1

10. HYDROSFERA

10.01. Wiadomo

ś

ci ogólne, zasoby wody

10.02. Dynamika hydrosfery
10.03. Wykorzystanie wody
10.04. Opady i odpływy w Polsce w latach1975 - 2007
10.05. Pobór wody na potrzeby gospodarki narodowej i ludno

ś

ci w Polsce w latach 1965-2007

10.06. Struktura zu

ż

ycia wody wzgl

ę

dem

ź

ródeł poboru w 1980 roku i 2007 roku

10.07.

Ź

ródła i mechanizmy degradacji wód powierzchniowych

10.08. Fosforany, azotany azotyny – substancje biogeniczne
10.09. Ładunki zanieczyszcze

ń

wprowadzone do Bałtyku z dorzecza Wisły, Odry i rzek przymorza w latach 1990-2007

10.10. Detergenty
10.11. Metale ci

ęż

kie

10.12. Pestycydy
10.13. Oleje i polimery
10.14. Podgrzewanie wód
10.15. Sole mineralne
10.16. Kategorie wód powierzchniowych
10.17. Klasyfikacja jako

ś

ci wód powierzchniowych i podziemnych

10.18. Klasyfikacja jako

ś

ci wód w rzekach w 2007 roku

10.19. Stan czysto

ś

ci jezior w Polsce w latach 1990-2006

10.20. Ocena jako

ś

ci wód powierzchniowych wykorzystywanych do zaopatrzenia ludno

ś

ci w wod

ę

przeznaczon

ą

do

spo

ż

ycia w 2007 roku

10.21. Procesy samooczyszczania

ś

rodowiska wodnego

10.22. Samooczyszczanie

ś

rodowiska wodnego – rozcie

ń

czanie, sedymentacja

10.23. Samooczyszczanie

ś

rodowiska wodnego – adsorpcja, biologiczne usuwanie zanieczyszcze

ń

10.24. Samooczyszczanie

ś

rodowiska wodnego – wymiana substancji pomi

ę

dzy powietrzem i dnem

10.25. Oczyszczanie

ś

cieków

10.26.

Ś

cieki przemysłowe i komunalne wymagaj

ą

ce oczyszczenia odprowadzane do wód lub ziemi (1970-2007)

10.27. Stopie

ń

oczyszczenia

ś

cieków komunalnych i przemysłowych (2005, 2007)

2

2

10.01. Wiadomo

ś

ci ogólne, zasoby wody

ASTENOSFERA

(ze wzgl

ę

du na bardzo wysokie temperatury woda nie mo

ż

e istnie

ć

jako zwi

ą

zek chemiczny nawet w formie zwi

ą

zanej z minerałami)

LITOSFERA

HYDROSFERA

TROPOSFERA

STRATOSFERA

(warstwa izotermiczna o temperaturze – 55

0

C, gdzie utrudniona jest

cyrkulacja)

0,00005 %

Organizmy

ż

ywe (udział

97 %

Morza i oceany

WODY SŁODKIE 2, 5 % (75 % LODOWCE)

0,001 %

Atmosfera

0,007 %

Jeziora słone

0,580 %

Wody podziemne

0,005 %

Wody glebowe

2,115 %

Lodowce górskie i l

ą

dolody

OGÓLNE ZASOBY WODY ok. 1,5 mld km

3

0,009 %

Jeziora słodkie i rzeki

wody powierzchniowe –

70 % powierzchni ziemi

3

3

10.02. Dynamika hydrosfery

Odnawialność zasobów wody związana jest głównie z cyklem hydrologicznym
obejmującym parowanie i opady, które napędzają cyrkulację w układzie globalnym.

W obiegu tym bierze udział zaledwie 3 % wody zawartej w atmosferze, czyli 0,00003
% całkowitych zasobów wody.

parowanie i transpiracja (pobieranie wody przez korzenie i parowanie z powierzchni li

ś

ci):

• parowanie mórz i oceanów ……………………………………………………………………………….. 47 %

• parowanie wód powierzchniowych, oddychanie ludzi i zwierz

ą

t ……………………………….… .2 %

• parowanie gleby …………………………………………………………………………………………… 13 %

• transpiracja ro

ś

lin ………………………………………………………………………………………….. 38 %

opad atmosferyczny

13 % - bezpośredni

pobór przez rośliny

48 %

gleba

39 % - opad bezpośredni i spływ

powierzchniowy: cieki wodne, morza i oceany

retencja (37 %)

warstwa wodonośna (11 %)

wody głębinowe

cieki wodne, morza i oceany

4

4

10.03. Wykorzystanie wody

W

skali globalnej dla celów gospodarki komunalnej i przemysłu

codziennie

:

