Charakterystyka subkultury więziennej. Część 1 - nieformalne grupy.

2009-05-02
Autor:

Dariusz Konik

Źródło:

http://www.mojeopinie.pl/charakterystyka_subkultury_wieziennej_czesc_1_nieformalne_grupy_,3,
1241181213

„Charakterystyka subkultury więziennej” będzie właściwie serią czterech artykułów, z której
każdy będzie poświęcony odrębnemu aspektowi. I tak, pierwszy będzie o hierarchicznym
podziale na poszczególne grupy więzienne, które najogólniej mówiąc dzielą się na ludzi
grypsujących i niegrypsujących. Podział ten jest rzecz jasna bardziej złożony, gdyż występują
tu także takie grupy jak urkowie, charakterniacy, apropacy, frajerzy, cwele, i inni, których
także opiszę. Trzeba także zaznaczyć, że podział na te nieformalne grupy był najbardziej
widoczny w latach 80- tych, natomiast dziś uległ on zatarciu, dlatego nie należy spodziewać
się, że opisany przeze mnie stan rzeczy jest nadal w 100% aktualny.

Termin subkultura często występuje obok
pojęcia podkultury. Oba terminy mają takie samo
znaczenie i wywodzą się od angielskiego
subculture. W związku z tym będą używane
przemiennie.
Aby mieć pełną jasność co do tematu należy
wyjaśnić termin subkultury. Moim zdaniem
najtrafniejszą definicję w kontekście grup
więziennych podał M. Pęczak pisząc, że
subkultura to względnie spójna grupa społeczna
będąca na marginesie życia społecznego,
wyrażająca swoją odrębność poprzez
zanegowanie lub podważanie utrwalonych lub
powszechnie akceptowanych wzorów kultury.
Podkultura wykształciła się także w więzieniach

i jest po prostu nazywana podkulturą/subkulturą więzienną, grypserą, drugim życiem więzienia.

Opisując grupy więzienne należy zacząć od tego, że podział ten zmieniał się z upływem lat. Na
przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych istniała tylko jedna grupa- „urkowie”. To oni
zdominowali innych więźniów, a ich władza wynikała z siły fizycznej. Reakcją na wszelki opór
wobec nich był atak, bicie i ubliżanie. Z czasem jednak zaczęto ich krytykować i sprzeciwiać się
im, aż w końcu w połowie lat 60-tych zostali wyparci przez nową grupę „charakterniaków”. Byli
oni całkowitym przeciwieństwem „urków”, gdyż ich siła opierała się głównie na mocnym
charakterze, słowie honoru i szczerości. Wśród swoich „charakterniacy” dzielili się wszystkim po
równo. Co więcej, byli to ludzie z zasadami, dzięki czemu w całym „drugim życiu” zapanowały
pewne reguły.

W tym czasie istniała także mniejsza grupa więźniów zwanych „apropakami”. Ich pozycja
wzrosła, gdy dominowali „charakterniacy”. Wcześniej byli traktowani jak podludzie, głównie z
powodu stylu w jakim mówili (używanie obcych, niezrozumiałych dla reszty zwrotów: a propos,
de facto, notabebe) i jak się zachowywali. Byli oni zazwyczaj lepiej wykształceni i inteligentniejsi
od reszty, a co się z tym wiąże, wykazywali większa kulturę osobistą względem funkcjonariuszy
Służby Więziennej oraz innych współwięźniów. Z biegiem czasu „charakterniacy” zaczęli używać
słowa honoru, żeby ukryć kłamstwo. W ten sposób, sami siebie zdeprecjonowali i w końcu przestali
być szanowani. W więzieniu znowu zapanowało chamstwo i prostactwo.

W latach 60- tych pojawiła się kolejna grupa zwana „Możdżanami”, którzy w swoim działaniu byli
jeszcze bardziej „radykalni” od „charakterniaków”. Odrzucali oni bowiem przemoc i gwałt w
więzieniu. Nie utrzymali się jednak długo prawdopodobnie z powodu zbyt pacyfistycznego
nastawienia - ich koledzy po prostu nie chcieli do nich dołączać. Natomiast po kompromitacji
„charakterniaków” wykształciła się nowa grupa „ibermenszów” (z niem. ubermenshen- nadludzie).
Członkowie tej grupy bezpośrednio nawiązywali do faszyzmu traktując innych więźniów jak
podludzi. Byli despotyczni i brutalni, a więc bardzo podobni do „urków”.

