Logistyka,

Okręty,

Projektowanie

Andrzej GRZĄDZIELA

WPŁYW CZYNNIKÓW LOGISTYCZNYCH W PROJEKTOWANIU OKRĘTÓW

WOJENNYCH

Podstawowe kryteria stosowane w komercyjnym okrętownictwie nie przystają głównie

do wymagań okrętów wojennych. Różnorodność klas oraz specyfika ich działalności
powoduje, że okręty obok wymagań ekonomicznych, energetycznych oraz logistycznych
muszą spełniać dodatkowe, czasem trudne do zrealizowania, postulaty wymagającego
użytkownika jakim jest marynarka wojenna. Podstawowym kryterium dopuszczającym
projekt koncepcyjny okrętu do dalszych analiz jest spełnienie wymagań taktyczno –
technicznych charakterystycznych dla danej klasy okrętu, w tym wymagań logistycznych,
szczególnie istotnych przy wyborze układu napędowego

EFFECT OF LOGISTICS FOR NAVAL SHIPS DESIGN

The basic criteria used in the commercial shipbuilding mostly do not fit the

requirements of naval vessels. The wide range of classes and the specificity of their
activities makes ships addition to the requirements of financial, technical and logistics must
meet additional, sometimes difficult to achieve, requiring the user's demands which is the
Navy. The main criterion for fitting the ships design to satisfy navy is the tactical –
technical requirements of the ships class, including the logistics requirements.

1. WSTĘP

Polityka obronna każdego państwa zwyczajowo przywiązuje dużą wagę do

wykorzystania własnego potencjału naukowo – przemysłowego. Odnosi się to do
wszystkich dziedzin obronności poczynając od zaopatrzenia żywnościowego, przez
transport a na produkcji i remontach uzbrojenia kończąc. Na całkowicie samodzielną
budowę okrętów wojennych współcześnie pozwolić sobie mogą jedynie wielkie mocarstwa
takie jak Rosja, USA, Francja czy Wielka Brytania. Obecnie nawet one w obliczu
globalizacji i nacisków na redukcję kosztów realizują swoje projekty w oparciu
o długoterminową współpracę z koncernami przemysłowymi, których kapitał jest tak
wpleciony w sieć światowego biznesu, że trudno uznać je za narodowe. Zagadnienie
konstrukcji okrętu oraz wyboru okrętowego układu napędowego (OUN) jest sztandarowym
przykładem sprzeczności z wymaganiami w zakresie terminowości realizacji a nawet
jakości wyrobu finalnego. Wybór OUN jest więc w pewnym sensie kompromisem
pomiędzy wymaganiami taktyczno – technicznymi, potencjałem własnych producentów,
dotychczasowych doświadczeń eksploatacyjnych, zabezpieczenia logistycznego oraz

Andrzej GRZĄDZIELA

798

zdolności finansowych. Zwyczajowo wymagania taktyczno-techniczne są najważniejszym
czynnikiem jednakże doświadczenia z ostatnich lat wskazują, że wiele flot musiało ugiąć
się pod ograniczeniami finansowymi weryfikując wstępne wymagania taktyczno-
techniczne. Analizując kryteria logistyczne w projektowaniu okrętów wojennych nie
sposób pominąć ich wzajemnych relacji z innymi kryteriami takimi jak taktyczno-
technicznymi, ekonomicznymi czy niezawodnością, która w terminologii marynarki
wojennej nazywana jest żywotnością okrętu

2. KRYTERIA TAKTYCZNO – TECHNICZNE

Kryteria taktyczno-techniczne stawiane danej klasie okrętów z reguły znacząco

zmieniają cię co dekadę. Wprowadzenie nowych typów uzbrojenia skutkuje zmianami
w sztuce operacyjnej oraz w taktyce bojowego użycia okrętu, co wpływa na zmiany stanów
użytkowania okrętu [4]. Podstawowymi kryteriami taktycznymi są:

•

zasięg,

•

autonomiczność,

•

dopuszczalne wartości emisji pól fizycznych,

•

wymagania dla dynamicznego pozycjonowania,

•

dzielność i żywotność morska,

•

maksymalne zanurzenie okrętu

Zagadnienia zasięgu oraz autonomiczności okrętu stanowią element specyfiki

eksploatacji okrętu wojennego. To właśnie zadania taktyczne decydują o tym czy okręt ma
być ukierunkowany w projekcie na prędkości ekonomiczne celem uzyskania
maksymalnego zasięgu czy też powinien charakteryzować się zdolnością do uzyskiwania
maksymalnych prędkości pływania w ograniczonym rejonie działań. Dodatkowym
elementem, który decyduje o zdolności bojowej okrętu, jest uwzględnienie możliwości
uzupełniania zapasów i uzbrojenia w morzu. Takie możliwości techniczne znacząco
wzbogacają walory bojowe jednostki.

