126

UPRAWY WSPÓ£RZÊDNE SPOSOBEM NA UROZMAICENIE

AGROCENOZ

I ZMNIEJSZENIE ZU¯YCIA PESTYCYDÓW

Kazimierz Wiech, Jolanta Ka³muk

Za jedn¹ z najczêstszych przyczyn wzrostu znaczenia wielu agrofagów uwa¿a

siê uprawê tych samych gatunków roœlin na du¿ych powierzchniach, czêsto w

monokulturach, czyli w uprawach tego samego gatunku, rok po roku na tym

samym polu. Taki system uprawy prowadzi do jednostronnego wykorzystania

sk³adników pokarmowych, a tak¿e do nagromadzenia w glebie nicieni oraz tych

organizmów zwierzêcych, które po zakoñczeniu rozwoju zimuj¹ lub diapauzuj¹

w pobli¿u roœlin ¿ywicielskich. Wzrost znaczenia po³yœnicy marchwianki (Psila

rosae) w rejonach uprawy marchwi jest tego najlepszym przyk³adem. Ponadto

na resztkach roœlinnych pozostawionych na polu mog¹ znajdowaæ siê ró¿ne sta-

dia rozwojowe paso¿ytniczych grzybów i bakterii (np. Plasmodiophora

brassicae, Alternaria spp. oraz Pseudomonas spp., Xanthomonas

campestris), które z roku na rok pogarszaj¹ zdrowotnoœæ uprawianych roœlin,

utrudniaj¹c, a niejednokrotnie uniemo¿liwiaj¹c uzyskanie w pe³ni wartoœciowego

plonu [1].

Przeciwdzia³anie tym niekorzystnym zjawiskom jest jednak mo¿liwe,

a co wiêcej – stosunkowo ³atwe do osi¹gniêcia za pomoc¹ zabiegów

agrotechnicznych, od dawna znanych i stosowanych w rolnictwie.

W nowoczesnych programach integrowanej produkcji rolniczej zaleca siê powrót

do stosowania tradycyjnego p³odozmianu z zachowaniem w³aœciwego nastêpstwa

roœlin oraz zwiêkszenia urozmaicenia gatunkowego pól poprzez wprowadzanie

tzw. uprawy wspó³rzêdnej. Koncepcja równoczesnej uprawy kilku gatunków

roœlin na tej samej powierzchni pola powsta³a w tych rejonach œwiata, w których

brakowa³o odpowiedniej ziemi pod uprawê. W Indiach, po³udniowo-wschodniej

Azji oraz w krajach Ameryki £aciñskiej ten system uprawy ma wielowiekow¹

tradycjê. Jego zalet¹ jest jednak nie tylko lepsze wykorzystanie powierzchni

uprawnej. Odpowiedni dobór roœlin zapewnia równie¿ ochronê gleby przed erozj¹

oraz nadmiernym wyparowywaniem wody, wp³ywa ograniczaj¹co na

wystêpowanie szkodników, a w wielu przypadkach przyczynia siê do zwiêkszenia

plonu [2]. Przede wszystkim jednak poprzez wprowadzanie upraw

wspó³rzêdnych urozmaica siê œrodowisko rolnicze – zazwyczaj ubogie

w zasiedlaj¹ce je organizmy roœlinne i zwierzêce.

Dla w³aœciwego nazwania tego systemu uprawy termin „uprawa wspó³rzêdna”

nale¿a³oby jednak zast¹piæ okreœleniem uprawa wielogatunkowa lub mieszana –

dwóch lub wiêcej gatunków roœlin – jako przeciwstawna uprawom jednorodnym.

127

Pod pojêciem upraw mieszanych lub wielogatunkowych (ang. mixed culture

lub polyculture) rozumiemy uprawê na tym samym polu i w tym samym sezonie

dwóch lub wiêcej gatunków roœlin uprawnych, usytuowanych wzglêdem siebie

w jeden z przedstawionych poni¿ej sposobów:

– uprawa mieszana – bez wyraŸnie zaznaczonych rzêdów (ang. real mixed

cropping);

– wspó³rzêdna – gdy w tym samym rzêdzie uprawiane s¹ przemiennie

przynajmniej dwa gatunki roœlin (ang. intercropping);

– naprzemianrzêdowo – gdy dwa lub wiêcej gatunków roœlin uprawianych jest

w wyraŸnie zaznaczonych rzêdach u³o¿onych przemiennie (ang. inter row);

– podsiew, ¿ywa œció³ka – gdy w miêdzyrzêdziach jednej roœliny uprawnej

wysiewane s¹ nasiona innej roœliny, bez wyraŸnie zaznaczonych rzêdów

(ang. undersowing);

– czasowo naprzemianrzêdowo – kiedy roœliny rosn¹ w bezpoœrednim

s¹siedztwie tylko przez czêœæ sezonu wegetacyjnego (ang. structural).