W wyniku dalszych przemian, na przełomie lat 60-tych i 70-tych wykształcił się pewien model
„drugiego życia”, który zakładał dychotomiczny podział na grypsujących („git- ludzie”, „ludzie”),
niegrypsujących („frajerów”, „nieludzi”) i poszkodowanych („cwelów”).
„Gitów” cechowała niechęć do ówczesnego systemu politycznego i wszelkich instytucji z nim
związanych. Ich stosunek do innych grup był zdecydowanie negatywny. Całą społeczność
więzienną dzielili na lepszych i gorszych, swoich i obcych. Na wąską elitę, oraz całą resztę.
Gitowcy uważali, że wszyscy pozostali muszą być im ulegli. Aby należeć do tej grupy każdy
kandydat („świeżak”) musiał przejść przeszkolenie (nauka zasad i „bajery”- języka) i okres próbny,
który był decydujący. Jeśliby go oblał, automatycznie stałby się „frajerem”. Wśród „git-ludzi”
panowały pewne zasady. Przede wszystkim nie wolno im było na siebie donosić, wykorzystywać
się nawzajem i stosować praktyk homoseksualnych. Byli też zobowiązani do wzajemnej pomocy w
każdej sytuacji, oraz musieli otaczać się szacunkiem i przestrzegać hierarchii grupowej. Wszystkie
zasady były sankcjonowane wykluczeniem z grupy. Natomiast w stosunku do „frajerów”,
„gitowcy” mogli stosować wszelkiego rodzaju przemoc i nie wolno im było wchodzić z nimi w
stosunki partnerskie. Co do członków administracji więzienia, to po prostu traktowali ich wrogo.
Jeśli chodzi o kobiety to był on również negatywny. „Git- ludzie” uważali je za słabe fizycznie oraz
psychicznie i byli przekonani, że potrafią one tylko zdradzać i donosić.

Należy także wspomnieć o zasadach, na jakich można było przechodzić z grupy do grupy. I tak, aby
zostać „podniesionym do rangi człowieka”, a więc zostać „gitowcem”, „poszkodowany” musiał
przejść test (np. dostarczenie określonej kwoty pieniężnej, samouszkodzenie, „zgnojenie festa”, czy
ucieczka z zakładu). Inna sprawa była z „festem”, który mógł to osiągnąć dużo łatwiej, bo tylko
dzięki poparciu kogoś z „gitów” i bez żadnych „procedur”.

Jak już wspomniałem, niżej w hierarchii są niegrypsujący „frajerzy”. Przez „ludzi” są postrzegani
jako jednostki bez własnego zdania i bez honoru, toteż często bywają wykorzystywani. Niemniej
jednak nie stanowią żadnego zagrożenia dla „gitowców”, więc nie można było mieć do nich
większych zastrzeżeń poza tym, że nie grypsują. Byli w porządku również z tego względu, że nie
donosili do administracji i przestrzegali zasady „git-ludzi”, np. godzili się nie jeść przy jednym stole
z nimi. Co ważne „frajerzy” nie byli traktowani jednakowo przez „ludzi”, bowiem zostali
podzieleni na tych mniej i bardziej szykanowanych. Poza tym należy nadmienić, że nie ma wśród
nich przywódcy, a decyzje podejmowane są zazwyczaj indywidualnie. Głównym celem grupy jest
bezkonfliktowe odbycie kary, przez co nie jest ona wrogo nastawiona do administracji.

Najniższą grupą społeczna w wiezieniu byli tzw. „poszkodowani”, czyli „cwele”(inne określenia:
„ciota”, „parówa”, „druciara”, „pipka”, „Kaśka” i inne żeńskie określenia). Do nich należeli
wszyscy, którzy nie przystąpili do pozostałych dwóch grup, akces był więc przymusowy. Bardzo
często „cwelami” stawali się osoby z mankamentami fizycznymi i psychicznymi (często w dodatku
mało inteligentne), również tacy, którzy popełniły „hańbiące” przestępstwa, lub narazili się którejś
z grup. Można też dodać, że przyczyną stania się „poszkodowanym” był homoseksualizm,
powiązania z policją czy administracją penitencjarną. Więzień wykorzystywany seksualnie wbrew
swojej woli także stawał się „cwelem”. „Poszkodowani” byli często skonfliktowani ze sobą, a co za
tym idzie, nie było wśród nich lojalności, ufności czy szczerości. Członkowie tej grupy znajdowali
się na samym dnie w penitencjarnej strukturze społecznej, przez co byli najbardziej

dyskryminowani. Pozostałe grupy całkowicie izolowały ich i zabraniały jakiegokolwiek kontaktu.
Najczęściej byli traktowani pogardliwie, z ogromnym dystansem.. W więzieniu istniał szereg
sposobów, w jakie można było stać się „poszkodowanym”, np.: nabluzganie współczłonkowi grupy
(wulgarne wyzwiska typu: chu**, kur**, pakuj się, druciaro, etc.), „przecwelenie” berłem
(uderzenie szczotką do czyszczenia ubikacji), zgnojenie (uderzenie szmatą umoczoną w toalecie),
włożenie (siłą) do sedesu lub pisuaru ręki, wypłacenie parola (dotknięcie męskim członkiem
odkrytej części ciała), czy gwałt homoseksualny.

