji i denudacji w nawiązaniu do sieci
spękań tensyjnych (Kowalski 2000). Przebieg wielu odcinków rzek
wymuszony jest uskokami. Współcześnie trzon paleozoiczny Gór
Świętokrzyskich wyłania się spod osadów mezozoicznych w strefie
o długości około 100 km i szerokości do 40 km.
Trzon paleozoiczny Gór Świętokrzyskich dzieli się na kilka
jednostek: Antyklinorium Chęcińsko-Klimontowskie, Synklinorium
Kielecko-A
agowskie, Jednostkę A
ysogórską, Synklinę Bodzentyńską
i Antyklinę Wydryszowsko-Bronkowicką (Ryc. 1). Jednostki te są
znacznie zróżnicowane pod względem stylu tektoniki jak również cech
litologiczno-facjalnych budujących je skał (Stupnicka 1997). W rozwoju
geologicznym obszaru Gór Świętokrzyskich wyróżnić można klika
etapów związanych z fałdowaniem obszaru podczas orogenez:
kaledońskiej, hercyńskiej i alpejskiej. Najważniejszymi fazami tych
orogenez była m.in.: faza ardeńska  na przełomie syluru i dewonu, faza
61
Badania i podróże naukowe krakowskich geografów. Tom III.
sudecka  na przełomie karbonu i permu oraz faza laramijska. Podczas
fazy ardeńskiej wydz
wignięte zostało Antyklinorium Chęcińsko-
Klimontowskie. W fazie sudeckiej powstały struktury tektoniczne
południowo-zachodniego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich (np. Antyklina
Zbrzańska, Synklina Ostrowska, Antyklina Chęcińska), od północy
nasuniętą została także Jednostka A
ysogórska. Natomiast od fazy
laramijskiej rozwój rzez
by Gór Świętokrzyskich przebiegał już
w warunkach lądowych.
5
uskok Psarski
Dyslokacja Świśliny
4
uskok A
ysogórski
Kielce
3
2
Strefa łysogórska
1
Strefa kielecka
1 - Antyklinorium Chęcińsko-Klimontowskie
2 - Synklinorium Kielecko-A
agowskie
Dyslokacja Świętokrzyska
3 - Jednostka A
ysogórska
4 - Synklina Bodzentyńska
30 km
5 - Antyklina Wydryszowsko-Bronkowicka
Ryc. 1. Główne jednostki tektoniczne Gór Świętokrzyskich, za: E. Stupnicka (1997),
zmienione.
y
ródło: opracownie własne
Basen sedymentacyjny paleozoiku Gór Świętokrzyskich dzielił się
na dwie strefy litologiczno-facjalne: strefę kielecką i strefę łysogórską.
Oddziela je dyslokacja świętokrzyska (Ryc. 1). Strefa kielecka
obejmowała południową część basenu. Sedymentowały tu skały od
dolnego kambru po dolny karbon. Przez cały paleozoik była to strefa
geantyklinalna zachowująca tendencję do ruchów wznoszących
i fałdowań (Stupnicka 1997). Tu zaznaczyły się pierwsze na całym
obszarze Gór Świętokrzyskich ruchy fałdowe. Oś tektoniczna tej części
basenu sedymentacyjnego paleozoiku pochylona była ku zachodowi,
62
Badania i podróże naukowe krakowskich geografów. Tom III.
dlatego najstarsze skały strefy kieleckiej (kambr) dziś odsłaniają się jako
zwarte wychodnie w części wschodniej obszaru. Natomiast zachodnią
część strefy kieleckiej budują skały młodsze  głównie dewońskie.
Częściowo przykryte są one osłoną permską i mezozoiczną. W tej części
Gór Świętokrzyskich skały paleozoiczne przefałdowane są ze skałami
permu, triasu, jury lub kredy. Występują tu też liczne uskoki poprzeczne,
głównie zrzutowe, wielokrotnie odmładzane (np. uskok Wymysłowa,
uskok A
ukawki). Utwory kieleckiej strefy sedymentacyjnej budują:
Antyklinorium Chęcińsko-Klimontowskie i Synklinorium Kielecko-
A
agowskie.
Na północ od dyslokacji świętokrzyskiej wyróżnia się strefę
łysogórską basenu sedymentacyjnego paleozoiku. Obejmuje ona północną
część dzisiejszego trzonu paleozoicznego. W strefie łysogórskiej
ukształtowany został najpełniejszy profil skał paleozoicznych w całej
Polsce południowej (Stupnicka 1997). Przez cały okres paleozoiku była to
strefa geosynklinalna zachowująca tendencję do ruchów obniżających.