∗∗∗∗

pobiera si

ę

310 km

3

wody słodkiej,

∗∗∗∗

zu

ż

ywa bezpowrotnie 85 km

3

,

∗∗∗∗

wyrzuca w postaci

ś

cieków 225 km

3

,

∗∗∗∗

które zanieczyszczaj

ą

4680 km

3

zasobów wody słodkiej.

Zwa

ż

ywszy,

ż

e :

∗∗∗∗

całkowity opad deszczu na l

ą

dy wynosi 180 000 km

3

/rok,

∗∗∗∗

odpływ -

37 000 km

3

/rok,

∗∗∗∗

transpiracja -

71 000 km

3

/rok,

zasoby czystej wody słodkiej wynosz

ą

72 000 km

3

/rok

(200 km

3

/dzie

ń

)

.

W

ż

ywych komórkach ro

ś

linnych i zwierz

ę

cych zawarto

ść

wody dochodzi do 90 %

5

10.04. Opady i odpływy w Polsce w latach
1975 - 2007

Ró

ż

nica pomi

ę

dzy opadem a odpływem to dyspozycyjny zasób wody

Ź

ródło: GUS Ochrona

ś

rodowiska

6

6

10.05. Pobór wody na potrzeby gospodarki
narodowej i ludno

ś

ci w Polsce w latach

1965-2007

Ź

ródło: GUS Ochrona

ś

rodowiska

7

10.06. Struktura zu

ż

ycia wody wzgl

ę

dem

ź

ródeł

poboru w 1980 roku i 2007 roku

roczny pobór wód

14,1 km

3

11,4 km

3

wody powierzchniowe

11,9 km

3

9,7 km

3

wody podziemne

1,9 km

3

1,6 km

3

do nawadniania

1,3 km

3

1,1 km

3

do produkcji

10,1 km

3

8,2 km

3

na cele komunalne

2,7 km

3

2,1 km

3

1,3 km

3

1,1 km

3

9,2 km

3

7,9 km

3

1,4 km

3

0,7 km

3

0,6 km

3

0,2 km

3

1,3 km

3

1,4 km

3

wody z odwadniania

0,3 km

3

0,1 km

3

1980 rok

2007 rok

8

10.07.

Ź

ródła i mechanizmy degradacji wód

powierzchniowych

izolacja akwenów od dost

ę

pu tlenu

toksyczno

ść

chemia i petrochemia
transport

oleje i polimery

zaburzenia ekosystemów wodnych

energetyka

podgrzewanie wód

mineralizacja wody

kopalnictwo

sole mineralne

człowiek

ś

cieki komunalne

rolnictwo

ś

cieki przemysłowe

opad pyłów

ś

cieki komunalne

NO

x

z atmosfery

ś

cieki organiczne i mineralne

rolnictwo
nawozy sztuczne

ś

cieki komunalne

ź

ród

ł

o pochodzenia

epidemie cholery, tyfusu, choroby
paso

ż

ytnicze przewodu pokarmowego

wirusy i bakterie

zaburzenia ekosystemu

turystyka i rekreacja

zaburzenia ekosystemów wodnych
toksyczno

ść

pestycydy

działanie kancerogenne
zaburzenia metabolizmu

metale ci

ęż

kie

izolacja akwenów od dost

ę

pu tlenu

działanie kancerogenne

detergenty

azotany, azotyny

eutrofizacja
zaburzenia metabolizmu ludzi i zwierz

ą

t

fosforany

skutki

czynniki

9

10.08. Fosforany, azotany azotyny –
substancje biogeniczne

nadmiar substancji pokarmowych

rozwój

fitoplanktonu

(szybki

metabolizm) –

zakwity wód

rozwój

zooplanktonu

gwałtowny przyrost odpadu

organicznego

rozkład materii organicznej –

pobór tlenu i wytwarzanie

dwutlenku węgla, siarkowodoru

martwe strefy zwane azoicznymi

(pozbawione organizmów żywych)

nadmiar nawozu azotowego

azotany w wodzie pitnej

azotyny w organizmie

hemoglobina

methemoglobina

niedotlenienie organizmu

śmierć

EUTROFIZACJA

ZMIANY METABOLIZMU

10

10.09. Ładunki zanieczyszcze

ń

wprowadzone do Bałtyku z dorzecza Wisły,
Odry i rzek przymorza w latach 1990-2007

