Rozwój epidemiologii  era
przedbakteryjna
" IV w.p.n.e. Hipokrates Ò! koncepcja zdrowia
środowiskowego (dzisiejsza epidemiologia
środowiskowa):  O powietrzu, wodach
Epidemiologia
i okolicach ...
" XVI w. Fracastoro: choroby epidemiczne
zwiÄ…zane sÄ… z niewidocznymi czynnikami
infekcyjnymi, przenoszonymi
z osoby na osobÄ™, powietrze, przedmioty ...
Jadwiga Wójkowska-Mach
Katedra Mikrobiologii CMUJ
Rozwój epidemiologii  era
Rozwój epidemiologii
przedbakteryjna
" XVIII/XIX w. koncepcja odporności
gospodarza Ò! Panum: odra, Jennen:
" II poÅ‚. XIX w. Pasteur & Koch Ò! teoria
zastosowanie krowianki u ludzi indukuje
bakteryjna etiologii chorób Ò! szukali
odporność na ospę prawdziwą ...
we wszystkich chorobach etiologii
" XIX w. Snow: ojciec epidemiologii Ò!
bakteryjnej
epidemia cholery w Londynie / woda pitna
z pompy ulicznej zaopatrywanej przez
przedsiębiorstwa wodociągowe ...
Rozwój epidemiologii Podstawowe pojęcia i definicje
" Epidemiologia 1 (gr.):
Epi demos logos
" Współczesne podejście
epidemiologiczne
Na, nad ludność nauka
Czynniki gospodarza
Nauka, zajmująca się badaniem czynników
wywierających wpływ na stan ludności i jej zdrowie
Swoiste czynniki
chorobotwórcze
środowisko
1
b
e
y
t
ó
n
l
r
n
a
e
o
i
h
z
m
c
d
e
l
e
e
i
i
E
n
w
e
o
i
p
p
Ä…
d
t
o
s
y
w
a
z
Podstawowe pojęcia i definicje Podstawowe pojęcia i definicje
" Epidemiologia 2, np.:
" Epidemiologia 2:
choroby zakaz
ne:
Badanie wpływu różnych czynników
o etiologii drobnoustrojowej
nie-zakaz
ne:
i warunków środowiskowych na częstość
migreny, choroby kardiologiczne,
i rozprzestrzenianie się chorób zakaz
nych
alergiczne, nowotworowe itp.
i niezakaz
nych lub różnych stanów
różne stany fizjologiczne:
fizjologicznych
inwalidztwo, zgony,
niska waga urodzeniowa itp.
Podstawowe pojęcia i definicje Podstawowe pojęcia i definicje
ZDROWIE
ZDROWIE
" WHO: pełen dobrostan fizyczny, psychiczny
społeczny
" Praktyka: stan lub zdolność ustroju ludzkiego
do wykonywania odpowiednich czynności
w określonych warunkach środowiska (wg wieku,
CHOROBA
płci, rasy itp.)
NORMA
Brak ścisłej definicji choroby
" idealny wzorzec?
zdrowie ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
" część środkowa rozkładu (pomiędzy górną i dolną
choroba
wartością)?
Różne natężenie zmian patologicznych
" Brak objawów aktualnie czynnej choroby?
Podstawowe pojęcia i definicje
Podstawowe pojęcia i definicje
higiena a epidemiologia:
1. Identyfikacja i
" Choroba  definicja:
określenie czynników
 Stosowna do celu i metody badania,
środowiska
Higiena; wpływ środowiska
 Ścisła: wyszczególnia jakie objawy (dodatnie
2. Ocena stanu zdrowia
na zdrowie ludnoÅ›ci Ò!
badania diagnostyczne) muszą być
ludności
zwiÄ…zek przyczynowy:
koniecznie obecne
3. Wykrywanie związków
czynniki środowiska /
 Klasyfikująca: możliwość wprowadzenia
przyczynowych
zdrowie Ò! opracowanie
badań diagnostycznych jednoznacznie
rozdzielających populację w zależności od metod i środków
Higiena posługuje się metodami
ciężkości choroby, jej postępu albo np.