Pierwsze ruchy fałdowe w tej strefie miały miejsce dopiero w orogenezie
hercyńskiej. Również występują tutaj liczne uskoki poprzeczne, zrzutowe
i przesuwcze, wielokrotnie odmładzane (np. uskok A
ysogórski, uskok
Psarski). Utwory kieleckiej strefy sedymentacyjnej budują: Jednostkę
A
ysogórską, Synklinę Bodzentyńską, Antyklinę Wydryszowsko-
Bronkowicką (Ryc. 1).
Tektonikę obszaru Gór Świętokrzyskich oraz zróżnicowanie
litologiczne skał podłoża najlepiej poznać można w południowo-
zachodniej oraz centralnej części obszaru. Możliwe jest to dzięki licznie
występującym tu i łatwo dostępnym odsłonięciom geologicznym.
Wędrówkę należy rozpocząć od Tokarni położonej niedaleko Chęcin.
W nieczynnym już kamieniołomie odsłaniają się wapienie górnej jury
wchodzące w skład osłony mezozoicznej trzonu paleozoicznego Gór
Świętokrzyskich. Obserwować tu możemy także formy krasu
trzeciorzędowego, liczne skamieniałości: amonity, belemnity,
ramienionogi a także krzemienne sekrecje epigenetyczne i geody
kwarcowe. W rejonie Tokarni występują niewielkie jednostki tektoniczne
(np. Antyklina Zbrzańska, Synklina Ostrowska), w których utwory
paleozoiczne przefałdowane są ze skałami mezozoicznymi. W niektórych
fałdach podłoże paleozoiczne dziś ukazuje się na powierzchni, w innych 
występuje głęboko w jądrach fałdów. Większość tych struktur fałdowych
63
Badania i podróże naukowe krakowskich geografów. Tom III.
jest asymetryczna o zróżnicowanych kierunkach osi i ma charakter
brachyantyklin i brachysynklin (Stupnicka 1971).
Do najciekawszych obiektów geologicznych o dużych walorach
dydaktycznych należą: Wzgórze Zamkowe w Chęcinach, Zelejowa Góra
i Czerwona Góra koło Chęcin, odsłonięcia w rezerwatach geologicznych
na terenie Kielc, a także A
ysogóry, Wzgórza Tumlińskie i Góry
Pieprzowe.
Na południowych stokach Wzgórza Zamkowego (365 m n.p.m.)
w Chęcinach odsłaniają się skały trzonu paleozoicznego Gór
Świętokrzyskich. W nieczynnych dziś kamieniołomach pod zamkiem
odsłaniają się wapienie środkowego dewonu (żywet). Wzgórze Zamkowe
jest fragmentem południowego skrzydła Antykliny Chęcińskiej 
struktury tektonicznej powstałej podczas fałdowań fazy sudeckiej
orogenezy hercyńskiej. Strome południowe stoki wzgórza nachyleniem
nawiązują do upadu warstw skalnych (40-60o), są więc konsekwentne,
natomiast stoki północne wzgórza są obsekwentne, o przeciwnym
nachyleniu w stosunku do upadu warstw skalnych. Wzgórze Zamkowe
w Chęcinach jest więc doskonałym przykładem wpływu tektoniki podłoża
na wykształcenie rzez
by. Pozostałości północnego skrzydła Antykliny
Chęcińskiej możemy obserwować na Górze Zelejowej (372 m n.p.m).
Zbudowana jest ona z tych samych skał, co Wzgórze Zamkowe.
W nieczynnym dziś kamieniołomie (rezerwat geologiczny) obserwować
możemy odsłonięcie skał środkowego dewonu a także różnowiekowe
formy mineralizacji (różanka zelejowska) oraz formy krasu kopalnego
(permsko-triasowego) i krasu współczesnego. Pomiędzy Wzgórzem
Zamkowym a Górą Zelejową rozciąga się szeroka Dolina Chęcińska
wykształcona w osi nieistniejącej dziś antykliny. Dolinę tą budują utwory
dolnego kambru (tzw. warstwy holmiowe) na powierzchni zaś odsłaniają
się miąższe osady czwartorzędowe. Opisywany region jest doskonałym
dydaktycznym przykładem inwersji rzez
by. Skrzydłami dawnej antykliny
są: Wzgórze Zamkowe i Góra Zelejowa, natomiast w osi antykliny
ukształtowana jest antyklinalna dolina subsekwentna (Dolina Chęcińska).