Biologiczne zu

ż

ycie

tlenu (BZT

5

)

jest to ilo

ść

tlenu zu

ż

yta w

ci

ą

gu 5 dni w procesie

biologicznego utleniania
substancji (głownie
organicznych) zawartych w
wodach i

ś

ciekach przy u

ż

yciu

ż

ywych bakterii i enzymów

pozakomórkowych

Ź

ródło: GUS Ochrona

ś

rodowiska

11

10.10. Detergenty

∗

nale

żą

do grupy

ś

rodków powierzchniowo czynnych

∗

jako zwi

ą

zki rozpuszczalne w wodzie mog

ą

infiltrowa

ć

do wód

podziemnych (studnie w pobli

ż

u zanieczyszczonych rzek –

st

ęż

enie 1,5 g/m3, wody czyste - 0,006 g/m3)

∗∗∗∗

detergenty twarde (nie ulegaj

ą

ce biodegradacji) - zakłócenia

zarówno w procesach biologicznego oczyszczania

ś

cieków jak i w

wodach odbiorników ( warstwy piany o grubo

ś

ci powy

ż

ej 2 m

poni

ż

ej

ś

luz na rzekach)

∗

detergenty mi

ę

kkie (ulegaj

ą

ce biodegradacji)

12

10.11. Metale ci

ęż

kie

rtęć

→

→

→

→

jony rtęciawe

→

→

→

→

jony rtęciowe

→

→

→

→

związki metylortęciowe o charakterze lipfilowym

→

→

→

→

plankton

kadm

ewidentna toksyna; atakuje system nerwowy, powoduje anemię,
odwapnienia, choroby nerek i wątroby;
wzrost toksyczności w obecności miedzi i cynku;
kumuluje się zwłaszcza w organizmach żyjących w środowisku
wodnym

ołów

działa toksycznie na struktury organiczne powodując zahamowanie
metabolizmu

na

skutek

blokady

enzymów;

bardzo

rozpowszechniony w środowisku wodnym - w wodach miękkich
występuje w postaci szczególnie niebezpiecznej jako rozpuszczalne
sole

13

10.12. Pestycydy

Szkodliwe ze względu na:

długi czas rozpadu (np. arsenian ołowiowy - 15 lat, UCH Lindan - 11 lat,

Chlordan 12 lat),

zdolność kumulowania się w środowisku,

łatwość wchodzenia w szeregi troficzne.

Powodują pogarszanie stanu wód podziemnych, działają toksycznie,
naruszają procesy samooczyszczania się wód.

Zanieczyszczenia pestycydami są trudne do usunięcia w procesie
uzdatniania wody przeznaczonej do picia. Według norm światowych WHO
woda do picia w ogóle nie może zawierać DDT, natomiast polskie normy
dopuszczają 0,03 mg/dm3

Obecnie wycofuje się pestycydy o szerokim spektrum szkodliwości i
długich okresach trwałości na rzecz preparatów działających wybiórczo i
względnie krótkim okresie rozpadu rozkładających się względnie szybko.

Mechanizmy ich rozprzestrzeniania się i przemieszczania w biocenozach
pozostają jednak nie zmienione, a jedynie czas ich zalegania w
organizmach jest ograniczony trwałością preparatu, skumulowane zaś w
kolejnych ogniwach łańcuchów pokarmowych nie mają tak wysokich
stężeń.

14

10.13. Oleje i polimery

1,4

0,4

Bałtyk (600 plam ropy rocznie)

6,9

4

Morze P

ó

łnocne

4,9

4

Morze Śr

ó

dziemne

3

1,2

mln ton/rok

12,5

Zatoka Meksykańska

0,8

Zatoka Meksykańska

t/km

2

rocznie

akwen

1 – 3 % przewożonego ładunku ropy wprowadza się do wód morskich
podczas płukania zbiorniskowców (10 – 30 mln ton ropy rocznie)

1 tona ropy może pokryć 10 km

2

powierzchni. Ropa ulega bowiem

zemuglowaniu, w związku z czym zajmuje dużą powierzchnię jako cienka
(kilka

µµµµ

m) warstwa (25 % powierzchni Bałtyku pokryte na stałe emulsją) .