Innym sposobem na urozmaicenie œrodowiska rolniczego jest wysiewanie

roœlin, które nie stanowi¹ plonu handlowego, jednak przyczyniaj¹ siê do wzrostu

jakoœci lub iloœci plonu w³aœciwych roœlin uprawnych. Szczególnie korzystne

oddzia³ywanie, maj¹ce charakter ochronny wobec upraw, ma miejsce

w przypadku roœlin bêd¹cych:

– barier¹ fizyczn¹ przeciwko szkodnikom (ang. barier crops);

– roœlinami pu³apkowymi, na których gromadz¹ siê szkodniki zanim zasiedl¹

w³aœciw¹ roœlinê uprawn¹ (ang. trap crops);

– Ÿród³em pokarmu dla organizmów po¿ytecznych (ang. food crops

for beneficial insects).

Pozytywny wp³yw upraw wielogatunkowych na wzrost i zdrowotnoœæ roœlin

(ograniczenie pora¿enia przez patogeny i szkodniki) mo¿liwy jest tylko

w przypadku odpowiedniego doboru gatunków przeznaczonych do wspólnej

uprawy. Ze wzglêdu na w³aœciwoœci fizykochemiczne poszczególnych rodzin

botanicznych, gatunków, a czasem nawet odmian, nie wszystkie roœliny mog¹

rosn¹æ obok siebie. Podstawowe kryteria, którymi nale¿y siê kierowaæ przy

planowaniu tego rodzaju upraw to:

– brak wzajemnego, ujemnego allelopatycznego oddzia³ywania;

– zró¿nicowany rodzaj systemu korzeniowego, ograniczaj¹cy konkurencjê

o sk³adniki pokarmowe i o wodê;

– dobór pod wzglêdem wzrostu i tempa rozwoju, tak aby w trakcie uprawy

roœliny nie zacienia³y siê wzajemnie;

– odrêbnoœæ botaniczna – roœliny nie powinny nale¿eæ do tych samych rodzin

(wyj¹tek stanowi¹ niektóre uprawy mieszane), tak aby ograniczyæ nadmierne

rozmno¿enie oraz rozprzestrzenianie siê chorób i szkodników.

128

1. Praktyczne zastosowanie ró¿nych systemów upraw wielogatunkowych

Uprawa mieszana. Z uwagi na brak regularnych rzêdów w tym rodzaju

uprawy, zbiór roœlin musi odbywaæ siê równoczeœnie. System ten mo¿e wiêc byæ

stosowany tylko w odniesieniu do roœlin o takim samym okresie wegetacji

i o podobnym przeznaczeniu (np. mieszanki na pasze). Przyk³adem mo¿e byæ

uprawa mieszana dwóch odmian jêczmienia, o ró¿nym stopniu wra¿liwoœci

w stosunku do m¹czniaka prawdziwego traw [2]. £¹czna uprawa odmiany

podatnej oraz wra¿liwej na tego patogena przyczynia siê do obni¿enia stopnia

pora¿enia odmiany wra¿liwej – w porównaniu do uprawy jednorodnej tej

odmiany.

Uprawa wspó³rzêdna. G³ównym celem takiej uprawy jest wykorzystanie

jak najwiêkszej powierzchni pod uprawê warzyw. Najbardziej wydajna jest

uprawa, w której roœliny wysadzane s¹ przemiennie, zarówno w obrêbie jednego

rzêdu, jak równie¿ pomiêdzy rzêdami, co przypomina uk³ad pól na szachownicy.

W planowaniu uprawy wspó³rzêdnej niezwykle wa¿ny jest dobór odpowiednich

roœlin, uwzglêdniaj¹cy ich w³aœciwoœci chemiczne (allelopatia) i fizyczne (charakter

i szybkoœæ wzrostu, rodzaj systemu korzeniowego, okres dojrza³oœci zbiorczej).

Znaczn¹ oszczêdnoœæ powierzchni pola czy poletka mo¿na osi¹gn¹æ poprzez

wysiewanie/wysadzanie warzyw, które rosn¹ szybko i wykorzystuj¹ woln¹

przestrzeñ zanim wolniej rosn¹ce potrzebowaæ bêd¹ wiêcej miejsca. Przyk³adem

takiego zestawienia mo¿e byæ rzodkiewka i pasternak oraz sa³ata i kapusta.

System ten praktykowany jest najczêœciej w ogrodnictwie amatorskim

i biodynamicznym.

Uprawa naprzemianrzêdowa – to w³aœciwie rodzaj uprawy wspó³rzêdnej,

z t¹ ró¿nic¹, ¿e roœliny uprawne rosn¹ przemiennie w kolejnych rzêdach.