W więzieniu, poza tym podziałem, istniał także szereg innych, nieformalnych grup, często o
charakterze lokalnym. Dobrym tego przykładem byli „feści”. Priorytetami dla nich była chęć
przetrwania w sposób jak najwygodniejszy i najspokojniejszy - wobec tego dopuszczano także
współpracę z funkcjonariuszami. Nie przysparzali oni poważniejszych problemów
wychowawczych, co więcej podejmowali edukację szkolną i pracę.

Za M. Szaszkiewiczem („Tajemnice grypserki”) wymienić także można szereg specjalistów od
poszczególnych przejawów tej podkultury: tatuażyści, specjaliści od samoagresji, rysownicy
(potrafią zdobić listy), fajansiarze (wykonują różne przedmioty ozdobne i użytkowe), fermenciarze
(najbardziej agresywni), kopytkarze (najmłodsi, zajmują się zaczepkami i wybrykami), pisarze,
fanciarze/wielbłądy (przemytnicy).

W zakładzie penitencjarnym można było też wyróżnić „szwajcarów”, którzy nie należeli do żadnej
z wyżej wymienionych grup. Zaliczali się do nich przede wszystkim starsi więźniowie, którzy
starali się zachować neutralność. Dzięki temu ani „festom” ani „gitom” nie wolno było im
dokuczać, a ci pierwsi pozwalali im nawet siedzieć przy tym samym stole. Nie mieli oni szefa ani
zasad, oprócz tej jednej: nie siadali z „cwelami” do stołu.

Jeżeli istniała w więzieniu tzw. „druga władza”, to musiała też istnieć odpowiednia dla niej
hierarchiczna struktura, która przypominała układ piramidy. Na czele stał szef zakładu
wybierany na zebraniu przez szefów oddziałów. Im podlegali z kolei szefowie cel. Liderzy
oddziałów mieli szerokie kompetencje, gdyż to oni decydowali o zmianie reguł, posunięciach
wobec innych grup, a także rozwiązywali spory. Mieli oni do pomocy 3-4 skazanych
(potencjalnych następców), którzy w razie potrzeb zastępowali ich. Można także wyróżnić podział
funkcjonalny członków poszczególnych oddziałów - dzielili się oni na wyznaczonych do
wykonywania poleceń dotyczących własnej grupy i oraz tych, którzy działali na polu
międzygrupowym. Natomiast dziś, wg Przybylińskiego hierarchia grypserska uległa ewolucji w
formy bardziej demokratyczne. To elita, grono przywódcze zamiast pojedynczego przywódcy
decyduje o wszystkim. Nie ma miejsca na absolutystyczny i despotyczny styl rządzenia podkulturą
więzienną.
Niektórych Czytelników dziwić może taka mnogość grup w więzieniu. Niemniej jednak, gdyby
spojrzeć na dane liczbowe i fakt, iż w zamkniętych zakładach znajduje się prawie sto tysięcy osób
(dokładnie ok. 80 tys.), to wykrystalizowanie się stosunkowo dużej liczby grup może już tak nie
dziwić. Znamienna jest również hierarchia w więzieniu, ponieważ nie tylko wyraźnie widać tu
formę piramidy, ale przede wszystkim to, że dostosowała się ona do zmian ustrojowych w Polsce i
razem z państwem przybrała bardziej demokratyczną formę zarządzania. Co ważne, dziś, liczba
grypsujących więźniów (a co za tym idzie także stosowanie systemu wartości, norm i wzorów
zachowań) spada na rzecz grupy materialistów, a pozycję w więzieniu można zdobyć dzięki
dobrom materialnym.

Źródła:
1. Moczydłowski Paweł, Drugie życie więzienia.
2. Szaszkiewicz Maciej, Tajemnice grypserki.

Charakterystyka subkultury więziennej. Część II - System wartości i norm oraz wzorce zachowania.