Oczywistym wydaje się, że o zasięgu i autonomiczności w przeważającym stopniu

decydują zapasy MPS oraz uzbrojenia przenoszone przez okręt [1]. Konfiguracja
okrętowego układu napędowego oraz rozdział zapasów może zdecydowanie oddziaływać
na walory okrętu, szczególnie w sytuacjach awaryjnych.

Każdy obiekt na morzu jest ośrodkiem emisji wielu pól fizycznych. Część z nich ma

swoje źródła w strukturze i zasadach pracy napędu. Istota działań na rzecz redukcji
wartości pól fizycznych emitowanych przez okręt jest na tyle znacząca, że mogłaby się stać
sama sobą oddzielną publikacją.

Niektóre z klas okrętów nie są projektowane pod kątem uzyskiwania dużych

prędkości pływania. Zadania taktyczne stawiane np. OZM odnoszą się między innymi do
możliwości pozycjonowania okrętu nad punktem, w pobliżu miny lub obiektu
minopodobnego. Zdolność okrętu do pozycjonowania jednostki przy określonym stanie
morza może w warunkach bojowych zdecydować o sprawnym wykonaniu zadań lub też
o ich opóźnieniu nawet o kilka tygodni.

Liczne porwania statków handlowych nasilające się u brzegów Somalii na przełomie

lat 2009 i 2010 wskazały na potrzebę uzupełnienia wymagań taktycznych przez okręty

WPŁYW CZYNNIKÓW LOGISTYCZNYCH W PROJEKTOWANIU …

799

klasy fregata i korweta. Analizy specyfiki działań dozorowych określiły konieczność
technicznego zabezpieczenia abordażu oraz opuszczenia i podjęcia motorowych łodzi
pościgowych w różnych stanach hydrometeorologicznych. Wynika z tego potrzeba
zwiększenia możliwości dynamicznego pozycjonowania również okrętów uderzeniowych,
co jest obecnie rozpatrywane w postaci powszechnego wykorzystania APU lub stero-
pędników cykloidalnych lub azymutalnych.

Jednym z czynników charakteryzujących walory bojowe okrętu jest jego dzielność

morska. W przeciwieństwie do statków handlowych przedmiotem analiz jest możliwość
wykonywania planowych zadań bojowych w różnych stanach hydrometeorologicznych.
Określenie w projekcie stanów morza, przy których możliwe jest efektywne użycie
uzbrojenia powinno we wstępnej fazie projektowania być określone z wykorzystaniem
analizy jednostek podobnych. Układ ruchowy okrętu, a szczególnie stabilizacji okrętu,
może znacząco decydować o wartości bojowej okrętu.

Pomimo odrębności konstrukcji OUN jednostki tej samej klasy charakteryzują się

znaczącym podobieństwem wymiarów głównych, bezwymiarowych współczynników
określających kadłub oraz strukturą masową. Czynnikiem, który może zdecydować
o odrębności przyjętego rozwiązania technicznego są wymagania logistyczne, w tym np.
zanurzenie okrętu. Dopuszczalne zanurzenie w głównych i zapasowych punktach
bazowania okrętów jest istotnym czynnikiem, który oprócz ograniczeń wymiarów kadłuba
może również decydować o rodzaju zastosowanych pędników lub urządzeń sterowych.

Analiza taktyczna określa także parametry techniczne charakteryzujące każdą z klas

okrętów. Kryteriami technicznymi, charakterystycznymi w procedurze wyboru OUN dla
okrętów wojennych są:

•

zagadnienia logistyczne wyboru silników napędu głównego,

•

wyporność,

•

długość,

•

prędkości eksploatacyjne,

•

promień cyrkulacji,

•

czas gotowości do uruchomienia i przyjęcia pełnego obciążenia,

•

praca przy uciągu.