profilaktycznych
epidemiologicznymi
czynnika etiologicznego
2
Podstawowe pojęcia i definicje
Podstawowe pojęcia i definicje
naturalna historia choroby
" Epidemiologa bada człowieka w jego upływ czasu:
środowisku jako członka zbiorowości
Ò! wpÅ‚yw uwarunkowaÅ„ (styl życia,
(populacji)
środowisko, geny)
" Populacja: skończona i /lub nieskończona
Ò! prekursory zmian chorobowych
zbiorowość, której poszczególne osoby są
Ò! pojawienie siÄ™ zmian patologicznych
przedmiotem obserwacji,
Ò! ich utrwalenie
" Naturalna historia choroby: opis zależności
Ò! peÅ‚en obraz kliniczny choroby
pomiędzy środowiskiem a występowaniem
Ó!Ó! Ó!
i rozprzestrzenianiem się różnych chorób
wśród ludności.
Zdrowie inwalidztwo zgon
Podstawowe pojęcia i definicje Podstawowe pojęcia i definicje
naturalna historia choroby naturalna historia choroby
SUKCES / ZAPOBIEGANIE SUKCES / ZAPOBIEGANIE
" Zapobieganie I fazy: " Zapobieganie II fazy: wczesne wykrycie
i przeciwdziałanie skutkom choroby
 zwiększenie odporności (szczepienia),
 badania okresowe, przesiewowe: rak szyjki
 poprawa jakości środowiska (ogólna
macicy, gruz
lica
higienizacja, fluoryzacja zębów, jakość wody,
nauka  samokontroli w szkole, środowisko
 poprawa dostępności opieki podstawowej
pracy),
 rehabilitacja np. gimnastyka korekcyjna
 promocja zdrowia ( rzuć palenie razem z
 niektóre choroby przewlekłe np.: nadciśnienie
nami , szkoły rodzenia)
tętnicze, cukrzyca leczone są tylko w II fazie
Podstawowe pojęcia i definicje
Podstawowe pojęcia i definicje
naturalna historia choroby
SUKCES / ZAPOBIEGANIE " Zakażenie: wniknięcie do ustroju
gospodarza oraz rozwój i namnażanie się
" Zapobieganie III fazy: zmniejszenie
określonego chorobotwórczego czynnika
zagrożenia inwalidztwem u osób
biologicznego  drobnoustroju (bakterie
 rehabilitacja
wirusy, grzyby) bÄ…dz
produkty jego
 farmakoterapia
przemiany materii.
 opieka społeczna
" Zarażenie: jak wyżej, ale dotyczy tylko
pasożytów jedno i wielokomórkowych:
robaki, stawonogi ...
3
Możliwość wystąpienia zakażenia:
Podstawowe pojęcia i definicje Podstawowe pojęcia i definicje
Liczba drobnoustrojów x ich zjadliwość
Odporność organizmu
" Zjadliwość: zdolność drobnoustrojów do wniknięcia,
rozmnażania się i wywołania ciężkich objawów
" Choroba zakaz
na: spowodowana i
chorobowych w zakażonym ustroju
rozwijająca się w wyniku zakażenia.