Aby plon by³ zadowalaj¹cy, roœliny musz¹ byæ dopasowane pod wzglêdem cech

fizykochemicznych – wymienionych wczeœniej. Uprawa naprzemianrzêdowa jest

systemem znajduj¹cym zastosowanie zarówno w ogrodnictwie amatorskim jak

te¿ ekologicznym. Powszechnie praktykowanym sposobem jest np.

naprzemianrzêdowa uprawa marchwi z cebul¹, czy warzyw kapustnych

z roœlinami motylkowatymi (np. fasol¹ szparagow¹). W obu przyk³adach

najwa¿niejsz¹ korzyœci¹ wynikaj¹c¹ z takiego rodzaju uprawy jest ograniczaj¹cy

wp³yw na wystêpowanie wa¿nych szkodników warzyw: po³yœnicy marchwianki

(P. rosae) i wciornastka tytoniowego (Thrips tabaci) [3], oraz mszycy

kapuœcianej (Brevicoryne brassicae) i pche³ek (Phyllotreta spp.) [4-6]. Z kolei

kapusta uprawiana z pomidorem mo¿e byæ w mniejszym stopniu uszkadzana

przez g¹sienice tantnisia krzy¿owiaczka (Plutella xylostella) [7].

129

Podsiew – czyli wysiewanie tzw. roœliny towarzysz¹cej pomiêdzy rzêdami

roœliny uprawnej. Przyk³adem mo¿e tu byæ wprowadzanie do miêdzyrzêdzi

warzyw kapustnych koniczyny (Trifolium repens), sporka (Spergula arvensis)

lub innych roœlin, które charakteryzuj¹ siê s³abym wzrostem i niewysokim , lecz

zwartym pokrojem – tzw. ¿ywych œció³ek (ang. living mulch). Liczne badania

dotycz¹ce wp³ywu podsiewu koniczyny bia³ej w uprawach kapusty wykaza³y,

¿e ten rodzaj uprawy jest skutecznym sposobem na ograniczanie liczebnoœci

niektórych wa¿nych szkodników roœlin kapustnych, takich jak: mszyca kapuœciana

(B. brassicae) [6, 8, 9], pche³ki (Phyllotreta spp.) [9, 10] i piêtnówka kapustnica

(Mamestra brassicae) [6, 11, 12]. Podsiew koniczyny ogranicza te¿

wystêpowanie wciornastka tytoniowego (T. tabaci) w uprawie kapusty oraz

pora [13-15]. Roœlinami towarzysz¹cymi w³aœciwej uprawie mog¹ byæ równie¿

zio³a, jak np. sza³wia (Salvia officinalis) i tymianek (Thymus vulgaris).

Te aromatyczne roœliny, wysiane w uprawach warzyw kapustnych, wp³ywaj¹ na redukcjê

uszkodzeñ powodowanych przez tantnisia krzy¿owiaczka (P. xylostella) [16, 17].

Roœliny barierowe – czyli takie, które stanowi¹ fizyczn¹ przeszkodê dla

owadów lataj¹cych. Aby skutecznie chroni³y uprawiane roœliny, musz¹ byæ od

nich wiêksze lub/i wy¿sze. Ponadto roœliny barierowe nie mog¹ byæ ¿ywicielami

dla tych fitofagów, które zagra¿aj¹ uprawianym warzywom. W ochronie marchwi

przed po³yœnic¹ marchwiank¹ wysiewa siê wokó³ pól/poletek uprawnych wysokie

roœliny, jak np. peluszkê. Z kolei dla uprawy grochu czy fasoli skuteczn¹ zapor¹

przed szkodnikami mo¿e byæ kukurydza [18]. Dawniej praktykowanym sposobem

by³o te¿ wysiewanie na obrze¿ach pól, konopi, a tak¿e bobu i fasoli tycznej.

Roœliny pu³apkowe stosuje siê w celu zwabienia agrofaga, niepo¿¹danego

na roœlinach uprawnych. Aby przywabione owady (potencjalne szkodniki) z³o¿y³y

jaja na roœlinach pu³apkowych, musz¹ one stanowiæ wartoœciowy pokarm dla

ich larw. Przyk³adem roœlinnej pu³apki dla tantnisia krzy¿owiaczka jest jarmu¿

wysiewany wokó³ pola z kapust¹ [19, 20]. Podobnie gorczyca, wysiana co

kilkanaœcie rzêdów, mo¿e skutecznie ograniczyæ wystêpowanie tego motyla na

roœlinach kapusty [21].

Roœliny bêd¹ce Ÿród³em pokarmu – dla organizmów redukuj¹cych

liczebnoœæ szkodliwych agrofagów – parazytoidów i drapie¿ców. Od dostêpnoœci

pokarmu oraz jego wartoœci od¿ywczej zale¿y d³ugoœæ ¿ycia oraz potencja³

rozrodczy najwa¿niejszych entomofagów: paso¿ytniczych b³onkówek

(Hymenoptera) z rodziny g¹sienicznikowatych (Ichneumonidae),

mêczelkowatych (Braconidae) i bleskotkowatych (Chalcididae), a tak¿e

muchówek bzygowatych (Syrphidae) i r¹czycowatych (Tachinidae) oraz

sieciarek z³otookowatych (Chrysopidae) i innych. Szczególnie wartoœciowym

Ÿród³em po¿ywienia dla tych owadów s¹ roœliny zaopatrzone w ³atwo dostêpny

130

nektar i py³ek kwiatowy – g³ównie z rodziny krzy¿owych (Brassicaceae)

i baldaszkowatych (selerowatych) (Apiaceae) [22]. Roœliny te pe³ni¹ równie¿

rolê kryjówek – zw³aszcza w upalne dni, gdy intensywna insolacja hamuje

aktywnoœæ parazytoidów.