Warstwa emulsji

••••

hamuje procesy wymiany gazowej (ok. 5-krotnie)

••••

hamuje procesy fotosyntezy na skutek ograniczenia dostępu światła

Warstwa emulsji utrzymuje się na powierzchni przez kilka tygodni, potem
znika. Sądzono początkowo, że ulega biodegradacji. Nowsze badania
wskazują jednak na gromadzenie się jej na dnie.

15

10.14. Podgrzewanie wód

skutki negatywne

•

wzrost parazytofauny

→

→

→

→

20 % wzrost zachorowa

ń

na choroby

przewodu pokarmowego

•

zmniejszenie zdolno

ś

ci do absorbowania tlenu przy równoczesnej

intensyfikacji procesów przemiany materii wzmagaj

ą

cych

zapotrzebowanie na tlen

skutki pozytywne

••••

opó

ź

nienie w tworzeniu powłoki lodowej

••••

przedłu

ż

enie okresu mineralizacji zanieczyszcze

ń

nieorganicznych

16

10.15. Sole mineralne

Ze wzgl

ę

du na zawarto

ść

jonów chlorków i siarczanów rozró

ż

nia si

ę

4 grupy hydrochemiczne

wód kopalnianych:

I – zawarto

ść

jonów < 600 mg/l - woda nadaje si

ę

do picia po

uzdatnieniu

II – zawarto

ść

jonów 600 – 1800 mg/l – woda o podwy

ż

szonej

mineralizacji, przydatna do celów przemysłowych

III – zawarto

ść

jonów 1 800 – 42 000 mg/l – uci

ąż

liwe

ś

cieki, zasadniczo

nieprzydatne do wykorzystania,

IV – zawarto

ść

jonów powy

ż

ej 42 000 – solanka nadaj

ą

ca si

ę

do utylizacji

na sól kuchenn

ą

i do produkcji surowców chemicznych

Do wykorzystania nadaje si

ę

około 60 % odpompowanych wód.

Wykorzystuje si

ę

około 20 %. Problemem jest separacja wód słabo i silnie

zmineralizowanych.

Metoda hydrotechniczna:

mechaniczne oczyszczenie

zbiorniki retencyjne

zrzut

do rzek

Proces termicznej krystalizacji

woda do celów spo

ż

ywczych i sól kamienna oraz

ługi pokrystalizacyjne (zwi

ą

zki jodu, magnezu, potasu, sodu i bromu)

17

10.16. Kategorie wód powierzchniowych

Rozporz

ą

dzenie Ministra

Ś

rodowiska z dnia 11 lutego 2004 roku (Dz.U Nr 32, poz.284 )

Wody powierzchniowe

Kategorie jako

ś

ci wody ustalone dla wód powierzchniowych, które mog

ą

by

ć

wykorzystywane do produkcji wody lub do spo

ż

ycia:

kategoria A1

– wody najczystsze wymagaj

ą

ce prostego

uzdatniania fizycznego (filtracji i dezynfekcji),

kategoria A2

– wody gorszej jako

ś

ci wymagaj

ą

ce wielostopnio-

wego uzdatniania fizycznego i chemicznego,

kategoria A3

– wody najbardziej zanieczyszczone wymagaj

ą

ce

wysokosprawnego uzdatniania fizycznego i chemicznego

Wody podziemne

wody gruntowe

zasilane bezpo

ś

rednio opadami atmosferycznymi, silnie nara

ż

one na

oddziaływanie czynników antropogenicznych

wody wgł

ę

bne

–

zalegaj

ą

ce pod nieprzepuszczalnymi utworami geologicznymi i

posiadaj

ą

dobr

ą

lub

ś

redni

ą

izolacj

ę

przed wpływem zanieczyszcze

ń

.