" Odporność przeciwzakaz
na, przeciwinfekcyjna:
" Choroba zaraz
liwa: choroba zakaz
na
zdolność do przeciwdziałania zakażeniu:
o charakterze udzielajÄ…cym siÄ™, przenoszÄ…ca
Nie uszkodzone p. skórne (z fizj. płaszczem
kwasowym i prawidłową forą bakt.),
się bezpośrednio lub pośrednio od osoby
Błony śluzowe (z enzymami i inhibitorami
chorej
w wydzielinach,
albo zwierzęcia (w wydalinach
Układ odporności komórkowej i humoralnej
albo wydzielinach) na zdrowÄ…
nabytej i wrodzonej
Podstawowe pojęcia i definicje Podstawowe pojęcia i definicje
Rezerwuar zarazka: gatunek
Proces Proces
Rezerwuar zarazka: gatunek
(człowiek, zwierze) lub inne
epidemiczny epidemiczny (człowiek, zwierze) lub inne
środowisko, np. gleba w którym żyje
środowisko, np. gleba w którym żyje
i rozmnaża się zarazek
i rozmnaża się zarazek
1. y
ródło zakażenia:
1. y
ródło zakażenia:
 Chory wydalajÄ…cy zarazki,
 Nosiciel: obecnie stosowane tylko do
Ognisko epidemiczne: miejsce,
ozdrowieńców,
w którym znajduje się rezerwuar zarazka
 Kolonizacja: obecność drobnoustroju, ale bez
wraz z całym otoczeniem
objawów klinicznych czy przeciwciał (MRSA)
 Flora własna osoby wrażliwej zakażenia
endogenne
Podstawowe pojęcia i definicje Podstawowe pojęcia i definicje
Proces epidemiczny
Proces epidemiczny
2. Drogi szerzenia się zakażenia:
 Kontaktowa:
Wyeliminowanie jednego z
" Bezpośrednia i pośrednia
Zależą od:
elementów:
 Inhalacyjna umiejscowienia w ustroju,
" Pyłowo-kropelkowa sposobu wydalania z ustroju
z
ródła
i właściwości biol. zarazka 
 Pokarmowa
oporność na czynniki
" Oralno-fekalna drogi
 żywi przenosiciele (wektory):
osoby wrażliwej
" Bierne / czynne przenoszenie
3. Osoby wrażliwe na zakażenie
Prowadzi do przerwania procesu,
4
Epidemia Epidemia
 Epidemia  pojawienie siÄ™ nowych
 TÅ‚o endemiczne Ò! Å›rednie wartoÅ›ci
zachorowań w liczbie wyraz
nie
zachorowań obserwowane w długim
przekraczającej wartości oczekiwane
czasie: zgodnie z przyjętymi miarami
(ang. clearly in excess of normal
epidemiologicznymi
expectancy; higher then expected level).
 Próg epidemii:
wartość oczekiwana
" Przekroczenia podwójnego odchylenia
 Endemia  występowanie zachorowań na
standardowego od średniej albo,
danÄ… chorobÄ™ (albo: w zwiÄ…zku z
" Określonego przyrostu procentowego
etiologią) wśród ludności na określonym
zachorowań albo,
terenie w liczbie utrzymujÄ…cej siÄ™ przez
długi czas
" Określonej liczby zachorowań
na podobnym poziomie
Epidemia  ekspozycja
Epidemia
krótkotrwała i jednorazowe
Mechanizm szerzenia siÄ™ choroby
(epidemii)
w populacji:
 Epidemia punktowa pochodzÄ…ca z
jednego wspólnego z
ródła zakażenia,
 Postępująca / progresywna, różne z
ródła
zakażenia
Nowe przypadki zachorowań występują
w przedziale okresu wylęgania
KRZYWA EPIDEMII (wg Jędrychowskiego):
Epidemia  ekspozycja Epidemia  ekspozycja
okresowa i jednorazowa krótkotrwała i progresywna
Szybki wzrost i spadek zaburzajÄ…
tzw. zakażenia wtórne, tj. pochodzące
od pierwszej generacji chorych
5
Epidemia  ekspozycja
okresowa i progresywna
Rozkład zachorowań w epidemii punktowej w zależności
od czasu pojawienia się narażenia
Kształt zależy od zakaz
ności choroby,
i dł. jej trwania (okres wylęgania 7 dni).
zdolności przetrwania drobnoustroju
poza ustrojem gospodarza, udziału osób
wrażliwych w populacji i ew. okresu nosicielstwa
Epidemiologiczne opracowanie
Zachorowania na żółtaczkę typu A
w czasie epidemii punktowej
ogniska epidemii
Czy to rzeczywiście
epidemia?
Ocena stanu zdrowia populacji Ocena stanu zdrowia populacji
Populacja: Czy osoba z pełną protezą zębową to:
 Zdrowi (zgodnie z normÄ… dla swojej grupy)  Kaleka?
 Podatni na chorobÄ™
Czy łysiejący młody mężczyzna to:
 Bardziej podatni na chorobÄ™
 Chory?
