Deklinacja - Declinatio

Deklinacja (

Declinatio

) to odmiana przez przypadki i liczby (z uwzględnieniem rodzaju). Deklinacji

podlegają

rzeczowniki

,

przymiotniki

,

zaimki

i

imiesłowy

. W łacinie wyróżnia się pięć deklinacji, przy czym trzecia

deklinacja posiada trzy typy. O tym, do której deklinacji należy słowo, decyduje końcówka jego dopełniacza l.poj.

(

Gen. sg.

), którą słowniki podają zaraz po głównej formie.

I deklinacja - declinatio prima

Do pierwszej deklinacji należą słowa zakończone w mianowniku na -a, zaś w dopełniaczu na -ae. Ich temat

(znajdowany w Gen. pl. pod odcięciu końcówki -rum) kończy się na -a, dlatego pierwszą deklinację nazywa się

także "deklinacją -a". Zwykle są to:



rzeczowniki rodzaju żeńskiego, przede wszystkim oznaczające pojęcia abstrakcyjne:

anima, -ae f

- dusza

clementia, -ae f

- łagodność

concordia, -ae f

- zgoda

industria, -ae f

- pracowitość

iustitia, -ae f

- sprawiedliwość

lingua, -ae f

- język



niektóre rzeczowniki rodzaju męskiego lub męsko-żeńskiego, w tym nazwy narodowości:

nauta, -ae m

- żeglarz

agricola, -ae m

- rolnik

incola, -ae mf

- sąsiad/sąsiadka

poeta, -ae m

- poeta

Belga, -ae m

- Belg

Persa, -ae m

- Pers

Schemat końcówek I deklinacji:

I dekl. Sing Plur

Nom.

-a

-ae

Gen.

-ae -ārum

Dat.

-ae

-is

Acc. -am

-as

Abl.

-ā

-is

Voc.

-a

-ae

Przykład odmiany w I deklinacji:

I dekl.

puella, -ae f

- dziewczynka

Sing

Plur

Nom.

puella

puellae

Gen.

puellae

puellārum

Dat.

puellae

puellis

Acc.

puellam

puellas

Abl.

puellā

puellis

Voc.

puella

puellae

Anomalie pierwszej deklinacji:



dea, -ae f

- bogini,

filia, -ae f

- córka,

liberta, -ae f

- wyzwolona kobieta: w Dat. i Abl. pl. występuje

czasem starsza forma

deabus

,

filiabus

,

libertabus

dla odróżnienia od form wyrazów należących do drugiej

deklinacji:

deus, dei m

- bóg,

filius, fili m

- syn,

libertus, -ti m

- wyzwoleniec:

deis deabusque

- do bogów i bogiń

filiis et filiabus

- do synów i córek



familia, -ae f

- rodzina: ten rzeczownik zachował swoją starszą formę Gen. sing. w wyrażeniach:

pater familias

- ojciec rodziny

mater familias

- matka rodziny



w rzeczownikach złożonych z przyrostkiem -cola i -gena Gen. pl. może się również kończyć na -um:

Gen. pl.:

genus agricolum (= agricolarum)

- rodzina rolników

II deklinacja - declinatio secunda

Do drugiej deklinacji należą słowa, których temat (znajdowany w Gen. pl. pod odcięciu końcówki -rum) kończy się

na -o. Z tego powodu drugą deklinację nazywa się także "deklinacją -o". Gen. sg. wyrazów należących do tej

deklinacji kończy się na -i. Mogą to być rzeczowniki wszystkich rodzajów, przy czym:



rzeczowniki rodzaju męskiego kończą się na -us, -er, -ir



rzeczowniki rodzaju żeńskiego kończą się na -us



rzeczowniki rodzaju nijakiego kończą się na -um

Rzeczowniki kończące się na -er są dwojakiego typu:



puer, pueri m

- chłopiec: "e" należy do tematu, więc jest zachowane we wszystkich formach



ager, agri m

- pole: "e" nie należy do tematu, więc jest (dla ułatwienia wymowy) pomijane wszędzie z

wyjątkiem Nom. i Voc. sg.