2009-05-10
Autor:

Dariusz Konik

ŹRÓDŁO:

http://www.mojeopinie.pl/charakterystyka_subkultury_wieziennej_czesc_ii_system_wartosci_i_nor
m_oraz_wzorce_zachowania,3,1241952681

Część druga będzie poświęcony nie tylko specyficznym normom i wartościom, ale także
ciekawym i nietypowym zachowaniom „ludzi”. Wspomnę również o sankcjach, jakie czekają
więźniów (jako członków grup, nie jako osoby resocjalizowane) za niesubordynację.

System norm i wartości jest uwarunkowany spolaryzowanymi i niepisanymi kodeksami
aksjologicznymi. Pierwszy jest formalny i obejmuje resocjalizację skazanego przez personel. Drugi,
nieformalny obowiązuje w tzw. „drugim nurcie więzienia”.

Dominującą rolę w tej sferze pełnią „grypsujący”, gdyż to oni narzucają innym własne prawa,
zachowania i normy. Przechodząc do meritum, do nadrzędnych wartości można zaliczyć: walkę z
prawem i stojącymi na jego straży instytucjami, solidarność grupową, godność osobistą i grypserski
honor.

Szerzej przeanalizować warto zwłaszcza drugą wartość. Solidarność grupowa zakłada
niedopuszczanie do grupy żadnego intruza, tak, aby nie uległa ona dezintegracji. Jest ważnym
czynnikiem pozwalającym przetrwać całemu „drugiemu życiu”, ze względu na fakt, iż chroni ona
grupy (a te nie mają przecież podstaw prawnych) przed rozbiciem przez administrację. Jedna z
zasad głosi, że nie wolno przekazywać personelowi żadnych informacji na temat własnej grupy. Co
ciekawe, solidarność przybiera na sile w momencie, gdy wzrasta natężenie represji ze strony służby
więziennej. W warunkach zamkniętego zakładu penitencjarnego, wg Brauna wytworzyły się dwa
rodzaje solidarności, tj. bytowa, która obliguje do wzajemnej pomocy i ochrony, oraz przestępcza,
polegająca na wspólnym planowaniu przestępstw.

Społeczność więzienna, jak już wcześniej napisałem, posiada pewien system norm. Można z
pewnością stwierdzić, że są one sprzeczne z tymi wyznawanymi przez społeczeństwo. Przybyliński
wymienia naczelne grupy zasad i norm. Pierwsza z nich obejmuje relacje z niegrypsującymi, np.
grypsujący nie może podać ręki ani usiąść przy tym samym stole z „nieludźmi”. Druga dotyczy
stosunku do administracji, którą to należy oszukiwać i traktować wrogo. Z kolei ostatnia grupa
określa negatywny stosunek do norm moralnych obowiązujących w społeczeństwie, oraz do pracy i
nauki.

Stosunek „ludzi” do pozostałych można podzielić na trzy płaszczyzny. Pierwsza mówi o stosunku
„gitów” między sobą. Zakłada ona, że „ludzie” są sobie równi, nie mogą wykorzystywać/
oszukiwać/zmuszać do czegoś siebie nawzajem, nie mogą donosić na innych grypsujących, ani
uprawiać praktyk homoseksualnych między sobą. Za złamanie którejś z tych zasad zostaje się
wyrzuconym z grupy. Druga płaszczyzna opisuje stosunek „ludzi” do „frajerów”. Według tych
niepisanych zasad „git-ludziom” nie wolno wchodzić w żadne kontakty z nimi, natomiast
dozwolone są wszelkie formy przemocy i eksploatacji „frajerów”. Oni z kolei nie mogą zostać
„człowiekiem”. Ostatnią płaszczyzną jest stosunek do administracji, z którą nie wolno wchodzić w
żadne układy partnerskie ani współpracować.

Szaszkiewicz wyróżnia także kilka innych rodzajów norm. Pierwszy rodzaj dotyczy tego jak trzeba
się zachować w sytuacjach z „frajerami” i personelem. Obejmuje on głównie zakazy: nawiązywania
kontaktów z „klawiszami”; wydawania wspólników; wykonywania różnych prac i przyjmowania
funkcji nadawanych przez personel; podania ręki niegrypsującym; dotykania kluczy od celi.

Należało również gardzić regulaminowymi przywilejami i nagrodami. Z kolei normy chroniące
solidarność grupową to m. in. zakaz plotkowania, czy rozprowadzania nieprawdziwych informacji o
członku grupy, obowiązek jawnego grypsowania i dzielenia się z „ludźmi” wszelkimi dobrami.
Następny rodzaj norm, to te chroniące godność „człowieka” i grypserski honor. Należą do nich
zakazy: zbierania śmieci i mycia ubikacji rękami czy szmatą, prania cudzej bielizny; jedzenia przy
otwartym klozecie lub gdy ktoś załatwia swoje czynności fizjologiczne; ubliżania, okradania oraz
znęcania się nad „człowiekiem”. Nie można było również okazywać lęku, prosić o cokolwiek (bo
jest to objaw słabości) ani być biernym w stosunkach homoseksualnych. Niektóre normy są
charakterystyczne tylko dla jednej grupy, np. tylko „gitowcom” nie wolno brać klucza od celi, a
wydalenie z „festów” jest dożywotnie.