 Chorzy
Czy osoba z 2 chorobami
MIERZALNE!
" Leczeni
jest bardziej chora od:
" Nierozpoznani
 chorej?
POZYTYWNE I NEGATYWNE
 Niepełnosprawni
MIERNIKI ZDROWIA
6
JAK TO ZMIERZYĆ?
Ocena stanu zdrowia populacji Ocena stanu zdrowia populacji
Mierniki zdrowia: Mierniki zdrowia:
Dane obrazujące natężenie zjawisk
Umieralność
fizjologicznych  mierzalnych: mierniki
Prawdopodobieństwo zgonu w jakiejś populacji
pozytywne i negatywne
dla pewnego przedziału czasowego, np. w wieku
20-30 lat; w grupie kobiet, z powodu choroby X
Sprawność i prawidłowość funkcji
narządów oraz całego ustroju:
Natężenie zgonów
1. Rozwój fizyczny: ciśnienie, Liczba zgonów j/w
* k
Natężenie chorób
morfologia, siatki percentylowe
Liczba ludności
Markery biologiczne
2. Sprawność fizyczna: rzut piłką lek.
3. Wydolność fizyczna: próba wysiłkowa
spirometria, badania pułapu tlenowego k  jednostka ludności: 1 000, 10 000, 1 000 000,
Ocena stanu zdrowia populacji Ocena stanu zdrowia populacji
Mierniki zdrowia: Mierniki zdrowia:
Umieralność Śmiertelność
r w. umieralności dla osób w wieku ... Odsetek zgonów na daną chorobę w populacji
osób
r w. umieralności dla kobiet
na tÄ™ chorobÄ™ chorych,
r w. umieralności z powodu chorób krążenia
r w. umieralności niemowląt
* k
Liczba zgonów z powodu choroby X
r w. umieralności okołoporodowej
Liczba chorych na chorobÄ™ X
k  jednostka ludności: 100 (%),
Ocena stanu zdrowia populacji Natężenie chorób; Metody
Mierniki zdrowia: badań epidemiologicznych
Biomarkery: zmiany komórkowe, biochemiczne
Podstawą jest stosowanie: liczb względnych,
lub molekularne, wskazujÄ…ce na zaburzenia w
tj. współczynników częstości choroby w
systemie biologicznym człowieka:
populacji.
współczynnik wskaz
nik
OdnoszÄ… siÄ™ do: ekspozycji (dawka zew; d.
skumulowana) Wskaz
nik natężenia, Wskaz
nik struktury, liczba
liczba względna obrazująca częstość występowania
skutków biologicznych zmiany
pokazująca częstość danego zjawiska do całej populacji /
strukturalne lub biochemiczne
występowania wszystkich zjawisk tego typu;
w komórkach lub tkankach
danego zjawiska w np. zgodny z powodu nowotworów /
podatności osobniczej (stadium przed-
klinicze lub kliniczne choroby, np. populacji wszystkich zgonów
metaplazja nabłonka)
(zastosowanie: badania epidemiologiczne
7
Natężenie chorób; Metody Natężenie chorób; Metody
badań epidemiologicznych badań epidemiologicznych
Liczba zdarzeń chorobowych, choroby w
Obliczanie współczynników:
populacji w jakimÅ› czasie:
1. Choroby zaczynające się i kończące w
Liczba zdarzeń chorobowych
okresie badawczym (obserwacji);
lub liczby osób chorych
2. Choroby zaczynajÄ…ce siÄ™ w tym okresie,
w danym okresie
ale trwające dłużej;
* k
3. Choroby, które zaczęły się dawniej, ale
Liczba ludności narażonych
zakończyły się w tym okresie;
na ryzyko zachorowania w tym samym czasie
4. Choroby, które zaczęły się dawniej i trwają
nadal.
Natężenie chorób; Metody Natężenie chorób; Metody
badań epidemiologicznych badań epidemiologicznych
Natężenie chorób można mierzyć: Natężenie chorób można mierzyć:
Współczynnikiem zapadalności i
zapadalność chorobowość
chorobowości
Liczba nowych Liczba chorych
Ponad to należy zdecydować:
zachorowań w populacji w populacji
Jak liczyć zdarzenia chorobowych, choroby
1. 3.