Voc. sg. rzeczowników zakończonych na -us kończy się na -e.

Rzeczowniki rodzaju nijakiego mają takie same formy w Nom., Acc. i Voc. obu liczb.

Do drugiej deklinacji należą takie rzeczowniki jak:

caelum, -i n

- niebo

dominus, -i m

- pan

imperium, -i n

- cesarstwo; rozkaz

ingenium, -i n

- natura, talent

liber, libri m

- książka

magister, magistri m

- nauczyciel

malum, -i n

- zło

minister, ministri m

- sługa

modus, -i m

- miara; sposób

oppidum, -i n

- miasto

oraculum, -i n

- wyrocznia

praeceptum, -i n

- porada, wskazówka

proelium, -ii n

- walka, bitwa

Schemat końcówek II deklinacji:

II dekl.

m, f

n

Sing

Plur Sing Plur

Nom. -us, -er, -ir

-i

-um

-a

Gen.

-i

-orum

-i

-orum

Dat.

-o

-is

-o

-is

Acc.

-um

-os

-um

-a

Abl.

-o

-is

-o

-is

Voc.

-e, -er, -ir

-i

-um

-a

Przyład odmiany w II deklinacji:

II dekl.

annus, -i m

- rok

verbum, -i n

- słowo

Sing

Plur

Sing

Plur

Nom.

annus

anni

verbum

verba

Gen.

anni annorum

verbi

verborum

Dat.

anno

annis

verbo

verbis

Acc.

annum annos

verbum

verba

Abl.

anno

annis

verbo

verbis

Voc.

anne

anni

verbum

verba

Anomalie drugiej deklinacji:



imiona i kilka rzeczowników kończących się na -ius, -aius, -eius tworzy Voc. sg. przez dodanie

końcówki -i, np.

Vergilius - Vergili, Gaius - Gai, Pompeius - Pompei, filius - fili

.



rzeczowniki kończące się na -ius i -ium mogą tworzyć Gen. sg. albo przez dodanie końcówki -i, albo -ii,

np.

negotium - negotii / negoti n

- praca, interes.



rzeczownik

deus, dei m

- bóg posiada wiele równoważnych form:

Sing

Plur

Nom.

deus

dei, dii, di

Gen.

dei, divi

deorum, deum

Dat.

deo, divo

deis, diis, dis

Acc.

deum

deos

Abl.

deo, divo

deis, diis, dis

Voc.

deus, dive

dei, dii, di



rzeczownik

locus, -i m

- miejsce w Nom. i Voc. pl. posiada formy

loci

i

loca



kilka rzeczowników kończących się na -us jest rodzaju nijakiego:

pelagus, -i n

- morze

virus, -i n

- trucizna

vulgus, -i n

- tłum

III deklinacja - declinatio tertia

Do trzeciej deklinacji należą rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów, których temat (znajdowany w Gen. pl. po

odcięciu końcówki -rum) kończy się na spółgłoskę lub na samogłoskę -i. Trzecia deklinacja dzieli się na trzy typy:



IIIa - typ spółgłoskowy



IIIb - typ samogłoskowy



IIIc - typ mieszany

Aby rozpoznać typ odmiany należy stwierdzić, czy wyraz jest równozgłoskowy (

parisyllaba

), czy

nierównozgłoskowy (

imparisyllaba

):



równozgłoskowy ma w różnych przypadkach jednakową liczbę sylab



nierównozgłoskowy ma w różnych przypadkach różną liczbę sylab

Przykłady rzeczowników nierównozgłoskowych (porównano Nom. i Gen. sg.):

lex, leg-is f

- prawo

consul, consul-is n

- konsul

homo, homin-is m

- człowiek

IIIa - typ spółgłoskowy

Do typu spółgłoskowego należą:



rzeczowniki nierównozgłoskowe:

aer, aeris m

- powietrze

benignitas, -atis f

- dobroć

comitas, -atis f

- uprzejmość

decus, -oris n

- ozdoba

facultas, -atis f

- możliwość

homo, -inis m

- człowiek

ius, iuris n

- prawo



kilka rzeczowników równozgłoskowych:

canis, canis m

- pies

frater, fratris m

- brat

iuvenis, iuvenis m

- młodzieniec

mater, matris f

- matka

pater, patris m

- ojciec

senex, senis m

- starzec

vates, vatis m

- wieszcz



przymiotniki w stopniu wyższym

W rzeczownikach rodzaju męskiego i żeńskiego, które kończą się na -s, ostatnia spółgłoska tematu często się

zmienia lub całkowicie zanika:

palus (palud-s)