18

10.17. Klasyfikacja jako

ś

ci wód

powierzchniowych i podziemnych

Rozporz

ą

dzenie Ministra

Ś

rodowiska z dnia 11 lutego 2004 roku (Dz.U Nr 32, poz.284

)

klasa I

–

wody bardzo dobrej jako

ś

ci – nie wykazuj

ą

ce skutków oddziaływania

antropogenicznego oraz zaliczone do kategorii A1

klasa II –

wody dobrej jako

ś

ci – wykazuj

ą

ce niewielki wpływ oddziaływa

ń

antropogenicznych oraz zaliczone do kategorii A2

klasa III

–

wody zadowalaj

ą

cej jako

ś

ci - wykazuj

ą

ce umiarkowany wpływ

oddziaływa

ń

antropogenicznych oraz zaliczone do kategorii A2

klasa IV

–

wody niezadowalaj

ą

cej jako

ś

ci wykazuj

ą

ce zmiany jako

ś

ciowe i

ilo

ś

ciowe w populacjach biologicznych na skutek

oddziaływa

ń

antropogenicznych oraz zaliczone do kategorii A3

klasa V

-

wody złej jako

ś

ci wykazuj

ą

ce zanik znacznej cz

ęś

ci populacji

biologicznych i nie nadaj

ą

ce si

ę

do spo

ż

ycia

19

10.18. Klasyfikacja jako

ś

ci wód w rzekach w

2007 roku

2005 rok

1360 pkt. pomiar.

klasa I 1
klasa II 27
klasa III 522
klasa IV 560
klasa V 250

Ź

ródło: GUS Ochrona

ś

rodowiska

20

10.19. Stan czysto

ś

ci jezior w Polsce w latach

1990-2006

Ź

ródło: GUS Ochrona

ś

rodowiska

21

10.20. Ocena jako

ś

ci wód powierzchniowych

wykorzystywanych do zaopatrzenia ludno

ś

ci w

wod

ę

przeznaczon

ą

do spo

ż

ycia w 2007 roku

2005 rok

143 pkt. pomiar.

kategoria A1 9
kategoria A2 46
kategoria A3 44
poza kateg. 44

Ź

ródło: GUS Ochrona

ś

rodowiska

22

10.21. Procesy samooczyszczania

ś

rodowiska

wodnego

Samooczyszczanie wód powierzchniowych

jest zjawiskiem fizyczno-biochemicznym

polegaj

ą

cym na samoistnym zmniejszaniu si

ę

stopnia zanieczyszczenia wód. Procesy te

wyst

ę

puj

ą

w wodach płyn

ą

cych i stoj

ą

cych, jednak z ró

ż

n

ą

intensywno

ś

ci

ą

.

Zasadnicze znaczenie dla procesu samooczyszczania ma zdolno

ść

modyfikowania

ś

rodowiska wodnego przez organizmy

ż

ywe

Procesy samooczyszczania

• rozcie

ń

czanie zanieczyszcze

ń

wod

ą

odbiornika i mieszanie

• sedymentacja zawiesin

• adsorpcja

• biologiczne usuwanie zanieczyszcze

ń

biosorpcja
mineralizacja
biokumulacja
immobilizacja (zjawisko przeciwstawne mineralizacji)

• wymiana substancji lotnych pomi

ę

dzy wod

ą

a atmosfer

ą

• wymiana substancji mi

ę

dzy dnem i wod

ą

23

1. rozcie

ń

czanie zanieczyszcze

ń

wod

ą

odbiornika i mieszanie



rozcie

ń

czanie głównie w wodach płyn

ą

cych –skuteczno

ść

zale

ż

y od mieszania

(pr

ę

dko

ść

przepływu i cyrkulacja w przekroju poprzecznym)



mieszanie

lepsze natlenienie, dyfuzja z wody produktów przemiany materii (CO

2

,

N

2

), lepszy kontakt substratów z komórkami mikroorganizmów



w wodach stoj

ą

cych (jeziora lub stawy) ruch wody pod wpływem zmian temperatury

(ró

ż

nice g

ę

sto

ś

ci)