Przedstawione w projekcie koncepcyjnym wymagania stawiane okrętom danej serii

nie precyzują rozwiązania OUN a tym bardziej typu silników napędu głównego. Po
określeniu prognozy oporowej oraz mocy holowania z reguły przedstawia się co najmniej
dwie koncepcje układów napędowych. Jednym z podstawowych czynników decydującym
o wyborze OUN, w tym silników napędu głównego, jest „pochodzenie” silnika. Oprócz
zagadnień logistycznych i ekonomicznych także czynnik narodowego obrotu finansowego
kształtuje rozwiązanie układu napędowego. Typowym przykładem takiego podejścia są
okręty francuskie, które w wersjach eksportowych oferują szeroką gamę układów
napędowych natomiast dla własnych sił zbrojnych realizują projekty oparte tylko na
silnikach Pielstic.

Istotnym problemem projektowym w budownictwie okrętów wojennych jest

spełnienie wszystkich lub choćby większości wymagań w zakresie prędkości
eksploatacyjnych. Oprócz potrzeby uzyskania przez okręt prędkości maksymalnej we
wstępnych wymaganiach taktyczno – technicznych zawarte są również oczekiwania

Andrzej GRZĄDZIELA

800

dotyczące minimalnej prędkości, prędkości ekonomicznej, prędkości operacyjnej,
małoszumnej, trałowania a także oczekiwania w zakresie promienia cyrkulacji, parametrów
manewrowania i pozycjonowania jednostką [2]. Wymagania są ponadto, obwarowane
wieloma szczegółowymi zastrzeżeniami dotyczącymi wartości jednostkowego zużycia
paliwa, współczynników mocowych, masowych i objętościowych siłowni a także
tolerowanymi zakresami wartości emisji pól fizycznych. Tak więc, w przeciwieństwie do
statków handlowych, okręty wojenne wymagają znacznie głębszych, wieloaspektowych
analiz technicznych.

Istotnym czynnikiem, który odzwierciedla walory bojowe okrętu jest czas

przygotowania siłowni do uruchomienia oraz minimalny czas przyjęcia przez silniki
napędu głównego maksymalnych obciążeń. Oba czynniki spowodowały między innymi, że
silniki wolnoobrotowe nie znalazły zastosowania w napędach okrętów wojennych. Okręty
stojące w gotowości bojowej powinny po około 30 minutach od ogłoszenia alarmu
bojowego znaleźć się w główkach portu lub co najmniej utrzymać układ napędowy
w gotowości do ruchu. Czas przygotowania silników wolnoobrotowych ze stanu zimnego
do ruchu może trwać, w zależności od wielkości silnika, nawet do kilku godzin co
powoduje, że stają się one mało atrakcyjne pod względem zastosowania w jednostkach
uderzeniowych. Wymagania w zakresie czasu gotowości do ruchu spowodowały w drugiej
połowie XX wieku marynizację silników odrzutowych. Pomimo wysokiego jednostkowego
zużycia paliwa, wyższych kosztów użytkowania i obsługiwania a także krótszego czasu
pomiędzy przeglądami i remontami czynnik natychmiastowej gotowości do przyjęcia
maksymalnego obciążenia po około 120 sekundach od uruchomienia spowodował
gwałtowny rozwój napędów turbinowych, szczególnie w kombinowanych układach
napędowych.

Niektóre z okrętów wojennych realizują swoje zadania bojowe w stanach

eksploatacyjnych podobnych jak jednostki komercyjne. Przykładem sztandarowym są
OZM, których działania trałowe bardzo przypominają charakterystykę użytkowania
trawlerów.

Praca

okrętów

przy

różnym

uciągu

spowodowała

eksperymenty

z wprowadzeniem wielu rodzajów układów napędowych, w tym nawet kombinowanych.
Podstawowymi różnicami jakie dzielą układ napędowy trawlera od OZM są dodatkowe
wymagania w zakresie odporności OUN na wybuchy podwodne oraz dopuszczalna emisja
pól fizycznych. Pozostałe wymagania są na tyle podobne, że w trakcie konfliktu
falklandzkiego w 1980 roku Royal Navy powołała do służby pięć trawlerów w roli
trałowców oceanicznych

3. KRYTERIA EKONOMICZNE

Kryteria ekonomiczne są tym elementem w procesie projektowania okrętów, który

można na pewno uznać za koniunkturalny. Decydującą rolę we wdrożeniu nowych
projektów okrętów ma oczywiście sytuacja międzynarodowa, która w okresach kryzysów
ekonomicznych i stabilności międzynarodowej znacząco redukuje budżety obronne, w tym
nakłady na rozwój flot. Te ograniczenia równie silnie wpływają na koncepcje okrętów,
które stają się zachowawcze i energetycznie oszczędne.