- "d" zanika

miles (milet-s)

- "t" zanika

rex (reg-s)

- "g" ubezdźwięcznia się i razem z "s" tworzy "x"

To zjawisko nie dotyczy głosek "p" i "b", które pozostają niezmienione przed -s, np.

trabs, trab-is f

- pień

drzewa,

princeps, princep-is m

- pierwszy mieszkaniec. Jeśli "s" należy do tematu, w odmianie między

samogłoskami wymienia się na "r", np.

tempus, tempor-is n

- czas. Schemat końcówek typu spółgłoskowego:

IIIa dekl.

m, f

n

Sing

Plur

Sing

Plur

Nom.

różne

-es

różne

-a

Gen.

-is

-um

-is

-um

Dat.

-i

-ibus

-i

-ibus

Acc.

-em

=Nom. =Nom.

-a

Abl.

-e

-ibus

-e

-ibus

Voc.

=Nom. =Nom. =Nom. =Nom.

Przykład odmiany dla typu spółgłoskowego III deklinacji:

IIIa dekl.

homo, -inis m

- człowiek

nomen, -inis n

- imię

Sing

Plur

Sing

Plur

Nom.

homo

homines

nomen

nomina

Gen.

hominis

hominum

nominis nominum

Dat.

homini

hominibus

nomini nominibus

Acc.

hominem

homines

nomen

nomina

Abl.

homine

hominibus nomine nominibus

Voc.

homo

homines

nomen

nomina

IIIb - typ samogłoskowy - do typu samogłoskowego należą:



przymiotniki w stopniu równym wszystkich rodzajów, zakończone w Gen. sing. na -is; przymiotniki mogą

mieć trzy, dwa, lub jedno zakończenie rodzajowe:

acer m, acris f, acre n

- ostry/a/e

nobilis mf, nobile n

- szlachetny/a/e

felix mfn

- szczęśliwy/a/e



rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na -e, -al, -ar (dawniej były to rzeczowniki równozgłoskowe)

animal, animalis n

- zwierzę

exemplar, exemplaris n

- przykład

mare, maris n

- morze

rete, retis n

- sieć



kilka rzeczowników równozgłoskowych rodzaju żeńskiego:

puppis, puppis f

- statek

sitis, sitis f

- pragnienie

securis, securis f

- siekiera

turris, turris f

- wieża

tussis, tussis f

– kaszel; Schemat końcówek typu samogł. (rzeczowniki rodzaju nijakiego):

IIIb dekl.

n

Sing Plur

Nom.

-e

-ia

Gen.

-is -ium

Dat.

-i

-ibus

Acc.

-e

-ia

Abl.

-i

-ibus

Voc.

-e

-ia

Przykład odmiany typu samogł. (rzeczowniki rodzaju nijakiego):

IIIb dekl.

mare, -is n

- morze

Sing

Plur

Nom.

mare

maria

Gen.

maris

marium

Dat.

mari

maribus

Acc.

mare

maria

Abl.

mari

maribus

Voc.

mare

maria

Schemat końcówek typu samogł. (przymiotniki):

IIIb dekl.

m, f

n

Sing

Plur

Sing

Plur

Nom.

różne

-es

różne

-ia

Gen.

-is

-ium

-is

-ium

Dat.

-i

-ibus

-i

-ibus

Acc.

-em

-es

=Nom.

-ia

Abl.

-i

-ibus

-i

-ibus

Voc.

=Nom. =Nom. =Nom. =Nom.