Wp³yw upraw wielogatunkowych na liczebnoœæ agrofagów nie jest

jednoznaczny. Risch [23], opieraj¹c siê na wynikach prac, w których badano

wp³yw zró¿nicowania gatunkowego upraw na wystêpowanie 140 gatunków

owadów, stwierdzi³, ¿e w 53% przypadków nastêpowa³o zmniejszenie liczebnoœci

fitofagów, w 18% zwiêkszenie, a w 29% brak reakcji. Oznacza to, ¿e w obrêbie

poszczególnych uk³adów dzia³aj¹ ró¿ne mechanizmy, decyduj¹ce o rezultacie

po³¹czenia dwóch lub wiêkszej liczby uprawianych gatunków. Przy planowaniu

takiej uprawy konieczne jest uwzglêdnienie zarówno wzajemnych oddzia³ywañ

pomiêdzy roœlinami, jak te¿ pomiêdzy roœlinami i owadami. Poznanie z³o¿onoœci

tych interakcji jest warunkiem do opracowania optymalnych uk³adów, które

w sposób powtarzalny bêd¹ przynosi³y oczekiwany rezultat.

Wyniki dotychczasowych badañ pozwalaj¹ na wyszczególnienie pewnych

prawid³owoœci, dotycz¹cych zachowañ okreœlonych grup owadów wobec

bodŸców pochodz¹cych ze œrodowiska – w szczególnoœci tych, których Ÿród³em

s¹ roœliny. Œmietki i inne muchówki przy wyborze roœliny ¿ywicielskiej kieruj¹

siê bodŸcem zapachowym – czêsto jest to zapach uszkodzonych roœlin. Wobec

tego, celowe by³oby wprowadzenie do uprawy takiej roœliny towarzysz¹cej,

która wydziela³aby substancje zapachowe maskuj¹ce zapach roœliny ¿ywicielskiej

[24], zmieniaj¹ce fizjologiê tych roœlin [25] lub wydzielaj¹ce substancje o dzia³aniu

repelentnym dla agrofagów [3]. Teoria stworzenia kamufla¿u chemicznego zosta³a

jednak podwa¿ona przez Fincha i wsp. [26-28], którzy dla wyjaœnienia procesu

wyboru roœliny ¿ywicielskiej przez owada zaproponowali now¹ hipotezê tzw.

‘w³aœciwych/niew³aœciwych l¹dowañ’, wed³ug której du¿a liczba niew³aœciwych

l¹dowañ decyduje o rezygnacji z zasiedlenia roœliny przez owada w obszarze

objêtym upraw¹ wspó³rzêdn¹. Takie roœliny jak groch czy koniczyna bia³a,

otaczaj¹ce warzywa kapustne, powodowa³y dezorientacjê œmietki kapuœcianej

(Delia radicum) [29-31].

Niektóre owady, jak np. mszyce, odnajduj¹ roœlinê ¿ywicielsk¹ kieruj¹c siê

bodŸcem wzrokowym – na podstawie kontrastu pomiêdzy zielon¹ barw¹ liœci

a pod³o¿em. Dodatkowe roœliny, nie stanowi¹ce pokarmu dla mszyc, rosn¹ce

w miêdzyrzêdziach roœlin ¿ywicielskich (np. podsiew koniczyny bia³ej w kapuœcie)

stanowi¹ kamufla¿ wizualny dla tych owadów [32, 33]. Uskrzydlone migrantki

l¹ duj¹ zarówno na w³aœciwych roœlinach uprawnych, jak i na tych uprawianych

dodatkowo, w bezpoœrednim s¹siedztwie. Kolejne ‘niew³aœciwe’ l¹dowania

prowadz¹ do „zniechêcenia” owada, który w rezultacie opuszcza pole [26-28].

Obserwuj¹c motyle dzienne (np. bielinki), które oblatuj¹ pole siadaj¹c

131

i wzbijaj¹c siê w powietrze, mo¿na odnieœæ wra¿enie, ¿e odnajduj¹ one roœliny

¿ywicielskie metod¹ „prób i b³êdów”. Nie wiadomo dok³adnie jakie sygna³y

u³atwiaj¹ motylom lokalizacjê odpowiednich roœlin, jednak ich wysoka

skutecznoœæ w zasiedlaniu w³aœciwych roœlin ¿ywicielskich wyklucza

przypadkowoœæ l¹dowañ. Prawdopodobnie owady te kieruj¹ siê bodŸcami

wzrokowymi i potrafi¹ lokalizowaæ roœliny ¿ywicielskie ju¿ podczas lotu [34].