Obecnie na świecie dominują dwie koncepcje rozwoju okrętowych technologii

militarnych. Pierwsza z nich, typowa dla gospodarki amerykańskiej, zakłada rywalizację na
gruncie ofert proponowanych przez istniejące już wielkie koncerny przemysłowe na

WPŁYW CZYNNIKÓW LOGISTYCZNYCH W PROJEKTOWANIU …

801

poziomie jednoczesnej minimalizacji kosztów wraz z propozycją produktu spełniającego
wszystkie lub prawie wszystkie założenia wstępne. Druga koncepcja, doraźnie nazwana
europejską, zakłada założenie konsorcjum kilku koncernów, których doraźnym celem jest
wygranie przetargu na budowę serii okrętów a w razie powodzenia dalsza produkcja,
ukierunkowana na eksport.

Bez względu na to, która z koncepcji jest realizowana serie okrętów nigdy nie są

przedmiotem decyzji doraźnych. Plany rozwojowe flot są zwyczajowo zatwierdzane z 10-
letnim wyprzedzeniem w postaci programów gwarantujących środki finansowe na badania
pilotażowe, projektowanie i wykonawstwo co najmniej kilku jednostek. Tylko takie
podejście finansowe gwarantuje producentom, że chwilowe zawirowania polityczne czy
gospodarcze nie zniweczą poniesionych samodzielnie nakładów finansowych. W praktyce
oznacza to, że coroczne budżety ministerstw obrony nie są w stanie udźwignąć kosztów
projektowania i produkcji nowej generacji okrętów. Co więcej, doświadczenia wielu
krajów wskazują, że tak realizowane projekty kończyły się wykonaniem najczęściej tylko
jednostkowego prototypu, słabo wyposażonego, którego cena jednostkowa nawet
trzykrotnie przewyższała cenę podobnych okrętów budowanych w seriach.

Analizy ekonomiczne dotyczące zastosowanego konkurujących OUN najczęściej są

przedstawiane w postaci porównania LCC (Life Cycle Costs). W przypadku gdy oba
rozwiązania spełniają wymagania taktyczne oraz charakteryzują się podobnymi
parametrami LCC istotnym czynnikiem ekonomicznym decydującym o wyborze napędu są
koszty remontów i części zapasowych. Wytypowanie dostawcy zagranicznego wiąże się
z ryzykiem koniunkturalności politycznej, która może znacząco wpłynąć na zmiany cen
części zamiennych lub nawet pojawienia się embarga gospodarczego. Oznacza to, że
czynnik ekonomiczny nie może być rozpatrywany poza tłem politycznym a nawet
geopolitycznym.

4.

śYWOTNOŚĆ OKRĘTU

Zagadnienia zwiększenia żywotności odnoszą się do całokształtu konstrukcji okrętu.

Jednym z podstawowych wymagań w stosunku do okrętów wojennych jest ich zdolność do
ruchu i dostaw energii elektrycznej w stanach awaryjnych będących skutkiem
oddziaływania środków walki przeciwnika. Takie postawienie zadania skutkuje
koniecznością podjęcia szeregu przedsięwzięć wśród, których najbardziej istotną rolę
odgrywają:

•

wyposażenie przedziałów maszynowych (w tym z ZZE) w modułowe systemy
przeciwpożarowe

składające

się

z

indywidualnych,

niezależnych

pomp

rozmieszczonych w oddzielnych przedziałach wodo- i gazoszczelnych,

•

możliwość integrowania systemów pożarowych w stanach awaryjnych,

•

zastosowanie

pomiędzy

przedziałami

maszynowymi

grodzi

wodo-

i gazoszczelnych,

•

eliminacja, ze względu na około dwukrotny spadek wartości Re w temperaturze
200

0

C, stopów aluminium w konstrukcji dróg ewakuacyjnych tj. rygli, zamków,

drabinek, trapów, poręczy itd.,

•

konstrukcyjne zapewnienie zarówno poziomych jak i pionowych dróg ewakuacji
z przedziałów maszynowych,