IIIc - typ mieszany

Do tego typu należą rzeczowniki, które dawniej należały do typu samogłoskowego, ale później przyjęły temat
zakończony na spółgłoskę z wyjątkiem Gen. pl., gdzie zachowały samogłoskową końcówkę -ium:



rzeczowniki równozgłoskowe kończące się na -es i -is (z wyjątkiem należących do typu samogłoskowego):

nubes, nubis f

- chmura

navis, navis f

- statek

civis, civis mf

- obywatel

ignis, ignis m

- ogień

finis, finis mf

- granica



rzeczowniki jednosylabowe kończące się na spółgłoskę i "s":

ars, artis f

- sztuka

nox, noctis f

- noc

urbs, urbis f

- miasto

gens, gentis f

- plemię, ród



rzeczowniki kończące się na -er, których temat (znajdowany w Gen. pl. po odrzuceniu końcówki -rum)

kończy się na dwie lub więcej spółgłosek:

imber, imbris m

- deszcz

linter, lintris fm

- łódź

Schemat końcówek typu mieszanego:

IIIc dekl.

m, f

n

Sing

Plur

Sing

Plur

Nom.

różne

-es

różne

-a

Gen.

-is

-ium

-is

-ium

Dat.

-i

-ibus

-i

-ibus

Acc.

-em

-es

=Nom.

-a

Abl.

-e

-ibus

-e

-ibus

Voc.

=Nom. =Nom. =Nom. =Nom.

Przykład odmiany:

IIIc dekl.

ars, -tis f

- sztuka

Sing

Plur

Nom.

ars

artes

Gen.

artis

artium

Dat.

arti

artibus

Acc.

artem

artes

Abl.

arte

artibus

Voc.

ars

artes

Anomalie trzeciej deklinacji:



następujące rzeczowniki równozgłoskowe mają w Gen. pl. końcówkę -um zamiast -ium:

pater, patris m

- ojciec

mater, matris f

- matka

frater, fratris m

- brat

senex, senis m

- staruszek

juvenis, juvenis m

- młodzieniec

canis, canis mf

- pies



następujące rzeczowniki należące do typu mieszanego tworzą Abl. sg. zarówno z końcówką -e, jak i -i:

cives mf - cive, civi

ignis m - igne, igni

navis f - nave, navi



rzeczowniki rodzaju męskiego i nijakiego kończące się w Gen. pl. na -ium mają dwie formy Acc. pl: ze

starszą końcówką -is lub -es:

artes, artis

nubes, nubis

urbes, urbis



niektóre rzeczowniki należące do typu spółgłoskowego, zwłaszcza zakończone na -as, posiadają dodatkową

formę Gen. pl. kończącą się na -ium:

civitas, -atis f

- miasto:

civitatum, civiitatium

parens, -entis mf

- rodzic:

parentum, parentium

Rzeczownik

lis, litis f

- kłótnia posiada w Gen. pl. wyłącznie formę

litium

.



następujące rzeczowniki odmieniają się nieregularnie:

vis, - f

- siła

Juppiter, Jovis m

- Jowisz, najwyższy bóg rzymski

bos, bovis mf

- krowa

sus, suis (sueris) mf

- świnia

vis, -

Juppiter, Jovis

bos, bovis

sus, suis (sueris)

Sing Plur

Sing

Plur Sing

Plur

Sing

Plur

Nom. vis

vires Juppiter

-

bos

boves

sus

sues

Gen.

-

virium

Jovis

-

bovis

boum

suis, sueris

suum

Dat.

-

viribus

Jovi

-

bovi bobus, bubus

sui

subus, suibus

Acc. vim vires

Jovem

-

bovem

boves

suem

sues

Abl.