W więzieniu można zaobserwować kilka ciekawych zachowań. Jednym z nich są tzw. „pucy”, a
więc obowiązek odbierania puców. Wygląda to tak, że jeden z więźniów, przykładowo z celi na
wyższym piętrze, nadaje sygnał - uderza nogą w podłogę, czyli, pucuje się. Obowiązkiem drugiego
jest odebranie tego sygnału i odpowiedzenie. Równie ciekawym zjawiskiem jest tzw. prawo blatu.
Otóż, mówi ono, że blat, czyli stół, musi być czysty, niepomalowany, nieporysowany i
nieposzczerbiony. Poza tym, blat jest wspólny i niepodzielny - co oznacza, że żaden „cwel” nie
może się do niego przysiąść. Jest on tylko i wyłącznie domeną „ludzi”, to znaczy, że wszystkie
blaty są ich własnością. Następnym zjawiskiem, które przytacza Przybyliński jest obowiązek
uczestnictwa więźniów w nieplanowanych i planowanych „jazdach”. Pierwsza jest spontaniczna i
może powstać w każdym miejscu i o każdej porze. Początek „jeździe” daje znać ten, kto pierwszy
rzuci hasło „jazda z kurestwem”. Druga zaś jest całkowicie planowana przez ogół. Tak więc,
wszyscy muszą brać w niej udział, nikt nie może się wyłamać - nie wolno zrobić kroku w tył. Z
„jazdą” związane jest pewne przekonanie mówiące o tym, że „z przodu jest prokurator, a z tyłu
chuj w dupę”. Trzeba rozumieć to tak, że gdy ktoś pochopnie rzuci hasło do „jazdy” to naraża
wszystkich na dodatkowy wyrok sądowy. Druga część tego zwrotu ma na celu odstraszenie od
niedopełnienia tego obowiązku.

W więzieniu istnieją oczywiście pewne środki zabezpieczające przestrzeganie wymienionych zasad
i norm. Sankcje są często nieadekwatne do popełnionego czynu (np. za podniesienie papierosa z
podłogi obok ubikacji grozi „przecwelenie”), ale nie powinno to dziwić, gdy pamięta się o tym, że
w zakładzie panuje zupełnie inny świat z odrębnymi niż na co dzień zasadami. Jedną z sankcji jest
„skiepszczenie”. Stosuje się je, gdy „grypser” złamie grypserską normę. Polega to na zmianie jego
statusu, który teraz jest zawieszony między „ludźmi” a „frajerami”. Jest to tymczasowy stan, gdy
skazany będzie potrafił się umiejętnie wybronić, wytłumaczyć i poprawić. Można także spotkać się
z innymi konsekwencjami za nieprzestrzeganie zasad: obicie, ostrzeżenie (swojego rodzaju ostatnia
szansa przed „ostatecznością”, zdjęcie go jest możliwe tylko przez wykazanie się czymś
szczególnym) i ostateczność (relegowanie ze środowiska „grypsujących”, towarzyszy temu tzw.
przekopanie i wypowiedzenie hasła „pozbawiam cię honoru, godności i ambicji”). Złamanie norm
nie było jedynym powodem wykluczenia, bowiem relegowano także za nieprzyswojenie gwary
więziennej, kolaborację i współpracę z administracją więzienną, policją czy sądownictwem.

Niezwykle ważny w subkulturze system norm i wartości musiał być ściśle przestrzegany przez
„ludzi”. Egzekwowaniu zasad niewątpliwie pomagała sama społeczność grypserska. Tak więc, w
tym zakresie spełniała ona funkcję samokontrolną. Więźniowie mieli świadomość, że z pozoru
niewinny czyn zauważony przez współlokatora musiał ciągnąć za sobą poważne reperkusje. Co
więcej, nie tylko zasady musiały być respektowane, ale także trzeba było zachowywać się zgodnie z
ustalonymi wzorcami.

Źródła:
1. Przybyliński Sławomir, Podkultury więzienna- wielowymiarowość rzeczywistości penitencjarnej.
2. Szaszkiewicz Maciej, Tajemnice grypserki