Osady pochodzące ze zniszczenia antykliny Chęcińskiej możemy
odnalez
ć w nieodległym kamieniołomie na Czerwonej Górze (326
m n.p.m.). Odsłaniają nam się tutaj miąższe, masywne zlepieńce górnego
permu (cechsztyn). Zbudowane są one z otoczaków skał
środkowodewońskich głównie wapieni. Spoiwo zaś tworzy terra rossa
i kalcyt (Fot. 1). W kamieniołomie możemy obserwować także
64
Badania i podróże naukowe krakowskich geografów. Tom III.
różnowiekowe procesy mineralizacji i formy krasu kopalnego. Pojedyncze
bloki zlepieńca są doskonałym materiałem do rozważań
sedymentologicznych. Prześledzić w ich budowie możemy ułożenie
i stopień obróbki materiału, co pozwala na odtworzenie sposobu i miejsca
jego akumulacji.
Kolejnym miejscem wartym
odwiedzenia są Kielce i położone na
terenie miasta rezerwaty geologiczne.
Najciekawszych obserwacji geologicz-
nych dokonać możemy w dwóch
kamieniołomach: Kadzielni i Śluchowi-
cach. Mimo, iż odsłaniają się w nich te
same skały: wapienie górnego dewonu
(fran i famen), to wyraz
nie możemy
Fot. 1. Wykształcenie zlepieńców górnego permu,
zaobserwować zmiany warunków ich
kamieniołom "Zygmuntówka" na Czerwonej Górze
sedymentacji. W Kadzielni (od 1962 r.
y
ródło: fot. Autorki
rezerwat), położonej na granicy
Antyklinorium Chęcińsko-Klimontowskiego i Synklinorium Kielecko-
A
agowskiego, odsłaniają się masywne skaliste wapienie (fran), tzw.
wapienie kadzielniańskie oraz (w górnej części profilu) warstwowane
utwory łupkowo-wapienne (famen). Obserwowane w odsłonięciu
zróżnicowanie litologiczne związane jest z pogłębieniem zbiornika
sedymentacyjnego w fazie bretońskiej orogenezy hercyńskiej. Dowodem
na zmiany paleogeograficzne są także licznie skamieniałości znajdowane
w tych skałach, np. szczątki ryby dwudysznej (fran) i olbrzymiej ryby
pancernej (famen). W Kadzielni obserwować możemy także formy krasu
kopalnego permsko-triasowego i trzeciorzędowego.
Kamieniołom w Śluchowicach położony jest w północnej części
Synklinorium Kielecko-A
agowskiego. Od 1952 r. istnieje tu rezerwat
przyrody nieożywionej im. J. Czarnockiego. Ochroną objęty jest profil
litologiczny (skały górnego dewonu), element tektoniki  jedyne w Polsce
odsłonięcie fałdu obalonego oraz roślinność. Mimo, iż w Śluchowicach
odsłaniają się skały tego samego wieku co w Kadzielni, to są one inaczej
wykształcone. Odsłaniają się tu wapienie bitumiczne i kompleks wyraz
nie
przefałdowanych skał łupkowo-wapiennych. Bitumiczność skał podkreśla
ich sedymentację w głębokim i z
le przewietrzanym zbiorniku.
65
Badania i podróże naukowe krakowskich geografów. Tom III.
Największym walorem dydaktycznym w kamieniołomie w Śluchowicach
jest odsłonięcie fałdu obalonego (Fot. 2). Ta wyjątkowa struktura
tektoniczna jest zapisem nasuwania się od północy Jednostki
A
ysogórskiej, podczas fałdowań fazy sudeckiej orogenenezy hercyńskiej.
Fot. 2. Fałd obalony, kamieniołom "Śluchowice" w Kielcach
y
ródło: fot. Autorki
Z rejonu Kielc warto wyruszyć na północ by poznać budowę
A
ysogór i północnej części mezozoicznej osłony Gór Świętokrzyskich.
Jako miejsce obserwacji geologicznych najczęściej wybierany jest A
ysiec
(594 m n.p.m.) położony na wschodnim krańcu A
ysogór. Zapoznać się tu
można z budową geologiczną pasma, jak również doświadczyć jej
konsekwencji morfologiczno-hydrologicznych. Pasmo A
ysogóry stanowi
część większej jednostki tektonicznej  Jednostki A
ysogórskiej. W skład
tej jednostki wchodzi także Pasmo Jeleniowskie i Pasmo Masłowskie.