vi viribus

Jove

-

bove bobus, bubus

sue

subus, suibus

Voc. vis

vires Juppiter

-

bos

boves

sus

sues

IV deklinacja - declinatio quarta

Do czwartej deklinacji należą rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów, których temat (znajdowany w Gen. pl. po

odcięciu końcówki -um) kończy się na -u. Z tego powodu czwarta deklinacja zwana jest także "deklinacją -u". W

mianowniku rzeczowniki te kończą się na -us lub -u, zaś w dopełniaczu na -us. Najważniejsze rzeczowniki należące
do tej deklinacji to nazwy pięciu zmysłów:

auditus, -us m

- słuch

gustatus, -us m

- smak

odoratus, -us m

- węch

sensus, -us m

- dotyk

visus, -us m

- wzrok

oraz rzeczowniki:

acus, -us f

- igła, szpilka

arcus, -us m

- łuk

cornu, -us n

- róg

cultus, -us m

- uprawa; ogłada

domus, -us f

- dom

eventus, -us m

- wynik

exercisus, -us m

- wojsko

fructus, -us m

- owoc

gelu, -us n

- śnieg, lód

genu, -us n

- kolano

gustus, -us m

- smak, gust

Idus, -us f

- (Plur: Ides) Idy

Jesus, -us m

- Jezus

manus, -us f

- ręka

magistratus, -us m

- urząd

metus, -us mf

- strach, niepokój

motus, -us m

- ruch

porticus, -us f

- portyk

senatus, -us m

- senat

spiritus, -us m

- duch

tribus, -us f

- trzecia część ludu; dzielnica

usus, -us m

- użycie, praktyka

Schemat końcówek IV deklinacji:

IV dekl.

m, f

n

Sing Plur Sing Plur

Nom.

-us

-us

-u

-ua

Gen.

-us -uum -us -uum

Dat.

-ui -ibus -u -ibus

Acc.

-um -us

-u

-ua

Abl.

-u -ibus -u -ibus

Voc.

-us

-us

-u

-ua

Przykład odmiany w IV deklinacji:

IV dekl.

magistratus, -us m

- urząd

cornu, -us n

- róg

Sing

Plur

Sing

Plur

Nom.

magistratus

magistratus

cornu

cornua

Gen.

magistratus magistratuum cornus cornuum

Dat.

magistratui magistratibus cornu cornibus

Acc.

magistratum magistratus

cornu

cornua

Abl.

magistratu magistratibus cornu cornibus

Voc.

magistratus

magistratus

cornu

cornua

Anomalie czwartej deklinacji:



imię

Jesus

ma tylko trzy formy w liczbie pojedynczej: Nom.

Jesus

, Gen./Dat./Abl./Voc.

Jesu

, Acc.

Jesum



rzeczownik

domus, -us f

- dom ma dodatkowe formy na wzór drugiej deklinacji:

Sing

Plur

Nom.

domus

domus

Gen. domus, domi domuum, domorum

Dat. domui, domo

domibus

Acc.

domum

domus, domos

Abl. domu, domo

domibus

Voc.

domus

domus

V deklinacja - declinatio quinta

Do piątej deklinacji należą głównie rzeczowniki rodzaju żeńskiego (jedynie

meridies

jest rodzaju męskiego, a

dies

-

męsko-żeńskiego), których temat (po odcięciu końcówki -um w Gen. pl.) kończy się na -e. Z tego powodu

deklinację piątą nazywa się "deklinacją -e". Rzeczowniki należące do tej deklinacji kończą się na -es, a w

dopełniaczu na -ei.

Samogłoska "e" wydłuża się w Gen. i Dat. Sing. jeśli poprzedza ją "i": dies - diēi, ale: fides - fidei.

Najważniejsze wyrazy w tej deklinacji to:

dies, diei mf

- dzień

effigies, -iei f

- podobieństwo, obraz

facies, -iei f

- twarz

fides, fidei f

- wierność

materies, -iei f

- materia

meridies, -iei m

- południe

res, rei f

- rzecz

spes, spei f

- nadzieja

Schemat końcówek V deklinacji:

V dekl. Sing Plur

Nom.

-es

-es

Gen.

-ei -erum

Dat.

-ei -ebus

Acc.

-em

-es

Abl.

-e

-ebus

Voc.

-es

-es

Przykład odmiany w V deklinacji:

V dekl.

res, rei f

- rzecz

Sing

Plur

Nom.

res

res

Gen.

rei

rerum

Dat.

rei

rebus

Acc.

rem

res

Abl.

re

rebus

Voc.

res

res