Dobrym przyk³adem motyla o du¿ych zdolnoœciach poszukiwawczych jest

bielinek rzepnik (Pieris rapae), który nie reaguje na obecnoœæ dodatkowych

roœlin w uprawie [9, 12].

Dla motyli nocnych, które uaktywniaj¹ siê w godzinach wieczornych, bodŸce

wizualne nie maj¹ znaczenia. W odszukaniu roœliny ¿ywicielskiej owady te kieruj¹

siê g³ównie bodŸcami zapachowymi [34]. Silnym atraktantem dla motyli tantnisia

krzy¿owiaczka s¹ olejki gorczyczne wydzielane przez roœliny kapustne. Dlatego

te¿ du¿e powierzchnie uprawne warzyw nale¿¹cych do tej rodziny s¹ dla tantnisia

Ÿród³em intensywnego, wabi¹cego zapachu. Wprowadzenie do uprawy roœlin

wydzielaj¹cych zupe³nie inne zwi¹zki zapachowe, jak np. aromatyczne zio³a

(sza³wia, tymianek) lub pomidory, mo¿e znacznie os³abiæ zdolnoœci poszukiwawcze

tych owadów [7, 16, 17]. W przypadku piêtnówki kapustnicy powa¿n¹

przeszkodê, znacznie ograniczaj¹c¹ zasiedlenie roœlin , stanowi koniczyna wysiana

pomiêdzy rzêdami warzyw kapustnych [6, 11, 12, 30]. Przypuszczalnie spe³nia

ona rolê bariery fizycznej uniemo¿liwiaj¹cej swobodny lot motyli piêtnówki, które

poruszaj¹ siê nisko nad ziemi¹, na wysokoœci roœlin. Jednak to, co dla motyli

piêtnówki jest utrudnieniem, staje siê korzystne dla innych owadów – zw³aszcza

drapie¿nych chrz¹szczy z rodziny biegaczowatych (Carabidae) i kusakowatych

(Staphylinidae) – które w bardziej urozmaiconym œrodowisku znajduj¹ lepsze

miejsca do schronienia i rozwoju. Ma to oczywiœcie dalsze konsekwencje

w procesach regulacji liczebnoœci fitofagów [4, 6, 35]. W przypadku g¹sienic

piêtnówki, które poszukuj¹c pokarmu przemieszczaj¹ siê pomiêdzy roœlinami,

podsiew koniczyny oznacza wiêksze ryzyko spotkania z drapie¿nymi

chrz¹szczami. Dla g¹sienic, które zwykle rozwijaj¹ siê na tej samej roœlinie, na

której zosta³y z³o¿one jaja (np. tantniœ krzy¿owiaczek i bielinek rzepnik) takie

zagro¿enie jest znacznie mniejsze. G¹sienice tych motyli, ¿eruj¹c na powierzchni

liœci nie pozostaj¹ jednak ca³kowicie bezpieczne – nara¿one s¹ g³ównie na atak

paso¿ytniczych b³onkówek. Jest to najwa¿niejsza grupa naszych owadzich

sprzymierzeñców, przyczyniaj¹cych siê do regulacji liczebnoœci agrofagów.

Jednoczeœnie s¹ to owady bardzo wra¿liwe na dzia³anie insektycydów [36], st¹d

te¿ na polach objêtych chemiczn¹ ochron¹ ich liczba ulega znacznemu

ograniczeniu. Ponadto du¿e obszary upraw jednogatunkowych s¹ ³atwym Ÿród³em

pokarmu dla roœlino¿erców, jednak nie stwarzaj¹ korzystnych warunków do

132

rozwoju entomofagom. Postacie doros³e b³onkówek, muchówek i sieciarek

od¿ywiaj¹ siê bowiem py³kiem i nektarem kwiatowym, którego jakoœæ

i dostêpnoœæ decyduje o ich p³odnoœci i d³ugoœci ¿ycia [22]. Najwartoœciowszym

Ÿród³em pokarmu s¹ dla nich kwiaty roœlin z rodziny krzy¿owych

i selerowtych – wytwarzaj¹ ce ³atwo dostêpny nektar, z którego mog¹ korzystaæ

owady posiadaj¹ce gryz¹cy (b³onkówki) lub li¿¹cy (muchówki) aparat gêbowy.

Obecnoœæ takich roœlin w pobli¿u lub w obrêbie pola uprawnego stymuluje rozwój

i aktywnoœæ organizmów po¿ytecznych, stanowi¹c dla nich bazê pokarmow¹,

jak równie¿ miejsce schronienia. Tak wiêc dzia³ania maj¹ce na celu ochronê

stanowisk dzikiej roœlinnoœci, pozostawianie tzw. pasów kompensacyjnych w

postaci nieuprawianych i nieodchwaszczanych fragmentów pola czy wreszcie

celowe wysiewanie roœlin nektarodajnych, maj¹ korzystny wp³yw na

wystêpowanie po¿ytecznej entomofauny.