Jednostka ta zbudowana jest z monomineralnych, drobnoziarnistych
piaskowców kwarcytycznych oraz niewielkiej miąższości kompleksów
łupkowych. Są to skały dolnego i środkowego kambru. Wychodnie
66
Badania i podróże naukowe krakowskich geografów. Tom III.
piaskowców kwarcytycznych
obserwować można w strefie
grzbietowej pasma, nawiązuje do
nich również występowanie
gołoborzy. Pokrywy gołoborzy są
najbardziej znanym obiektem
dydaktycznym w Górach
Świętokrzyskich (Fot. 3). Powstały
one w plejstocenie, w warunkach
klimatu peryglacjalnego. Ich
miąższość wynosi ok. 3-4 m. Od
Fot. 3. Widok na gołoborza, A
ysogóry.
południa Jednostka A
ysogórska
y
ródło: fot. Autorki
oddzielona jest od Synklinorium
Kielecko-A
agowskiego głębokim rozłamem tektonicznym  dyslokacją
świętokrzyską, która sięga aż do powierzchni Moho (Stupnicka 1988).
Jednostka ta poprzecinana jest uskokami poprzecznymi. Doskonałym
przykładem jest uskok A
ysogórski, na którym Pasmo Jeleniowskie zostało
przesunięte
o około 4 km. Budowa geologiczna pasma A
ysogórskiego odzwierciedla
się także w schodowym profilu stoków oraz w występowaniu
podmokłości i z
ródeł w strefach kontaktu odpornych piaskowców
i małoodpornych łupków.
Z A
ysogór udać się należy na Wzgórza Tumlińskie, gdzie
możemy poznać przykład skał północnej części osłony mezozoicznej Gór
Świętokrzyskich. W odsłonięciu geologicznym obserwować można
dolnotriasowe, czerwone piaskowce. Prześledzić także można wspaniale
wykształcone struktury sedymentacyjne. Udając się dalej na północ
w rejon Ostrowca Świętokrzyskiego w licznych odsłonięciach
obserwować możemy także utwory kredowe. Wielką atrakcją tego
obszaru jest jedna z 20 znanych w Polsce neolitycznych kopalni
krzemienia pasiastego.
By dopełnić obrazu budowy geologicznej Gór Świętokrzyskich,
należy się wybrać w rejon Sandomierza. W znajdujących się nieopodal
miasta Górach Pieprzowych odsłaniają się łupki środkowego kambru:
łupki ilaste i kwarcowo-mikowe. Są to te same skały, które w rejonie
Kielc i A
agowa występują na głębokości ok. 1000 m. To tu w przeszłości
znajdowała się najwyższa część Gór Świętokrzyskich. Ich centralna część
67
Badania i podróże naukowe krakowskich geografów. Tom III.
 dzisiejsze Synklinorium Kielecko-A
agowskie  uległa obniżeniu po
okresie ruchów tektonicznych fazy laramijskiej. W kierunku południowo-
wschodnim struktury trzonu paleozoicznego znajdują swoje przedłużenie
w masywie małopolskim ukrytym pod osadami miocenu wypełniającymi
Zapadlisko Przedkarpackie. Pod względem tektonicznym Góry
Świętokrzyskie są więc większe, niż pod względem rzez
by.
Wędrując po Górach Świętokrzyskich nie sposób interesować się
tylko jednym zagadnieniem nie dostrzegając innych, dlatego stojąc na
świętokrzyskiej ziemi przyrodnik staje się humanistą, a humanista
przyrodnikiem. Góry Świętokrzyskie wciąż pełne są tajemnic. Tu historia
przeplata się z legendą, przyroda z kulturą, nowoczesność ze
świadectwem pradziejów, a ślady pogaństwa z tradycją chrześcijańską. To
ziemia starożytnych górników i hutników, benedyktyńskich mnichów
i powstańców styczniowych. Ziemia poetów i pisarzy. Warto poświęcić
jej kilka dni, wędrując nie tylko trasą przeszłości geologicznej, ale także
np. szlakiem staropolskiego hutnictwa lub śladami S. Żeromskiego. Każda
z tych wędrówek uczy i dostarcza wielu wrażeń.
Literatura:
Klimaszewski M. (red.), 1972, Geomorfologia Polski, t. 1, Polska Południowa Góry i
Wyżyny, PWN, Warszawa, 385.
Kondracki J., 1994, Geografia Polski. Mezoregiony fizycznogeograficzne, PWN,
Warszawa, 340.
Kowalski B.J., 2000, Rzez
ba [w:] S. Cieśliński, A. Kowalkowski (red.), Świętokrzyski
Park Narodowy. Przyroda, Gospodarka, Kultura, Wyd. ŚPN, Bodzentyn-
Kraków, 107-128.
Stupnicka E., 1971, Tektonika utworów mezozoicznych południowego obrzeżenia Gór
Świętokrzyskich, Roczn. PTG, XL, 393-409.
Stupnicka E., 1988, Charakter i geneza dyslokacji świętokrzyskiej, Przegl. Geol., XXXVI,
40-46.
Stupnicka E., 1997, Geologia regionalna Polski, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, 118-
166.
68