Andrzej GRZĄDZIELA

802

•

zastosowanie redundantnego systemu monitoringu OPA z co najmniej dwoma
pulpitami operatorskimi,

•

rozproszenie elementów OUN oraz ZZE różnych przedziałach tzw. wyspowy
system zasilania elektroenergetycznego,

•

zastosowanie odpornej temperaturowo izolacji kabli energetycznych lub
prowadzenie ich w specjalnych, izolowanych termicznie kanałach (na większych
okrętach),

•

zabudowa

modułowa

silników

napędu

głównego

oraz

ZZE

(obrona

przeciwpożarowa oraz redukcja pola hydroakustycznego),

•

możliwość awaryjnego doprowadzenia energii elektrycznej z GTR do odbiorników
za pomocą swobodnie rozwiniętych zapasowych kabli,

•

zastosowanie osłon przeciwpancernych w obrębie istotnych punktów dowodzenia
np. BCI, centrala OPA, CSS itd.,

•

zastosowanie indywidualnych kanałów dolotu powietrza do silników głównych z
możliwością awaryjnego poboru powietrza z przedziału maszynowego,

•

amortyzacja

mechanizmów

i

instalacji

pod

względem

redukcji

pola

hydroakustycznego oraz odporności udarowej,

•

automatyzacja procesów sterowania okrętem z zachowaniem możliwości sterowania
zdalnego oraz ręcznego,

•

możliwości szybkiego, awaryjnego zrzutu paliwa ze zbiorników rozchodowych do
zapasowych,

•

zastosowanie zintegrowanych z systemem monitoringu inteligentnych podsystemów
przeciwpożarowych.

Spełnienie powyższych postulatów dość często staje w sprzeczności z innymi
wymaganiami technicznymi. Podstawowym problemem jest utrzymanie równowagi
pomiędzy założonym przedziałem wymiarów głównych, oczekiwaniami w stosunku do
OUN w aspekcie jego zdolności do realizacji założonych zadań a potrzebą utrzymania
silnego uzbrojenia oraz środków WRE. Z tego też powodu konstrukcje OUN często są
zubażane o brak modułowej zabudowy czy też wyspowego rozmieszczenia ZZE. Analiza
współczesnych rozwiązań wskazuje, że takie postulaty mogą być przedmiotem rozważań
projektowych dla okrętów klasy fregata wzwyż.

5.

KRYTERIA LOGISTYCZNE

Jednym z istotnych czynników kształtujących finalny obraz okrętu są możliwości

realizacji zadań we własnych portach oraz zapasowych punktach zaopatrzenia. Każda
z flot na czas wojny oprócz stałych baz morskich tworzy zapasowe punkty zaopatrzenia,
w których istnieje możliwość uzupełnienia zapasów oraz wykonania drobnych napraw [3].
We

wstępnych

wymaganiach taktyczno-technicznych przedstawia się

wartości

maksymalnego zanurzenia oraz długości jednostki, która potencjalnie mogłaby wejść do
małego portu oraz wykonać cyrkulację w kanale portowym. Dodatkowym aspektem jest
potrzeba zapewnienia postoju przy nabrzeżu wyposażonym w sieci energetyczne, dostęp
MPS a także możliwości obsługi technicznej. Należy jednak nadmienić, że w współczesne
możliwości

i

potrzeby

zaopatrywania

pozwalają

na

wykorzystanie

nawet

WPŁYW CZYNNIKÓW LOGISTYCZNYCH W PROJEKTOWANIU …

803

nieprzygotowanych rejonów do zaopatrywania modułowego – rysunek 1. Parametrów
określających kompatybilność okrętu z jego bazami jest wiele aczkolwiek podstawowymi,
odnoszącymi się bezpośrednio lub pośrednio do zagadnień logistycznych są:

•

dostępność portu pod względem głębokości oraz szerokości kanału portowego,

•

zabezpieczenia elektroenergetyczne zapewniające jednostce zgodność sieciową oraz
wystarczającą moc na postoju,

•

dostępność do zunifikowanej sieci MPS oraz zaopatrzenia w uzbrojenie,

•

możliwości użycia planowanych do bieżących napraw dźwigów na nabrzeżu,

•

możliwości maskowania oraz prowadzenia oplot,

•

dostęp do sieci kolejowej oraz drogowej – rysunek 2,

•

dostęp do stoczni remontowej.