Wzrost bioró¿norodnoœci w obrêbie pól uprawnych wp³ywa na wzbogacenie

sieci powi¹zañ troficznych, a tym samym prowadzi do wzrostu stabilnoœci

agroekosystemów [37]. Aspekt ten ma szczególne znaczenie w rolnictwie polskim,

cechuj¹cym siê wysoko zró¿nicowanym krajobrazem i korzystn¹ struktur¹,

sprzyjaj¹c¹ utrzymaniu bogatych zasobów biologicznych. Przedstawione wy¿ej

przyk³ady pokazuj¹, w jaki sposób mo¿na ograniczyæ opanowanie roœlin

uprawnych przez agrofagi, nie stosuj¹c w tym celu chemicznych œrodków ochrony,

których u¿ycie nie tylko wp³ywa na wzrost kosztów produkcji, lecz przede

wszystkim ma negatywny wp³yw na œrodowisko. Niew³aœciwe stosowanie

preparatów chemicznych prowadzi te¿ do uodporniania siê szkodników na te

substancje [38], co skutkuje spadkiem efektywnoœci wykonywanych zabiegów.

Równie¿ w zwi¹zku z dostosowywaniem naszego rolnictwa do wymagañ Unii

Europejskiej, wycofuje siê wiele spoœród stosowanych dotychczas substancji

biologicznie czynnych, wchodz¹cych w sk³ad œrodków ochrony roœlin [38].

Jednoczeœnie obserwuje siê systematyczny wzrost zainteresowania oraz

promowanie produktów opartych na technologiach proekologicznych,

a wymagania konsumentów wzglêdem cech jakoœciowych ¿ywnoœci wymuszaj¹

na rolnikach/ogrodnikach ograniczenie stosowania pestycydów [40, 41].

Jakkolwiek wprowadzenie odpowiednich roœlin towarzysz¹cych do uprawy

umo¿liwia uzyskanie dobrej jakoœci plonu, to jednak w uprawach

wielogatunkowych – w wyniku konkurencji roœlin o wodê, œwiat³o i sk³adniki

pokarmowe – dochodziæ mo¿e do znacznego obni¿enia plonu ogólnego. Plon

kapusty uprawianej z koniczyn¹ bia³¹ mo¿e byæ ni¿szy nawet o 30-50%

w porównaniu do chronionej chemicznie uprawy jednorodnej. Podobny spadek

plonu obserwowano w przypadku podsiewu koniczyny w uprawie pora [11, 13].

Natomiast w naprzemianrzêdowej uprawie marchwi z cebul¹ stwierdzono

133

zwiêkszenie plonu marchwi oraz zmniejszenie plonu cebuli [2]. Prowadzenie upraw

wspó³rzêdnych wi¹¿e siê z utrudnieniem zwalczania chwastów. Jednoczeœnie taki

system uprawy sprzyja zachwaszczeniu pola – zw³aszcza w przypadku

zastosowania podsiewu [13].

Niekorzystne aspekty uprawy wielogatunkowej, czêsto ekonomicznie nie do

zaakceptowania, stanowi¹ wa¿n¹ przeszkodê w powszechnym stosowaniu tego

systemu w przypadku du¿ych upraw produkcyjnych. W zwi¹zku z tym uprawa

wspó³rzêdna, naprzemianrzêdowa czy podsiew mia³y jak dot¹d zastosowanie

g³ównie w gospodarstwach biodynamicznych oraz ogródkach przydomowych

czy dzia³kowych. Jednak¿e, wraz ze wzrostem œwiadomoœci ekologicznej,

nastêpuje dynamiczny rozwój rolnictwa zrównowa¿onego zgodnego z zasadami

dobrej praktyki ochrony roœlin. Opracowywane s¹ programy integrowanej

produkcji, w których d¹¿y siê do ograniczenia stosowania metod chemicznych

i iloœci u¿ywanych agrochemikaliów. Wykorzystanie uprawy wspó³rzêdnej warzyw

z innymi roœlinami jest wiêc jednym ze sposobów realizacji tych za³o¿eñ.

Zastosowanie takiego systemu uprawy w integrowanej produkcji wymaga

dopracowania od strony agrotechnicznej, jednak przede wszystkim konieczne

jest zaakceptowanie – zarówno przez producentów, jak i przez rynek – ryzyka

zmniejszenia plonu na rzecz jego jakoœci. W ogólnym bilansie najwa¿niejsz¹

korzyœci¹ wynikaj¹c¹ ze wzbogacania ró¿norodnoœci gatunkowej pól uprawnych

jest szansa na zachowanie nieska¿onego œrodowiska rolniczego i produkcja

¿ywnoœci wolnej od pozosta³oœci stosowanych pestycydów, bezpiecznej dla

zdrowia cz³owieka.