2. sedymentacja zawiesin



głównie w zbiornikach zaporowych, rozlewiskach, zatokach



nad osadami dennymi du

ż

y deficyt tlenu lub całkowity zanik tlenu



w osadach dennych wyst

ę

puj

ą

warunki anaerobowe (beztlenowy rozkład substancji

organicznych, zwi

ą

zany z intensywnym wydzielaniem si

ę

gazów:14% CO2, 17% CH4,

69% N

2

, siarkowodór)



w razie nagłego przyboru wody niebezpiecze

ń

stwo wtórnego zanieczyszczenia toni

wodnej osadami dennymi co prowadzi do zwi

ę

kszenia deficytu tlenu

10.22. Samooczyszczanie

ś

rodowiska wodnego

- rozcie

ń

czanie, sedymentacja

24

3. adsorpcja



zatrzymanie zanieczyszcze

ń

chemicznych na powierzchniach ciał stałych (np. dna i

brzegi, ro

ś

linno

ść

wodna, konstrukcje hydrotechniczne, zawiesina substancji stałej)

usuwane s

ą

głównie zwi

ą

zki organiczne oraz cz

ęś

ciowo nieorganiczne – metale ci

ęż

kie



niebezpiecze

ń

stwo desorpcji i przej

ś

cia substancji nagromadzonych na powierzchni do

toni wodnej

4.

biologiczne usuwanie zanieczyszcze

ń



biosorpcja - zatrzymanie zanieczyszcze

ń

na powierzchni mikroorganizmów oraz

ś

cianach komórkowych i ich uczestniczenie w procesach wymiany mi

ę

dzy komórk

ą

a

ś

rodowiskiem



mineralizacja – rozkład zwi

ą

zków organicznych przez drobnoustroje, zwykle wewn

ą

trz

komórki – proces tlenowy



biokumulacja – gromadzenie w komórce zwi

ą

zków niepodatnych na rozkład biologiczny

lub jonów nie podlegaj

ą

cych metabolizmowi (pestycydy, zwłaszcza w

ę

glowodory

chlorowane i sole metali ci

ęż

kich)

ś

mier

ć

komórki

10.23. Samooczyszczanie

ś

rodowiska

wodnego- adsorpcja, biologiczne usuwanie
zanieczyszcze

ń

25

5. wymiana substancji lotnych pomi

ę

dzy wod

ą

a atmosfer

ą

uwalnianie gazowych produktów przemiany materii i ich dyfuzja do atmosfery ( CO

2

,

N

2

,CH

4

) oraz równowa

ż

enie zawarto

ś

ci gazów rozpuszczalnych w wodzie, mi

ę

dzy

woda a atmosfer

ą

(dyfuzja tlenu z

powietrza)

6.

wymiana substancji mi

ę

dzy dnem i wod

ą

wytr

ą

canie si

ę

pewnych soli i osadzanie na dnie zbiornika i odwrotnie - oddawanie

produktów metabolizmu drobnoustrojów z dna do wody

10.24. Samooczyszczanie

ś

rodowiska wodnego

– wymiana substancji powietrzem i dnem

26

Wysokoefektywne oczyszczanie chemiczne i biologiczne
umo

ż

liwiaj

ą

c

ą

zwi

ę

kszon

ą

redukcj

ę

azotu i fosforu

Mineralizacja przez drobnoustroje w

ś

rodowisku wodnym w

sposób naturalny (np. rolnicze wykorzystanie

ś

cieków,

zraszanie pól, stawy rybne) lub w urz

ą

dzeniach sztucznych

(zło

ż

a biologiczne, osad czynny) powoduje usuni

ę

cie

zwi

ą

zków organicznych oraz biogennych

Wytr

ą

canie niektórych zwi

ą

zków rozpuszczalnych lub ich

neutralizacja metodami chemicznymi, takimi jak np.
koagulacja, sorpcja na w

ę

glu aktywnym

Usuwanie wył

ą

cznie zanieczyszcze

ń

nierozpuszczalnych, tj.

ciał stałych i tłuszczów ulegaj

ą

cych osadzaniu lub flotacji,

przy u

ż

yciu krat, sit, piaskowników, odtłuszczaczy

Podwy

ż

szone

usuwanie biogenów

Oczyszczanie
biologiczne

Oczyszczanie
chemiczne

Oczyszczanie
mechaniczne

10.25. Oczyszczanie

ś

cieków

27

10.26.

Ś

cieki przemysłowe i komunalne

wymagaj

ą

ce oczyszczenia odprowadzane do

wód lub ziemi w latach 1970-2007

Ź

ródło: GUS Ochrona

ś

rodowiska

28

10.27. Stopie

ń

oczyszczenia

ś

cieków

komunalnych i przemysłowych (2005, 2007)

Ź

ródło: GUS Ochrona

ś

rodowiska