1.
w populacji w jakimÅ› czasie:
2. 4.
2.
1. Czy pomiar osób;
2. Czy pomiar zdarzeń chorobowych (nawroty,
zdarzenia współistniejące)
Metody badań Metody badań
epidemiologicznych epidemiologicznych
Epidemiologia opisowa
1. Opisowa
1. Najstarsza metoda epidemiologiczna, wciąż
2. Analityczna: prospektywna,
aktualna
retrospektywna
2. Zastosowanie, jeżeli nic nie wiadomo o
czynnikach: O ETIOLOGII.
3. eksperymentalna
3. Opis za pomocą współczynników i
wskaz
ników epidemiologicznych częstości
występowania
pod względem:
 Osoby
 Miejsca
 Czasu
4 Ef kt i j t t i i j i j
8
Metody badań Metody badań
epidemiologicznych epidemiologicznych
Epidemiologia analityczna
Epidemiologia opisowa jeszcze raz
1. Zastosowanie: przy sformułowanych
hipotezach wstępnych.
Określenie wartości liczbowej współczynników
2. Hipotezy określają przyczyny tłumaczącej
chorobowości, zapadalności i umieralności
charakterystyczne cechy
w różnych populacjach i różnych podgrupach
rozprzestrzeniania się chorób w populacji
ludzi, działalność wstępna, niezbędna
3. Ogólny schemat: określenie różnicy w
przy formułowaniu hipotez wyjaśniających częstości występowania danej choroby lub
innego zjawiska w grupie badanej i
uwarunkowania stanu zdrowia populacji.
kontrolnej.
4 t d b j
Metody badań
B. PROSPEKTYWNE B. RETROSPEKTYWNE
epidemiologicznych
" Analiza danych z " Badanie bardzo kosztowne,
przeszłości (założenie: wymaga dużej grupy, czasu, ...
czynnik działał
" Grupa badana  pod wpływem
w przeszłości, obecnie Epidemiologia eksperymentalna
czynnika, np. pali papierosy
widoczny jest efekt)
" Grupa kontrolna  nie palÄ…ca
1. Czynnik obserwacji zastępuje się
" Grupa badana  np. rak
" Po długiej obserwacji
czynnikiem eksperymentu.
płuc
wyznaczenie standaryzowanego
2. GrupÄ™ badanÄ… poddaje siÄ™ celowo i
" Grupa kontrolna  zdrowi
współczynnika zachorowalności w
świadomie czynnikowi
" Jaka część w grupie grupie eksponowanej
kontrolnej porównywalne ze
eksperymentalnemu
i badanej pali Ò! test chi2 standaryzowanymi
3. Grupa kontrolna pozostaje bez wpływu
współczynnikami zachorowalności
" Jeżeli hipoteza jest
czynnika eksperymentalnego.
w grupie nie-eksponowanej Ò!
słuszna: procent palaczy w
4. Zastosowanie: leki, procedury, kosmetyki.
wyznaczenie RYZYKA
grupie BAD jest istotnie
WZGL
DNEGO
Metody badań Metody badań
epidemiologicznych epidemiologicznych
Epidemiologia eksperymentalna
Epidemiologia eksperymentalna
Losowe badania kontrolne:
Badania interwencyjne z zastosowaniem
" Losowanie jednostek do grupy badanej oraz
metod eksperymentu dla oceny
kontrolnej (reprezentatywność względem
populacji!)
skuteczności  interwencji (na podstawie
" Zastosowanie placebo, lub innych działań
analizy),
maskujÄ…cych
np. liczba śmiertelnych wypadów
" Zasad  ślepej próby lub  podwójnie ślepej
drogowych / obowiązek pasów
próby .
bezpieczeństwa.
9
Literatura:
"  Podstawy epidemiologii W. Jędychowski,
CM UJ Kraków, 1995?
"  Epidemiologia. Podręcznik dla lekarzy
i studentów. red. L. Jabłoński, Folium,
Lublin, 1996?
10