Piœmiennictwo

[1] Wiech K., Robak J., 1998. Choroby i szkodniki warzyw. Plantpress, Kraków,

311s.

[2] Wiech K., 2000. Uprawa wspó³rzêdna w integrowanej produkcji warzyw.

Ochrona Roœlin, 9: 33-34.

[3] Uvah I.I.I., Coaker T.H., 1984. Effect of mixed cropping on some insect

pests of carrots and onion. Ent. Exp. Appl., 36: 159-167.

[4] Dempster J.P., Coaker T.H., 1974. Diversification of crop ecosystems as a

means of controlling pests. In: D. Price Jones & M.E. Solomon (eds),

Biology in Pest and Disease Control, John Wiley & Sons, New York: 106-114.

[5] Tukahirva E.M., Coaker T.H., 1982. Effect of mixed cropping on some

insect pests of brassicas: reduced Brevicoryne brassicae infestation and influ-

ences on epigeal predators and the disturbance of oviposition in

134

Delia brassicae. Ent. Exp. Appl., 32: 129-140.

[6] Wiech K., 1993. Wp³yw wspó³rzêdnej uprawy póŸnej kapusty z koniczyn¹

bia³¹ i fasol¹ szparagow¹ na wystêpowanie szkodliwej i po¿ytecznej

entomofauny. Rozprawa habilitacyjna nr 177, Zesz. Nauk. AR im. H. Ko³³¹taja

w Krakowie.

[7] Talekar N.S., Lee S.T., Huang S.W., 1986. Intercropping and modification

of irrigation method for the control of diamondback moth. Diamondback Moth

Management: Proceedings of the First International Workshop. Shanhua,

Taiwan, AVRDC: 145-155.

[8] Lehmhus J., Vidal S., Hommes M., 1996. Population dynamics of herbivorus

and beneficial insects found in plots of white cabbage undersown with clover.

IOBS/WPRS Bull., 19: 115-121.

[9] Wiech K., 1996. Intercropping as possible method of cabbage pest control

in Poland. BCPC Pests & Diseases, Brighton, 6C-I, 675-678.

[10] Latheef M.A., Ortiz J.H., 1984. Influence pf companion herbs on Phyllotreta

cruciferae (Coleoptera: Chrysomelidae) populations on collard plants.

J. Econ. Entom., 77: 1180-1184.

[11] Theunissen J., Booij C.J.H, Lotz L.A.P., 1995. Effects of intercropping

white cabbage with clover on pest infestation and yield. Ent. Exp. Appl.,

74: 7-16.

[12] Wiech K., Ka³muk J., 2004. Influence of undersowing white cabbage with

white clover on the occurrence of some Lepidoptera pest. Proceedings of

the XVI Slovak and Czech Plant Protection Conference, Acta Fytotech.

Zootech., 7: 351-355.

[13] Theunissen J., Shelling G. 1997. Pest and disease management by inter-

cropping: suppression of thrips and rust in leek. Int. J. Pest Manag.,

42: 227-234.

[14] Legutowska H., Tomczyk A., 1999. Liczebnoœæ populacji wciornastków

a chemiczny sk³ad liœci porów w uprawie wspó³rzêdnej z koniczyn¹. Prog.

Plant Protection/Post. Ochr. Roœlin, 39: 467-469.

[15] Legutowska H., Theunissen J., 2003. Thrips species in leeks and their

undersown intercrops. IOBS/WPRS Bull., 26: 177-182.

[16] Dover J.W., 1985. The responses of some Lepidoptera to labiate herb

and white clover extracts. Ent. Exp. Appl., 39:177-182.

[17] Dover J.W., 1986. The effect of labiate herbs and white clover on Plutella

xylostella oviposition. Ent. Exp. Appl., 42:243-247.

[18] Alteri M.A., Doll J.D., 1978. Some limitations of weed biocontrol in tropi-

cal ecosystems in Columbia. Proceedings IV International Symposium on

Biological Control of Weeds. University of Florida, Gainesville: 74-82.

[19] Mitchell E.R., Hu G.Y., Okine J.S., 1997. Diamondback moth (Lepidoptera:

135

Plutellidae) infestation and parasitism by Diadegma insulare (Hymenoptera:

Ichneumonidae) in collards and adjacent cabbage fields. Florida Entom.,

80: 54-62.

[20] Mitchell E.R., 1999. Trap Crops Prove Irresistible to Diamondbacks.

Agricultural Research Magazine, 47(3), www.ars.usda.gov/is/AR/archive/

mar99/diam0399.htm.

[21] Srinivasan K., Moorthy P.N., 1992. The development and adoption of

integrated pest management for major pests of cabbage using Indian mustard

as a trap crop. Management of Diamondback Moth and Other Crucifer Pests.

