URANIA  Postępy Astronomii urania.pta.edu.pl/science.html
CENA POST
PU,
CZYLI  KOGO SPISAĆ NA STRATY
Przyspieszyła nam historia,
za nią truchta polska nacja
krzycząc  gloria i victoria,
niechaj \
yje demokracja.
(z kabaretu Olgi Lipińskiej)
Oj, przyspieszyła, przyspieszyła. I nie tylko polska nacja truchta z zadyszką usiłując dotrzymać jej
kroku. Tempo zmian cywilizacyjnych w XX wieku, a szczególnie w drugiej jego połowie zaczyna
stwarzać powa\
ne problemy adaptacyjne nie tylko poszczególnym ludziom, lecz tak\
e całym grupom
społecznym, wręcz całym narodom i krajom. Pojęcia takie jak rozwój i postęp (naukowy, techniczny,
gospodarczy itp.) zwykle odbierane pozytywnie, dziś coraz częściej wzbudzają  mówiąc oględnie 
mieszane uczucia, a niekiedy wręcz obawy.
Ciągłe zmiany są nieodłączną cechą naszych dziejów. Rozwijały się i upadały imperia, całe kultury,
a na ich gruzach barbarzyńcy budowali stopniowo nowe cywilizacje i tworzyli nową kulturę. Upadki
kultur i imperiów były zwykle gwałtowne i dramatyczne. Zwycięzcy zaprowadzali własny porządek,
pokonani jakoś adaptowali się do nowej sytuacji, a tych co nie byli w stanie, spisywało się na straty.
Po pewnym okresie chaosu i regresu sytuacja jakoś się stabilizowała i zaczynał się nowy rozwój.
Wydarzenia takie miały ponadto charakter raczej lokalny. Nawet upadek Cesarstwa Rzymskiego nie
miał większego znaczenia dla ówczesnych Indii, Chin czy Japonii. One \
yły swoimi problemami i
swoim rytmem.
Ze szkolnego nauczania historii wynosimy nieco zdeformowany obraz dziejów. Największy nacisk
kładzie się na dzieje wojen, władców i wodzów. Owszem, wojny były istotnym motorem zmian. Ale
oprócz władców, wodzów i dzielnego rycerstwa istniał, stanowiący zdecydowaną większość populacji,
tzw.  lud , który \
ył swoimi sprawami i którego owe wojny w znacznym stopniu nie dotyczyły (poza
terenami bezpośredniego przemarszu wojsk, dopiero wojny XX wieku nabrały bardziej totalnego
charakteru). Tak\
e zmiany polityczne i cywilizacyjne, będące skutkiem wojen, zachodziły w sposób
pozwalający ogromnej większości ludzi przystosować się do nich. Ów szeroko rozumiany  lud mimo
wszystko miał poczucie du\
ej stabilności kulturowej i cywilizacyjnej. Podtrzymywał przez pokolenia
swoje wierzenia i zwyczaje, wykonywał swoje czynności zawodowe. Umiejętności i zawód wyuczone
w dzieciństwie i młodości wystarczały zwykle na całe \
ycie. Drobne udoskonalenia narzędzi lub
metod wytwarzania mo\
na było dość łatwo przyswoić sobie w ciągu kilku lat, spokojnie, bez
pośpiechu. Mogło więc w umysłach ludzi uformować się przekonanie, \
e  jako ojce nasze robili tako\

i my oraz wnuki nasze czynić będą . Bo i có\
, w ich mniemaniu, mogło się zmienić? Król na tronie,
dziedzic we dworze  to naturalne rzeczy. A orać i siać i tak będzie się po dawnemu. Rzemiosło i
sztuka wojenna równie\
zmieniały się powoli z pokolenia na pokolenie.
Pierwszym wyraz
nym sygnałem przyspieszenia cywilizacyjnego był w Europie (tak\
e w Ameryce)
wiek XIX ze swoją tzw.  rewolucją przemysłową . Był to proces, którego skutki stały się widoczne
ju\
dla jednego pokolenia ludzi i który  spisał na straty sporą część ówczesnego ziemiaństwa, a
doprowadził do powstania nowych grup społecznych  najemnych robotników fabryk, właścicieli
PUBLICYSTYKA  Cena postępu, czyli  kogo spisać na straty
1
 URANIA  Postępy Astronomii urania.pta.edu.pl/science.html
tych\
e fabryk, klasy urzędniczej, a tak\
e do rozrostu miast. To pierwsze zauwa\
alne przyspieszenie
zachwiało u sporej grupy ludzi dotychczasowym poczuciem stabilności i niezmienności świata.