Korzystanie z baz lub zapasowych punków zaopatrzenia jest zatem elementem, który
powinien być analizowany we wczesnym stadium projektowania okrętu. Wymagania
w zakresie utrzymania w ruchu okrętu, jego zaopatrywania i obsługiwania w trakcie działań
wojennych stanowią istotny element strategii każdej marynarki wojennej.

Rys.1. Przykład współczesnego zabezpieczenia

logistycznego na teatrze działań wojennych

Rys.2. Współczesne magazyny

brzegowe wraz z infrastrukturą

Wysoko zaawansowane technologicznie państwa takie jak np. USA czy Wielka

Brytania, które posiadają największe doświadczenia związane z realizacją wsparcia
zaopatrzeniowego, z powodzeniem wykorzystują rozwiązania systemowe w zakresie
logistyki. Rozbudowując podstawową platformę poddają ją ciągłej modyfikacji
umożliwiając coraz bardziej efektywne jej wykorzystanie przy założeniu ograniczenia
zaangażowania czynnika ludzkiego i rozbudowanej biurokracji. Przykładem takiego
rozwiązania opracowanego przez USA, a z powodzeniem wykorzystywanego przez inne
kraje w tym Polskę, jest system wsparcia zaopatrzeniowego SHIP CLIP. Jego działanie,
w skrócie określane mianem "mądrej lodówki" opiera się na zasadzie zdjąłeś z półki -
magazyn za ciebie zamówi tzn. zdejmując z półki potrzebną część, która jest integralną
częścią zestawu części zapasowych magazynier skanuje lub spisuje numer inwentażowy.
Następnie oprogramowanie nadzorujące komputer, w którym jest zainstalowana aplikacją
SHIP CLIP, sam poprzez łącze internetowe zamawia zużytą część zabezpieczając
permanentny dostęp do wszystkich części. W określonych interwałach czasowych system
samodzielnie ocenia, które z części i jak często były zużywane oraz generuje poprawkę do
norm należności części zapasowych. Dzięki takiemu algorytmowi eliminuje się potrzebę

Andrzej GRZĄDZIELA

804

wykorzystania czynnika ludzkiego, który w systemach zaopatrzenia jest najsłabszym
ogniwem. Uproszczony schemat działania systemu przedstawia rysunek 3.

Rys. 3. Schemat działania programu Ship Clip

Kolejnym krokiem w rozbudowie systemów zaopatrzenia jest system wsparcia

zaopatrzeniowego nowej generacji, którego funkcjonowanie opiera się na wykorzystaniu
elementów wzbogaconych o identyfikację drogą radiową danej części. Działanie systemu
polega to na tym, że w opakowanie części zapasowej wtopiony jest pasek specjalnego
kształtu zrobiony ze stopu aluminium i miedzi. Część wchodząc na magazyn jest raz
skanowana (musi się znaleźć w odległości około 2 m od czytnika) a następnie w razie
potrzeby magazynier określa jej położenie przy wykorzystaniu sygnału radiowego
z

dokładnością

do

0,5

m.

Takie

rozwiązanie

jest

szczególnie

przydatne

w magazynach pozbawionych regałów składowych.

6. WNIOSKI

Zagadnienia projektowania okrętów stanowią szerokie spektrum działań, których

celem jest uzyskanie wysokiej jakości produktu spełniającego wymagania współczesnego,
morskiego pola walki. Skupienie się tylko na wymaganiach taktyczno – technicznych może
przynieść fatalne skutki dla projektu okrętu. Jedynie kompleksowa analiza oczekiwań oraz
możliwości ich spełnienia pozwala na wypracowanie kompromisu projektowego. Kryteria
logistyczne nie mogą wiec być wyodrębnione spośród innych wymagań lecz stanowić
powinny zespół cech charakteryzujących produkt finalny.

7. BIBLIOGRAFIA

[1]

Bursztyński A., Logistyka Marynarki Wojennej, Wyd. AMW, Gdynia 2009.

[2]

Charchalis A., Opory okrętów wojennych, pędniki okrętowe, Wyd. AMW, Gdynia
2000.

[3]

Dowgham W, Modern warship „Naval Engineering”, 1998, 3, pp. 24 – 48.

[4]

Wojnowski W, Siłownie okrętowe cz III, Wyd. AMW, Gdynia 1998.