Proceedings of the Second International Workshop. Shanhua, Taiwan,

AVRDC: 511-521.

[22] Idris A.B., Grafius E., 1997. Nectar-collecting behavior of Diadegma

insulare (Hymenoptera: Ichneumonidae), a parasitoid of diamondback moth

(Lepidoptera: Plutellidae). Envir. Entom., 26: 114-120.

[23] Risch S.J., 1983. Intercropping as cultural pest control: prospects

and limitations. Envir. Manag., 7: 9-14.

[24] Tahvanainen J.O., Root R.B., 1972. The influence of vegetational diversity

on the population ecology of a specialized herbivore, Phyllotreta crucifera

(Coleoptera: Chrysomelidae). Oecologia, 10: 321-346.

[25] Theunissen J., 1994. Effects of intercropping on pest populations

in vegetable crops. IOBS/WPRS Bull., 17: 153-158.

[26] Finch S., 1996. ‘Appropriate/inappropriate landings’, a mechanism

for describing how undersowing with clover affects host plant selection by

pest insects of brassica crops. IOBS/WPRS Bull., 19: 102-106.

[27] Finch S., Kienegger M., 1999. Host-plant finding by insects – ‘appropri-

ate/inappropriate landings’ a mechanism based on the behaviour of pest in

sects of cruciferous crops. IOBS/WPRS Bull., 22: 157-161.

[28] Finch S., Collier R.H., 2000. Host plant selection by insects – a theory

based on ‘appropriate/inappropriate landings’ by pest insects of cruciferous

plants. Ent. Exp. Appl., 96: 91-102.

[29] McKinlay R.G., McCreath M., Armstrong G., 1996. Undersowing cab-

bages with clover and its effect on the infestation levels of the cabbage rot fly.

IOBS/WPRS Bull., 19: 122-127.

[30] Kienegger M., Finch S. 1996. The effect of undersowing with clover on

host-plant selection by pest insects of brassica crops. IOBS/WPRS Bull.,

19: 108-114.

[31] Theunissen J. 1997. Undersowing cabbage crops as a pest reducing prin-

ciple. International Symposium on Pest of Brassica Crops, Biuletyn

Warzywniczy XLVII: 23-32.

[32] Smith J.G., 1976. Influence of crop backgrounds on aphids and other

136

phytophagous insects on Brussels sprouts. Ann. App. Biol., 83: 1-13.

[33] Feeny P.P., 1976. Plant apparency and chemical defence. In: J. Wallace &

R. Mansell (eds,), Biochemical Interactions Between Plant and Insects. Rec.

Adv. Phytochem., 10: 1-40.

[34] Bukovinszky T., Potting R.P.J., Clough Y., van Lenteren J.C., Vet L.E.M.,

2004. The role of foraging behaviour in the spatial dynamics of herbivores in

heterogeneous habitats. Multitrophic interactions in simple and diversified

habitats. PHD Thesis, Wageningen University, 4: 53-70.

[35] Root R.B., 1973. Ogranization of a plant-arthropod association in simple

and diverse habitats: the fauna of collards (Brassica oleracea). Ecological

Monograph, 43: 95-124.

[36] Boczek J., 1992. Wra¿liwoœæ wrogów naturalnych na insektycydy.

Niechemiczne metody zwalczania szkodników roœlin. Wydawnictwo SGGW,

Warszawa: 170-177.

[37] Lipa J.J., 1978. Ekologiczne podstawy biologicznego zwalczania

szkodników. Biologiczne metody walki ze szkodnikami roœlin. PWN,

Warszawa, 1:11-31.

[38] Kobayashi S., Aida S., Kobayashi M., Nonoshita K., 1992. Studies on

resistance of Diamondback moth to insect growth regulators. Management

of Diamondback Moth and Other Crucifer Pests. Proceedings of the Second

International Workshop, AVRDC, Shanhua, Taiwan: 383-390.

[39] Rozporz¹dzenie MRiRW z dnia 20.01.2004 r. Rozporz¹dzenie w sprawie

szczegó³owych zasad wydawania zezwoleñ na dopuszczenie œrodków ochrony

roœlin do obrotu i stosowania. www.bip.minrol.gov.pl.

[40] D¹browski Z.T., 2001. WskaŸniki i kryteria oceny programów integrowanej

ochrony roœlin. Progress in Plant Protection, 41: 77-87.

[41] D¹browski Z.T., Wiech K., 2003. Quality requirements by consumers

determining needs for Integrated Pest Management on vegetable crops in

Poland. Ann. Warsaw Agric. Univ. - SGGW, Horticult. Landsc. Architect.

24, 2003:5-13.

prof. dr hab. Kazimierz Wiech

dr Jolanta Ka³muk

Katedra Ochrony Roœlin

Wydzia³ Ogrodniczy AR w Krakowie

Al. 29 Listopada 54, 31-425 Kraków

e-mail: [e-mail]