Rozpoczęty wówczas proces zmian nabrał następnie cech kuli śniegowej sunącej po zboczu góry i
zagarniającej coraz większą część społeczeństwa. Dziś dotyczy on nas wszystkich. Nie ma ju\
racji
bytu stwierdzenie, \
e  tak jak ojce nasze robili tak i my&   o wnukach ju\
nie mówiąc. Przybywa
lawinowo nowej wiedzy, dezaktualizują się w ciągu paru lat nabyte umiejętności zawodowe  ba,
całe zawody stają się z dnia na dzień zbyteczne. Jeszcze kilkanaście lat temu częsty bywał w fabryce
przykład przysłowiowego pana Kazia  fachowca złota rączka  który potrafił wyszlifować jakiś
istotny detal z mikronową niemal dokładnością. Pan Kazio był bardzo cenny, niezastąpiony, dyrektor
pierwszy mu się kłaniał, bo na umiejętnościach pana Kazia cała fabryka stała. I dobrze się \
yło panu
Kaziowi, dopóki ktoś nie wymyślił (a ktoś inny zakupił) maszynę komputerowo sterowaną, która takie
detale wykonuje szybciej, sprawniej i dokładniej. Zaś do obsługi tej maszyny potrzebny był ju\

całkiem innego typu fachowiec. Teraz on będzie cenny i wa\
ny. Ale nie na długo. Za kilka lat zmieni
się generacja maszyn i komputerów, być mo\
e wprowadzi się roboty i nasz nowy cenny fachowiec
albo zdą\
y się przystosować (nauczyć nowych rzeczy), albo będzie spisany na straty. Zresztą, jeśli
nawet zdoła przystosować się tym razem, to takich procesów przystosowawczych ma szanse
doświadczyć jeszcze kilku w ciągu 30 do 40 lat pracy. Zmienia to całkowicie filozofię \
yciową ludzi.
Nie ma ju\
w niej niczego stałego, \
adnych stabilnych punktów odniesienia, stałego systemu wartości,
\
adnej wartościowej tradycji. Stała jest tylko pogoń za wcią\
zmieniającym się i uciekającym jak
pociąg światem oraz obawa by nie pozostać na peronie ze starym biletem w ręku.
Na straty da się spisać jednego, drugiego czy setnego pana Kazia. Co natomiast robić z dziesiątkami
czy setkami tysięcy nieprzystosowanych rolników, górników, urzędników czy innych ludzi ze
zmieniających się gwałtownie zawodów. Oni w swej masie nie dadzą się tak po prostu wyrzucić za
nawias. Obserwowane dziś u nas (a kilka lub kilkanaście lat temu w Europie Zachodniej i Ameryce)
protesty, to jakby krzyk rozpaczy   nie zmieniajcie tak szybko świata, bo nie nadą\
amy . Jest to
całkiem nowe zjawisko społeczne, którego skala i tempo nie mają precedensów w dawniejszej historii.
Problemy i trudności jakie stwarza rozpędzony rozwój naukowo  techniczny widać niemal
wszędzie, w ka\
dej dziedzinie \
ycia. Przykładowo przyjrzyjmy się problemom edukacji. Ju\
dziś
słychać powszechne narzekanie na przeładowane programy szkolne czy uniwersyteckie. A przecie\

wiedzy o świecie przybywa w tempie wykładniczym. Co z tego wybrać? Co jest wa\
ne i na ile lat tej
wiedzy wystarczy? Jak kształcić dziś np. informatyka, jeśli co kilka lat wchodzi nowa generacja
procesorów i technologii. Jego pięcioletni pobyt na studiach to w tej bran\
y ju\
niemal epoka. Czego
więc i jak uczyć? Jak uczyć zawodu w ciągle zmieniającym się otoczeniu? Niby mówi się o potrzebie
kształcenia permanentnego, ale czy wszyscy będą do tego zdolni? Jeśli nie  to na straty. Mo\
e w
XXI wieku \
ycie większości ludzi w naszym Euro  Amerykańskim kręgu cywilizacyjnym będzie
wyglądało następująco: najpierw wydłu\
ony do ok. 25 lat okres nauki (bo przecie\
trzeba coraz więcej
nauczyć się), potem około 10 lat aktywności zawodowej (dopóki wystarczy nabytych umiejętności), a
następnie w wieku ok. 35  40 lat większość zaczyna schodzić na zawodowy margines, gdy\
do
szybkich zmian ju\
się nie przystosuje, to się uda tylko niektórym. Interesująca wizja  prawda?
Martwiliśmy się tu powy\
ej przykładowym informatykiem, któremu wiedza zestarzała się kilka lat
po studiach. A przecie\
do edukacji wy\
szej nie wszyscy docierają. Tysiące młodych ludzi bez
przyzwoitego wykształcenia ju\
niejako na starcie swojego \
yciorysu zostaje spisanych na straty,
często nawet nie przez brak zdolności intelektualnych, tylko dlatego, \
e mieli pecha urodzić się tam
PUBLICYSTYKA  Cena postępu, czyli  kogo spisać na straty
2
 URANIA  Postępy Astronomii urania.pta.edu.pl/science.html
gdzie się urodzili. Oni te\
będą stwarzać problemy tym lepiej przystosowanym  szczęśliwcom  ju\

zresztą stwarzają.
Do kompletu dołączmy teraz całe wyrzucone poza nurt rozwoju cywilizacyjnego narody i kraje 
prawie całą Afrykę, du\
ą część Azji i Ameryki A
acińskiej. Ró\
nice pomiędzy nimi, a tzw. światem
Zachodu są niewyobra\
alne. Czy ten świat ju\
ich spisał na straty i tylko nie chce tego głośno
powiedzieć? A mo\
e stało się tak ku zaskoczeniu Euro  Amerykańskiej części świata, która nie
bardzo wie co z tym fantem teraz zrobić i doraz
nie wysyła pomoc humanitarną. Mo\
na by długo
dyskutować o przyczynach zaistnienia krajów tzw. trzeciego czy czwartego świata. Wiele procesów
ekonomicznych i kulturowych na to się zło\
yło. Faktem jest jednak, \
e to europejski typ kultury i
cywilizacji ekspandując na inne kontynenty, zdominował inne rodzaje kultur. W pewnym sensie
odniósł  sukces globalny narzucając światu swój system wartości, a tę część świata, która go nie
przyjęła  spisał na straty.
W drugiej połowie XX wieku, istotnym czynnikiem rozwoju naukowego i technologicznego był
wyścig dwóch rywalizujących bloków ustrojowych. Napędzał on nie tylko zbrojenia, ale i podstawowe
badania naukowe oraz podbój kosmosu, a wiele rezultatów tych działań przeniknęło do \
ycia
codziennego. Z tych dwóch rywalizujących ostro zawodników, jeden dostał w końcu zawału i musiał
zejść z boiska. Teraz walczy dramatycznie o to, by go zwycięska część świata nie spisała na straty.
Niewiele brakowało, aby Polska znalazła się w tym klubie całkowicie przegranych.
Mówi się, \
e rewolucje po\
erają własne dzieci. Wygląda na to, \
e rewolucja naukowo  techniczna
przełomu XX i XXI wieku mo\
e zacząć po\
erać samą siebie. Wykładnicze tempo rozwoju wiedzy,
technologii i rywalizacji staje się coraz trudniejsze do wytrzymania dla samych jego twórców.
W tej chwili ta lawina postępu wcią\
jeszcze się rozpędza i narasta. Ale ka\
da lawina dolatuje w
końcu z hukiem do podnó\
a swojej góry i zapada cisza. I wtedy zaczyna się liczyć straty.
prof. Jerzy Sikorski
Instytut Fizyki Teoretycznej i Astrofizyki
Uniwersytet Gdański
e-mail: [e-mail]
PUBLICYSTYKA  Cena postępu, czyli  kogo spisać na straty
3